Текст книги "Қазақ тілі. Практический курс"

Окончания Табыс септік

Окончания Табыс септік:

после гласных – -ны, -ні

после —и, -ю, после сонорных, после ж, з —ды, -ді

после глухих согласных и б, в, г, д – -ты, -ті

Существительные, по требованию контекста стоящие в Табыс септік, могут быть «оформленные» или «неоформленные».

Оформленные:

1) если предмет определен логически.

2) с именами собственными. (Дәуренді шақыр).

3) предмет конкретизирован с помощью указательных местоимений (осы, бұл, мына, ана и др.).

Мына құжатты апар. – Отнеси этот документ

4) предмет определен при помощи относительного прилагательного.

Былтырғы есепті аш. – Открой прошлогодний отчет.

5) предмет определен при помощи порядкового числительного.

Бесінші бөлмені жина. – Сделай уборку в пятой комнате.

6) предмет конкретизирован с помощью притяжательных окончаний (-м, -ым, -ың, -ыңыз, -сы и т.п.)

Ұсынысыңды бер.-Дай свое предложение.

При перечислении предметов с помощью союзов мен, бен, пен окончание Т.с. присоединяется к последнему существительному.

Базардан картоп, сәбіз, аскөк, қызылшаны ал.

Неоформленные:

Окончание Т. с. не ставится, если речь идет о неопределенном предмете или если предмету не придается особого значения.

Сүт ала кел. – Прихвати молоко (любое).

Кешке кітап оқимын. – Вечером буду читать (понятно, что книгу, какую, не имеет значения).

19 тапсырма

Раскрыть скобки, составить словосочетания существительное в Т.с. + глагол в 3 лице повелительного наклонения, вместо местоимения использовать существительное, нарицательное или собственное:

Үлгі:

азайт (у) (уақыт) – уменьшить, укоротить, сократить (время)

Маржан уақытты азайтсын – Пусть Маржан сократит время айнал (у) (үй) – кружить, обходить вокруг (дом) айт (у) (жаңалық) – сказать, говорить, рассказать (новость) айырбаста (у) (ақша) – менять, обменять (деньги) ал (у) (билет) – взять, брать, получить (билет)

алда (у) (бала) – обмануть, обманывать (ребёнка)

апар (у) (құжат) – отнести, относить (документ)

араластыр (у) (салат) – размешать, размешивать (салат)

асыра (у) (бала) – содержать на иждевении, растить (ребёнка)

атқар (у) (жұмыс) – исполнять (работу, должность)

атта (у) (табалдырық) – перешагнуть, перешагивать (порог)

аудар (у) (әңгіме) – перевернуть, перевести (рассказ)

аш (у) (есік) – открыть, открывать (дверь)

ая (у) (ит) – жалеть (собаку)

аяқта (у) (жұмыс) – закончить (работу)

әзірле (у) (тамақ) – готовить, приготовить (еду)

әкел (у) (жаңалық) – принести, приносить (новости)

бағала (у) (көмек) – оценить, ценить (помощь)

Умею приказать, порекомендовать. А как попросить?

«Пожалуйста» в казахском языке

Чтобы образовать форму, имеющую значение просьбы, достаточно присоединить к глаголу частицу —шы/-ші.

айтшы– скажи, пожалуйста

беріңізші – дайте, пожалуйста

20 тапсырма

С данными глаголами образовать форму просьбы.

дайындау, қуыру, пісіру, қосу, құю, сүрту, тазалау, толтыру, турау, ұсақтау, араластыру, тату, бұқтыру, ашыту, кептіру, ыстау, тұздау, жуу, илеу, жаю, есу, аршу

үлгі:

әзірлеу – әзірлеші

21 тапсырма

С данными глаголами дайындау, қуыру, пісіру, қосу, құю, сүрту, тазалау, толтыру, турау, ұсақтау, араластыру, тату, бұқтыру, ашыту, кептіру, ыстау, тұздау, жуу, илеу, жаю, есу, аршу образовать форму просьбы в 1 лице.

