Текст книги "Nəsirəddin Tusi: həyatı, elmi, dünya görüşü"

Nəsirəddini sorğu-suala, işgəncələrə məhkum edirlər. Tusi müdrik cavabları ilə onun üçün hörülmüş hiylə torlarını parçalayır, hökmdarın şübhələrini alt-üst edir. Ümidini böyük Allaha və özünün qırılmaz iradəsinə bağlayanlar düşmənlərin hiyləsinə qurban gedə bilməzlər.

… Nəsirəddin qələmə elə sarılıb ki, gecə bilmir, gündüz bilmir. "Əxlaqi-Nasiri" artıq qurtarmaq üzrədir. Ancaq qarşısına qoyduğu məqsədə çatmaq üçün Tusi hakimiyyət kürsülərində meydan sulayanlara mədhnamələr oxumaq məcburiyyətində qalır. O yaxşı bilirdi ki, zalım hökmdarları göylərə qaldırmaq elm sahiblərinə şərəf gətirməz. O, buna görə mənəvi əzabların məngənəsində boğulsa da bəşəriyyətə elm gövhərini bağışlayır. Nəsirəddin "Əxlaqi-Nasiri" nin müqəddiməsində yazırdı:

“Əxlaqi-Nasiri" adlanan bu kitabın yazılması elə vaxta təsadüf etdi ki, dünyanın qarmaqarışıqlığı üzündən mən vətəndən didərgin düşmüş, qəzanın əli məni Kuxistan torpağına atıb, ağır vəziyyətə salmışdı. Əz izzəti-nəfsim və abrımı saxlamaq üçün müqəddimədə, bu camaatın adəti üzrə, onların böyüklərini, əyan əşrəflərini həddən artıq şişirdilmiş şəkildə təriflədim, halbuki, belə hərəkət məslək sahiblərinin əqidəsinə, təriqət, şəriət və sünnət əhlinin ənənəsinə zidd idi. Lakin başqa çarə yox idi. Bu səbəbə görə kitab haman üslubda yazılmış oldu. Bu, qədirbilən bəndəni o ağır vəziyyətdən xilas etdi. Qələm sahibləri bu sözlərin nə demək olduğunu başa düşsələr, kitabın başlanğıcını bu mənada anlasalar, həqiqətə daha yaxın olar".

O burada ancaq hikmətdən, elmdən, əxlaqdan, ədalətdən, sevgi və məhəbbətdən, ata-ana-övlad münasibətlərindən yazır. Heç bir dini təriqətə öz münasibətini bildirmir. Bu zindanda sərbəst fikir demək qadağandır. Sonralar başa vurduğu kitabın müqəddiməsində yazacaq: "Kitabın məzmunu hikmət fənlərindən birinə həsr edildiyindən, dini təbliğ, ya onu tənqid ilə əlaqədar olmadığından əqidələri müxtəlif olan adamlar da onu oxumağa böyük həvəs göstərdilər, kitabın çoxlu miqdarda üzü çıxarılaraq xalq içərisində yayıldı". Nəsirəddin əsərinə elə bir müqəddimə yazdı ki, "lap əvvəldən başağrısına səbəb olmasın".

* * *

Ələmut zindanının qaranlığında Nəsirəddin Tusi işıq saçıb bəşəriyyətin elm xəzinəsini zənginləşdirməklə məşğul ikən ətrafda siyasi burulğanlar güclənirdi.

Şəhabəddinin yerinə Şəmsəddin Həsən İxtiyar təyin edildi. Silaha arxalanan, döyüşən qiyamçı ruhlu Şəmsəddin alim və filosof Şihabəddini əvəz etdi. Əlaəddin tərəfdarlarının apardığı siyasət feodal qüvvələrinin müqavimətinə səbəb oldu. Bir neçə dəfə Şəmsəddini qətlə yetirmək cəhdi bir nəticə vermədi.

Əlaəddin hökuməti monqollara bəslənən hüsn-rəğbəti rədd edərək işğalçılara qarşı qatı düşmənçilik mövqeyindən çıxış etməyə başladı.

Monqol zülmünə qarşı mübarizəni gücləndirmək üçün bütün antimonqol qüvvələrini birləşdirmək təşəbbüsünü Xarəzmşah Cəlaləddin boynuna götürdü (1221–1231). 1221-ci ildə Qabil yaxınlığında Cəlaləddinin qoşunları monqol ordusuna ciddi zərbələr vurub onları qaçmağa məcbur etdi. Bu monqol işğalı başlanandan bəri ilk qələbə idi. Cəlaləddinin qələbəsindən ruhlanan ismaililər onunla əlaqə saxlamaq qərarına gəldilər. İlk görüş 1226–27-ci ildə oldu. Həmən il, monqol qoşunlarının Mərkəzi İrana hücumlarının gücləndiyi bir zamanda bu əlaqələr daha da fəallaşmağa başladı. Lakin 1230-cu ildə Cəlaləddinin vəziyyəti pisləşməyə başladı. Onun Ələmuta göndərdiyi səfirliklər çəkişmələri qismən nizama sala bildi.

Bu zaman Çormaqunın başçılıq etdiyi monqol qoşunları İran torpaqlarının işğalına başladılar. Cəlaləddinin qoşunları darmadağın edildi.

Bu dövrdə müsəlman dövlətləri arasındakı pərakəndəliyi və satqınçılığı Ziya Bünyadov belə qələmə alır:

Xarəzmşah Cəlaləddinin Yassı Çəməndə məğlubiyyətindən xəbər tutan ismaililər hökmdarı Əlaəddin onun zəif düşməsi və qaçması barədə monqollara xəbər göndərdi; Cəlaləddinə son zərbəni endirmək vacibliyini başa saldı. Monqollara anlatdı ki, bu yaralı aslan bir daha dirçələrsə monqolların da başına bəla gətirəcək, ismaililərin də…

Cəlaləddin ismaililərin monqollarla gizli əlaqədə olmasından şübhələnmişdi. Onun üçün o, öz münşi[7]7
  Yazıçı, ədib (ərəbcə).


[Закрыть] si Şihabəddin ən-Nəsavini Ələmuta göndərdi və Ələmut hökmdarına başa saldı ki, satqınlıq ən çirkin bir xəyanətdir və tez-gec monqollar onların da axırına çıxacaq.

İsmaililər öz xəyanətlərini onunla izah etdilər ki, onlar monqollara həmsərhəddirlər və buna görə də monqol bəlasını özlərindən uzaqlaşdırmaq məqsədini güdürmüşlər. Əslində isə Xarəzmşahlar illər boyu ismaililərin torpaqlarını zalımcasına dağıtdıqlarına görə ismaililər xarəzmşahdan intiqam alırdılar. Çıxılmaz vəziyyətdə qalan Cəlaləddin hələ yaxın vaxtlara qədər ona düşmən olan hökmdarlara yardım üçün müraciət etməyə məcbur oldu. O, bu hökmdarlara yazırdı: – monqol qoşunları həddindən artıq çoxdur, onlar düzü-dünyanı bürüyüb. Bütün dövlət və hökmdarları dəhşətə salıb. Əgər siz əsgər və hərbi ləvazimat göndərməsəz, məhv olaram. Siz isə Çinqizxana qarşı çıxa bilməyəcəksiniz. Özünüzə, uşaqlarınıza və bütün müsəlmanlara yazığınız gəlsin, gəlin döyüş bayraqlarını qaldırın. Qoşun göndərin ki, bizim birliyimizdən xəbər tutan monqollar əks zərbə alsınlar, bizim də qoşunlar ruhlansınlar. Əgər bu məsələdə hər hansı bir xətaya yol verilsə, özünüz görəcəksiniz ki, başınıza nə müsibət gələcək.

Lakin heç bir dövlət Cəlaləddinə kömək etmədi. Əksinə. Cəlaləddinin başının üstündə ölüm buludları sıxlaşdığı zaman vəziri Şərəf əl-Mülk onun əleyhinə fəaliyyətə başladı. Bu xain vəzir qonşu ölkələrin hökmdarlarına Cəlaləddinin ünvanına təhqirlər dolu məktublar yazdı və xahiş etdi ki, xarəzmşahın torpaqlarını zəbt etmək üçün ona yardım etsinlər. Bu məktubların bir neçəsi Cəlaləddinin əlinə keçdi. O, vəziri həbs edib, edam etdirdi. Yenə qoça tarix şahid oldu ki, dünyanı idarə edən qüvvə xeyir və şər, sədaqət və xəyanət təltifsiz və cəzasız qalmır. Və nəhayət monqolların ən güclü düşməni Cəlaləddin özü də 1231-ci avqustunda Amid yaxınlığındakı dağlarda öldürüldü.

Yenidən Əlaəddinin Ələmutdakı hökmdarlıq illərinə qayıdaq.

XIII-cü əsrin əvvəllərindən İsmaililər dövlətinə çoxlu müsəlman köçüb gəlmişdi. Yuxarıda dediyimiz kimi bu Cəlaləddin Həsənin siyasətinin nəticəsi idi. Bu axın 40–50 illərdə də davam edirdi. Bu axının səbəblərindən biri də bu dövlətin iqtisadi vəziyyətinin yaxşı olmasında idi. İranın və Orta Asiyanın monqollar tərəfindən talan edildiyi, dağıdıldığı bir vəziyyətdə İsmaililər dövlətinin əhalisi bolluq içində yaşayırdı. Burada bu dövlətin düşmənləri də siyasi sığınacaq tapa bilirdilər. Onlar bu dövlətdə gizli fəaliyyət göstərən müsəlmanlarla əlaqə yaratmağa cəhd edirdi, siyası mübarizəyə qoşulur, islamın müdafiəçiləri kimi çıxış edirdilər. Onlar hökmdara təsir etməklə ismaililər təriqətindən onu islama dəvət etməyə çalışırdılar; Bir azdan bu adamlar dövlətin iqtisadiyyatında hakim mövqe tutmağa başladılar.