Үлгі:

әзірлеу – мен әзірлейін – мен әзірлейін – ші

22 тапсырма

С данными глаголами дайындау, қуыру, пісіру, қосу, құю, сүрту, тазалау, толтыру, турау, ұсақтау, араластыру, тату, бұқтыру, ашыту, кептіру, ыстау, тұздау, жуу, илеу, жаю, есу, аршу образовать уважительную форму просьбы во 2 лице.

Үлгі:

әзірлеу – Сіз әзірлеңіз – Сіз әзірлеңіз-ші

23 тапсырма

С данными глаголами дайындау, қуыру, пісіру, қосу, құю, сүрту, тазалау, толтыру, турау, ұсақтау, араластыру, тату, бұқтыру, ашыту, кептіру, ыстау, тұздау, жуу, илеу, жаю, есу, аршу образовать форму просьбы, адресованную 3 – му лицу.

Үлгі:

әзірлеу – ол әзірлесін – ол әзірлесін – ші – Баян әзірлесін-ші

24 тапсырма

К данным глаголам дайындау, қуыру, пісіру, қосу, құю, сүрту, тазалау, толтыру, турау, ұсақтау, араластыру, тату, бұқтыру, ашыту, кептіру, ыстау, тұздау, жуу, илеу, жаю, есу, аршу в форме просьбы в 1 лице подобрать необходимое по смыслу имя существительное. Какое окончание требуют глаголы от данных существительных? А как выразить просьбу?

Существительные: ет, балық, көкөніс, пияз, сарымсақ, сәбіз, қызылша, картоп, жеміс, жидек, жұмыртқа, ұн, сүт, кілегей, қаймақ, ірімшік, сүзбе, қант, тұз, бұрыш, кеспе, сорпа, тұздық, қуырдақ, палау, самса, салат, борщ, пицца, суши, роллы

Үлгі:

әзірлеу

I. мен шайды әзірлейін – мен шайды әзірлейін-ші

II. сен шайды әзірле – сен шайды әзірлеші

Сіз шайды әзірлеңіз – Сіз шайды әзірлеңізші

III. ол шайды әзірлесін – ол шайды әзірлесінші

Барыс септік

Когда существительное при глаголе обозначает направление действия (үйге, жұмысқа), цель действия (алуға, беруге), срок совершения действия (қысқа, сағат беске), то оно получает окончание —ға, -ге/ -қа, -ке/ -на, -не/ -а, -е. Это окончания Барыс септік.

25 тапсырма

Существительные: таба, қазан, плита, мұздатқыш, тоңазытқыш, үстел, стақан, шәшке, шыны аяқ, тәрелке, кесе, табақ, шелек, шүберек, майлық, ожау, кекпір, қасық, шанышқы, пышақ, тостаған, тегеріш, тегене поставить в Барыс септік.

Үлгі:

кімге? неге? – қағазға

26 тапсырма

Из данных глаголов қой, құй, қос, сал, таста, пісір, бұқтыр, қуыр выберите необходимые для образования словосочетаний, обозначающих действие по направлению предметов, обозначенных этими существительными: таба, қазан, плита, мұздатқыш, тоңазытқыш, үстел, стақан, шәшке, шыны аяқ, тәрелке, кесе, табақ, шелек, шүберек, майлық, ожау, кекпір, қасық, шанышқы, пышақ, тостаған, тегеріш, тегене. Делегируйте данное действие третьему лицу. Из данных существительных су, сүт, тұз, бұрыш, картоп, балық, нан, ет выберите подходящее по смыслу существительное, с которым будет совершаться действие по направлению к другому предмету. Объясните применение оформленного и неоформленного Табыс септік.

Үлгі:

Ол сорпаға пиязді салсын.

Раушан сорпаға пияз салсын.

27 тапсырма

Словосочетания из упр 26 преобразовать в предложение, добавив субъекта, автора действия. Какой вариант Т.с. (оформленный, неоформленный) вы будете применять в каждом конкретном случае, почему?

Үлгі:

Салтанат сорпаға пияз (ді) салсын.

28 тапсырма

Напишите рецепт жаренной картошки в качестве рекомендации конкретному человеку. Вам в помощь:

Глаголы: жу, аршы, тура, сал, қой, құй, құыр, араластыр, жап, бұқтыр

Существительные: пияз, картоп, май, тұз, плита, таба, қақпақ, кәкпір

29 тапсырма

Попробуйте в рецепте жаренной картошки глаголы использовать в форме 1 лица повелительного наклонения (давай (те) я…)

Неопределенная форма глагола

Функции неопределенной формы глагола в казахском языке необыкновенно широки. В чем это выражается?

Неопределенная форма глагола, то есть не определено время действия и лицо действующего субъекта. Неопределенная форма глагола обозначается аффиксом —у, -ю. Убрав суффикс неопределенности «у», присоединяя суффикс времени и окончание лица, получаем схему структуры глагола: корень + суффикс времени + окончание 1, 2, 3 лица.

Неопределенная форма глагола – в казахском языке выражает не только действие, но и процесс и состояние (жүзу – плыть, плавание; оқу – читать, чтение; қайталау – повторять, повторение).

Поэтому к глаголу в неопределенной форме могут добавляться любые окончания. В соответствии со своими семантическими и грамматическими особенностями неопределенная форма глагола (тұйық етістік) определяется и как имя действия (қимыл есім).

В казахском языке неопределенная форма глагола изменяется по падежам, числам и имеет форму принадлежности:

А.с. кім? не? бару, айту, келу, сөйлеу не істеу? не қылу? не жасау?

І.с. кімнің? ненің? (чей?) барудың, айтудың, келудің, сөйлеудің

Б.с.кімге? неге? қайда? (кому? чему? куда?) баруға, айтуға, келуге, сөйлеуге

Т.с. кімді? нені? (кого? что?) баруды, айтуды, келуді, сөйлеуді

Ж.с. неде? кімде? қайда? (у кого? у чего? где?) баруда, айтуда, келуде, сөйлеуде

Ш.с. кімнен? неден? қайдан? (от кого? от чего? откуда?) барудан, айтудан, келуден, сөйлеуден

К.с. кіммен? немен? (с кем? с чем? на чем? барумен, айтумен, келумен, сөйлеумен

бару керек – надо пойти, поехать

айту қажет – надо сказать

келу керек – надо прийти, приехать

сөйлеу керек – надо говорить

ауыстыру керек – надо поменять

30 тапсырма

Образовать неопределенную форму глаголов айт, ал, апар, асық, атқар, аудар, ауыстыр, аш, аяқта, әкел, бақыла, басқар, баста, бер, біл, жаз, жап, жатта, жина, жөнде, жүр, кешір, көр, көшір, күт, кір, кел, әкел, кет, әкет, қайтала, қара, қой, қолдан, қос, құрастыр, қысқарт, мақта, окы, орында, оян, өткіз, өшір, бар, сана, сөйле, тап, тексер, толтыр, түзет, түсін, тұр, тыңда, тірке, ұмыт, ізде, істе

31 тапсырма

Образовать словосочетания с неопределенной формой глаголов айт, ал, апар, асық, атқар, аудар, ауыстыр, аш, аяқта, әкел, бақыла, басқар, баста, бер, біл, жаз, жап, жатта, жина, жөнде, жүр, кешір, көр, көшір, күт, кір, кел, әкел, кет, әкет, қайтала, қара, қой, қолдан, қос, құрастыр, қысқарт, мақта, окы, орында, оян, өткіз, өшір, бар, сана, сөйле, тап, тексер, толтыр, түзет, түсін, тұр, тыңда, тірке, ұмыт, ізде, істе и модальными словами керек (надо, нужно), қажет (необходимо).

При помощи глагола в неопределенной форме, стоящего в Барыс септік (направление действия, окончания —ға, -ге/-қа, -ке), мы можем задать вопрос о совершения того или иного действия.

32 тапсырма

Глаголы айту, алу, апару, асығу, атқару, аудару, ауыстыру, ашу, аяқтау, әкелу, бақылау, басқару, бастау, беру, білу, жазу, жабу, жаттау, жинау, жөндеу, жүру, кешіру, көру, көшіру, күту, кіру, келу, әкелу, кету, әкету, қайталау, қарау, қою, қолдану, қосу, құрастыру, қысқарту, мақтау, оку, орындау, ояну, өткізу, өшіру, бару, санау, сөйлеу, табу, тексеру, толтыру, түзету, түсіну, тұру, тыңдау, тіркеу, ұмыту, іздеу, істеу, дайындау, қуыру, пісіру, қосу, құю, сүрту, тазалау, толтыру, турау, ұсақтау, араластыру, тату, бұқтыру, ашыту, кептіру, ыстау, тұздау, жуу, илеу, жаю, есу, аршу, алдау, апару, асырау, атқару, аттау, ашу, аяу, аяқтау поставить в Барыс септік.

Үлгі:

бару – баруға

33 тапсырма

С глаголами в Барыс септік из 32 тапсырма сформулировать вопросы с просьбой о совершении того или иного действия.

Үлгі:

Баруға бола ма?

34 тапсырма

К предложениям 33 тапсырма подобрать уже знакомые по предыдущим заданиям существительные, обозначающие направление действия или объект действия.

Үлгі:

Дәріске баруға бола ма? Табаға қуыруға бола ма?

Ыдысты жууға бола ма? Өлең (ді) айтуға бола ма?

Мы с вами познакомились с начальной формой глагола и неопределенной формой, но они не дают нам возможности показать полную картину действия.

Потому как действие может быть уже совершено, может проиходить сейчас или намечаться, нам необходима категория времени глагола. Мы с вами познакомились с начальной формой глагола и неопределенной формой, но они не дают нам возможности показать полную картину действия.

Потому как действие может быть уже совершено, может проиходить сейчас или намечаться, нам необходима категория времени глагола.

Категория времени глагола (шақ категориясы)

При определении значений времени точкой отсчета является момент речи. От момента речи выделяются:

– Настоящее время (осы шақ)

– Прошедшее время (өткен шақ)

– Будущее время (келер шақ)

Когда речь идет о действии в момент речи, мы применяем глагольную форму Осы шақ (настоящее время).

Простое собственно-настоящее время.
Жатыс септік

Простое собственно – настоящее время обозначает действие, происходящее именно сейчас и образуется только от четырех полнозначных глаголов состояния – отыр (у), тұр (у) жүр (у), жат (ыр) у) – с помощью личных окончаний в единственном и множественном числе.

I. Мен отырмын, тұрмын, жатырмын, жүрмін

II. Сен отырсың, тұрсың, жатырсың, жүрсің

Сіз отырсыз, тұрсыз, жатырсыз, жүрсіз

III. Ол отыр, тұр, жатыр, жүр

I. Біз отырмыз, тұрмыз, жатырмыз, жүрміз

II. Сендер отырсыңдар, тұрсыңдар, жатырсыңдар, жүрсіңдер

Сіздер отырсыздар, тұрсыздар, жатырсыздар, жүрсіздер

III. Олар отыр, тұр, жатыр, жүр

С глаголами состояния чаще всего используются существительные в Жатыс септік (жат – лежи, находись, будь), которые указывают на место совершения действия.

Жатыс септік отвечает на вопросы қайда? (где?), неде? (где? в чем?),кімде? (у кого?), қашан? (когда?) и указывает на положение людей, предметов и событий в пространстве и во времени. Образуется при помощи окончаний —да/ -де (после гласных и з,ж,л,м,н,ң,р,й,у), та/-те (после глухих и б,в,г,д), -нда/нде (после —ы, -і, -сы, -сі в притяжательной форме третьего лица), например:

дала-да – на улице

қала-да – в городе

кітап-та – в книге

үйі-нде – в его доме, у него дома

бес-те – в пять

35 тапсырма

С существительными үй, бөлме, офис, орындық, үстел, көше, қала, ауыл, концерт, көрме, саяжай, теңіз, жұмыс, мектеп, дүкен, орталық, тау, сабақ, дәріс, шайхана в Жатыс септік и глаголами состояния тұр, отыр, жүр, жатыр образовать словосочетания.

Үлгі:

орындықта отырмын – сижу на стуле.

үйде отырсың – сидишь (находишься) дома.

үстелде жатыр – лежит (находится) на столе

36 тапсырма

С словосочетаниями предыдущего предложения составить предложения.

Үлгі:

Мен орындықта отырмын. – Я сижу на стуле.

Сен үйде отырсың. – Ты сидишь (находишься) дома.

Кітап үстелде жатыр – Книга лежит (находится) на столе

37 тапсырма

Передайте значение данных предложений по-русски:

Сен екі аяғыңда дұрыс тұрсың.

Қызылқұм шөлі Әмудария мен Сырдария аралығында жатыр.

Санжар достарымен тауда жүр.

38 тапсырма

Қазақша айтыңыз:

Байтерек находится в центре левого берега.

Сарыарка лежит в Центральном Казахстане.

Я сижу в интернете.

Горы Гималаи находятся на территории восьми стран Центральной и Южной Азии.

Сказки из детства до сих пор в моей памяти.

Вчерашняя картина до сих пор у меня перед глазами.

Отрицательная форма простого собственно-настоящего времени (жай нақ осы шақтың болымсыз түрі)

Как образуется отрицательная форма простого собственно-настоящего времени?

Отрицательная форма простого собственно-настоящего времени (жай нақ осы шақтың болымсыз түрі) образуется по схеме: Тұр, отыр, жатыр, жүр + -ған, -ген, -қан, -кен + жоқ + Ж.ж

I. Мен тұрған жоқпын Біз тұрған жоқпыз

II. Сен тұрған жоқсың Сендер тұрған жоқсыңдар

Сіз тұрған жоқсыз Сіздер тұрған жоқсыздар

III. Ол тұрған жоқ Олар тұрған жоқ

Мен орындықта отырған жоқпын. – Я не сижу на стуле.

Мен үйде отырған жоқпын – Я не сижу (нахожусь) дома.

39 тапсырма

Қазақша айтыңыз:

Наш дом не стоит (находится) в центре города.

Сагындык не сидит в офисе.

Книга не лежит на столе.

Кошка не лежит на траве.

Пустыня Кызыл кум не лежит (находится) между Амударьей и Сырдарьей.

Я не хожу в теплой одежде.

Санжар с друзьями не ходят (находятся) в горах.

Байтерек не находится в центре правого берега.

Сарыарка не лежит в Южном Казахстане.

Я не сижу в интернете.

Горы Тянь-Шань не находятся на территории восьми стран Центральной и Южной Азии.

Сказок из детства уже нет в моей памяти.

Вчерашняя картина не стоит у меня перед глазами.

40 тапсырма

Существительные с какими падежными окончаниями необходимы для данных глаголов?

(қайда? неде?) адас (у) – заблудиться

(қайда? неде?) бол (у) – быть, являться

(қайда? неде?) демал (у) – отдыхать

(қайда? неде?) дірілде (у) – дрожать

(қайда? неде?) жайғас (у) – устроиться

(қайда? неде?) жаңыл (у) – ошибиться, запнуться, сбиться

(қайда? неде?) жат (у) – лежать, находиться

(қайда? неде?) жуын (у) – мыться

(қайда? неде?) жүр (у) – ходить

(қайда? неде?) жығыл (у) – упасть

(қайда? неде?) қал (у) – остаться, сделать неожиданно

(қайда? неде?) қон (у) – ночевать, заночевать, переночевать

(қайда? неде?) құла (у) – упасть

(қайда? неде?) ойна (у) – играть

(қайда? неде?) оқы (оқу) – учиться

(қайда? неде?) орында (у) – выполнять, исполнять

(қайда? неде?) отыр (у) – сидеть, находиться

(қайда? неде?) тоқта (у) – остановиться

(қайда? неде?) тұр (у) – стоять, находиться, жить, проживать

(қайда? неде?) ұйықта (у) – спать

(қайда? неде?) үйрен (у) – научиться, учиться

(қайда? неде?) үйрет (у) – обучать, научить

(қайда? неде?) шимайла (у) – черкать

(қайда? неде?) шула (у) – шуметь

Обозначение времени

Как обозначается, определяется наше время? Какие части речи мы используем для этого?

Основные обозначения времени, которыми мы пользуемся, это час (сағат), день (күн), сутки (тәулік), месяц (ай), неделя (апта), год (жыл), век (ғасыр)

41 тапсырма

Сұрақтарға жауап беріңіз:

Бір ғасырда неше жыл бар?

Бір жылда неше ай бар?

Бір айда қанша апта бар?

Бір аптада қанша күн бар?

Бір тәулікте қанша сағат бар?

Бір сағатта қанша минут бар?

Бір минутта қанша секунд бар?

Как определить время по часам?

Для того, чтобы указать на положение людей, предметов и событий во времени, применяем двадцатичетырех или двенадцатичасовой формат в минутах и часах.

Сағат қанша? Уақыт қанша? Сағат неше?

14:25 – 14 сағат 25 минут (он төрт сағат жиырма бес минут)

5: 45 – 5 сағат 45 минут (бес сағат қырық бес минут)

2:00 – тура 2 (тура екі, сағат екі)

Левая сторона циферблата

18:35 – сағат жетіге жиырма бес минут қалды

3:58 – сағат төртке екі минут қалды

7:45 – сағат сегізге жиырма бес минут қалды

6:30 – алты жарым

11:30 – он бір жарым

Правая сторона циферблата

4:10 – сағат төрттен он минут кетті

8:21 – сағат сегізден жиырма бір минут кетті

12:17 – сағат он екіден он жеті минут кетті

42 тапсырма

Қазақша айтыңыз:

12:01

23:45

09: 56

11:32

8 часов 37 минут

22 часа 42 минуты

3:30

9:30

10 часов 12 минут

Полована второго

Четверть восьмого

Без четверти шесть

Когда вы хотите сказать о времени совершения действия, вы должны будете отвечать на вопросы

Сағат нешеде? Сағат қаншада? Қашан?

И здесь вам на помощь придут окончания Жатыс септік —да/де, -та/-те, а глаголы кетті и қалды будут применяться в форме причастия қалғанда и кеткенде

14:25 – 14 сағат 25 минутта (он төрт сағат жиырма бес минутта)

5: 45 – 5 сағат 45 минутта (бес сағат қырық бес минутта)

2:00 – тура 2-де (тура екіде, сағат екіде)

Левая сторона циферблата

18:35 – сағат жетіге жиырма бес минут қалғанда

3:58 – сағат төртке екі минут қалғанда

7:45 – сағат сегізге он бес минут қалғанда

6:30 – алты жарымда

11:30 – он бір жарымда

Правая сторона циферблата

4:10 – сағат төрттен он минут кеткенде

8:21 – сағат сегізден жиырма бір минут кеткенде

12:17 – сағат он екіден он жеті минут кеткенде

10.00 – сағат тура онда

10.30 – сағат он жарымда

10.29 – сағат оннан 29 минут кеткенде

10.35 – сағат он бірге 25 минут қалғанда

12—51 – сағат бірге тоғыз минут қалды – Кино сағат бірге тоғыз минут қалғанда басталады.

Кино он екі сағат елу бір минутта басталады.

9 -38 – сағат онға 22 минут қалды – Сағат онға 22 минут қалғанда басыңызды жуу керек.

Нам в 18—58 быть в…

Біз сағат сегізге 2 минут қалғанда болуымыз керек

Ертең таңертең сағат сегізге 29 минут қалғанда үйде болуымыз керек.

Сағат бестен 28 кеткенде әуежайға бару керек

қалғанда (қалды) – – левая сторона циферблата

кеткенде (кетті) —правая сторона циферблата

В словосочетании, обозначающем время действия, окончание Ж.с. получает последнее слово.

43 тапсырма

Қазақша айтыңыз:

В 13:45

В 7:31

В 10:57

В 2:08

В 11:23

В половине пятого

В четверть седьмого

Переходное настоящее время

Когда мы хотим сказать о своих обычных, привычных, ежедневных, постоянных действиях, мы применяем форму глагола, которая образуется при помощи аффиксов —а, -е, -й, данная временная форма называется переходным настоящим временем (ауыспалы осы шақ).

Простое переходное настоящее время имеет две формы:

Первая форма простого переходного времени (жай ауыспалы осы шақ) образуется по схеме: Основа глагола+-а,е, -й + (жіктік жалғау)

I. мен ал-а-мын

II. сен ал-а-сың

Сіз ал-а-сыз

III. ол ал-а-ды

I. біз ал-а-мыз

II. сендер ал-а-сыңдар

Сіздер ал-а-сыздар

III. олар ал-а-ды

Глагол в Ауыспалы осы шақ часто требует существительное:

а) в Жатыс септік для уточнения места или времени действия.

(кімде? неде? қайда?) қалада тұрамын

б) в Барыс септік для уточнения направления действия

(кімге? неге? қайда? жұмысқа барамын

в) в Табыс септік для указания на объект воздействия

(кімді? нені?) нанды аламын

г) в Шығыс септік для уточнения точки исхода, возникновения, начала действия

(кімнен? неден? қайдан?) дүкеннен аламын

д) в Көмектес септік для обозначения совместного действия

(кіммен? немен?) машинамен келемін

44 тапсырма

Образовать переходное настоящее время (ауыспалы осы шақ) с глаголами дайындау, жуу, тазалау, аршу, турау, ұсақтау, қосу, салу, араластыру, қою, пісіру, қуыру, бұқтыру, изменить по лицам.

Үлгі:

I. мен (ет) асамын

II. сен асасың

Сіз асасыз

III. ол асады

I. біз асамыз

II. сендер асасыңдар

сіздер асасыздар

III. олар асады

45 тапсырма

Образовать словосочетания глаголов дайындау, жуу, тазалау, аршу, турау, ұсақтау, қосу, салу, араластыру, қою, пісіру, қуыру, бұқтыру в форме переходного настоящего времени (ауыспалы осы шақ) с подходящими по смыслу существительными су, ыдыс, пышақ, үстел, плита, кәстрөл, таба, қазан, пияз, картоп, сарымсақ, тұз, бұрыш, күріш, ожау, кәкпір, қамыр, нан, ет, балық, салат, сорпа

Үлгі:

I. мен ет асамын

II. сен ет асасың

Сіз ет асасыз

III. ол ет асады

I. біз ет асамыз

II. сендер ет асасыңдар

сіздер ет асасыздар

III. олар ет асады

Окончаний каких септік требуют данные глаголы? В приведенном примере глагол «асу» требует окончание неоформленный Табыс септік.

«Ет асу» обозначает «приготовить мясо по-казахски». Слово «бешбармак» ни по смыслу, ни логически не может обозначать это блюдо. Так же, как надуманные слова «жанұя», «ауыз су» при наличии давно существующих слов «отбасы», «ішетін су».

46 тапсырма

Скажите о времени совершения обычного, привычного постоянного действия:

В 12:01 приходит поезд.

В 21:45 заканчивается спектакль.

В 09: 56 уходит автобус.

В 11:32 объявляется перерыв.

В 8 часов 37 минут начинается работа.

В 22 часа 42 минуты я засыпаю.

В 3:30 звенит звонок.

В 9:30 начинается собрание.

В 10 часов 12 минут приходит руководитель.

В половане второго я ухожу домой.

В четверть восьмого я просыпаюсь.

Без четверти шесть выходит первый трамвай.

47 тапсырма

Образовать форму переходного настоящего времени (ауыспалы осы шақ) данных глаголов: апару, асығу, әкелу, бағыну, бару, бату, беру, берілу, еру, ерегісу, еркелеу, жағыну, жазу, жағу, жалыну, жапсыру, жарасу, жету, жиналу, жұмсау, жүгіру, жүзу, жүктеу, жылжу, зеку, зырлау, келу, кету, көшіру, кіру, қайту, қарау, қатысу, қою, қуыру, құлау, міну, отыру, салу, тапсыру, тарату, төлеу, түсу, ұрысу, ұсыну, ұшу, үйрету, үлгеру, хабарлау, шақыру, шашу, шығу, ызылану, ымдау, ілу

Үлгі:

I. мен апарамын біз апарамыз

II. сен апарасың сендер апарасыңдар

Сіз апарасыз сіздер апарасыздар

III. ол апарады олар апарады

48 тапсырма

К данным глаголам в АОШ апару, асығу, әкелу, бағыну, бару, бату, беру, берілу, еру, ерегісу, еркелеу, жағыну, жазу, жағу, жалыну, жапсыру, жарасу, жету, жиналу, жұмсау, жүгіру, жүзу, жүктеу, жылжу, зеку, зырлау, келу, кету, көшіру, кіру, қайту, қарау, қатысу, қою, қуыру, құлау, міну, отыру, салу, тапсыру, тарату, төлеу, түсу, ұрысу, ұсыну, ұшу, үйрету, үлгеру, хабарлау, шақыру, шашу, шығу, ызылану, ымдау, ілу подобрать подходящие по смыслу существительные в Барыс септік (кімге? неге?)

Үлгі:

(кімге? неге?) жұмысқа апарамын

49 тапсырма

Из данных глаголов в АОШ выбрать те, что требуют от существительного Табыс септік

бастау, басу, бейнелеу, босату, бөлу, жазу, бұйыру, бүктеу, дауласу, елеу, есту, жазылу, жақындау, жазу, жаттау, жаурау, жеу, жөндеу, қайталау, қолдау, қорғау, қуану, шаттану, шайнау, шегіну, шөлдеу, шулау, шыдау, іріктеу, атау, беру,

Үлгі:

(кімді? нені?) бауырсақты апарамын

50 тапсырма

Окончаний каких падежей требуют от существительных данные глаголы в ауыспалы осы шақ? Составьте словосочетания с известными вам существительными.

(не? қайда? қашан?) басталу, (нені? немен? қайда? қашан?) бейнелеу, (кімді? нені? қайда? қашан?) босату, (нені? неге?) бөлу, (кімге? қашан?) бұйыру, (нені?) бүктеу, (кіммен?) дауласу, (нені?) елеу, (нені?) есту, (неден? неге?) жазылу, (кімге? неге?) жақындау, (неден?) жаурау, (не?) жауу, (қайдан? неден?) қайту, (кімді? нені?) қолдау, (кімді? нені?) қорғау, (кімге? неге?) қуану, (неге? қашан?) шаттану, (нені?) шайнау, (қайда?) шегіну, (қашан?) шөлдеу, (қайда? қашан?) шулау, (нені?) іріктеу, (қайда? қашан?) адасу, (қайда? кімге?) айқайлау, (қайда? қашан?) айналу, (кімнен? неден?) айырылу, (кіме? неге?) айтқызу, (кіммен? қашан?) айтысу, (кімге? неге?) алдану, (нені? кімді?) алдыру, (кіммен? немен?) алысу, (кіммен? қашан? қайда?) амандасу, (нені? қашан? кіммен?) аралау, (нені? кімді?) армандау, (кіммен? немен?) келісу, (нені? қайа?) кептіру, (қайда? неде?) киіну, (кімге? нені?) көрсету, (кім? қашан? қайда?) көңілдену

үлгі:

(не? қайда? қашан?) басталу басталады

(не?) концерт басталады

(не?) концерт (қайда?) Астанада басталады

(не?) концерт (қайда?) Астанада (қашан?) сағат жетіде басталады