40–50-ci illərdə Əlaəddinin vəziyyəti ağırlaşdı. Onun yaxın dostları gizli surətdə feodal qüvvələrə meyl edirdilər. Onun doğma oğlu atasına qarşı sui-qəsd hazırlayırdı. Əlaəddinə düşmən olan qüvvələrin başında doğma oğlu Rüknəddin Xurşah dururdi. 1155–56-cı illərdə ata ilə oğul arasındakı gərginlik son həddə çatdı.

1252-ci ilin avqustunda Hülaku xan 12 mindən ibarət olan qoşunlarının ön dəstələrini İsmaililər dövlətinin əleyhinə göndərdi. Qoşunlara sərkərdə Kütbuğa rəhbərlik edirdi. 1253-cü ilin martında qoşunlar Amu-Dəryanı keçib Kuxistana qarşı hərbi əməliyyatlara başladılar.

Bu gərgin vəziyyətdə İsmaililər dövlətində yaşayan islam tərəfdarları öz rəğbətlərinin Ruknəddin tərəfində olduğunu bildirib onun siyasətinə şərik olduqlarını elan etdilər.

1255-ci ilin 1 dekabrında Əlaəddin naməlum şəxslər tərəfindən qətlə yetirildi və həmən gün Ruknəddin İsmaililər dövlətinin taxt-tacına sahib oldu.

Rüknəddin ilk gündən bütün ətraf vilayətlərə Əlaəddinin ölümünü xəbər verib bildirdi ki, o, ismaililər təriqətindən üz döndərib islamın yolu ilə gedəcək. Yəni Rüknəddin babası Cəlaləddin Həsənin siyasətini davam etdirmək niyyətində idi. Xarici siyasətini elan edən Rüknəddin bildirdi ki, onun dövləti monqol qoşunlarına müqavimət göstərmək niyyətində deyil. Bu məqsədlə o təxirə salınmadan monqollarla danışıqlara başladı.

Diplomatik danışıqlar bir sıra səbəblər üzündən çox uzandı. Monqol qoşunlarının sərkərdəsi, Çingizxanın nəvəsi Hülaku xan danışıqların qurtarmasını gözləyə bilməzdi.

1256-cı ilin avqustun 5-də Hülaku xanın elçiləri Ələmut qalasına gəlib qalanın təslim edilməsi haqqında xanın fərmanını Rüknəddin Xurşaha verdilər. Həmən gün də monqol qoşunları Ələmuta yaxınlaşıb döyüş vəziyyətində durdular. Həmən ilin 2 sentyabrına kimi Hülaku xanın qoşunları Xarrakan və Bistama qədər gəlib çıxdılar. Hülaku xan yenidən elçilərini Xurşahın yanına göndərib təslim olmağını tələb etdi.

Rəşidəddin yazırdı ki, bu zaman “dünyanın ən ağıllı və ən kamil adamlarından biri" olan Xoca Nəsirəddin Tusi və qalaya öz xoşu ilə gəlmiş təbiblər Rəisdövlə, Müvaffikəddövlə və onların oğlanları Xurşahın özünü ağılsız, iradəsiz bir hökmdar kimi aparmasını gözləriylə görürdülər. Onun hərəkətləri anlaşılmaz idi. O ancaq kiməsə əzab-əziyyət vermək haqqında düşünürdü; ağılasığmaz hərəkətləri özünü daha çox biruzə verirdi.

Bu adamların ürəkləri ismaililərə qarşı kinlə dolmuşdu və onlar Hülaku xana meyl etməyə başlamışdılar. Onlar bu barədə əvvəllər də düşünürdülər; gizlində görüşür və müzakirə edirdilər ki, hansı ən əlverişli üsulla, qan tökmədən Hülaku xan qalanı ala bilər. Onların ətrafına müsəlmanlar və başqaları da toplaşmağa başlamışdılar və hamı bu məsələdə yekdil idi. Onlar Xupşahı yola gətirmək üçün yollar axtarır, hətta onu qorxudurdular.

Xurşahı müəyyən qədər yola gətirmək mümkün olmuşdu və tezliklə Hülaku xanın elçilərinin gəlişinə cavab olaraq o öz kiçik qardaşı Şahənşahı və xoca Əsiləddin Züvzanini çoxlu saray məmurlarının müşayiəti ilə Hülaku xanın hüzuruna göndərdi… Onlar Xurşahın təslim olmaq niyyətini Hülaku xana çatdırdılar.

Hülaku xan Ələmut hökmdarına xəbər göndərdi ki, əgər o doğrudan da təslim olmaq niyyətindədirsə qala divarlarını uçurmağa başlasın və Xurşahın özü şəxsən Hülaku xanın hüzuruna gəlsin.

Xurşah Meymundiz, Ələmut və Ləmbəsər qalalarının bir hissəsinin dağıdılması haqqında əmr verdi. Qala qapılarını çıxartdırdı, xəndəkləri doldurtdurdu. Amma qaladan çıxmaq üçün Hülaku xandan bir il vaxt istədi. Bu qəribə xahişdən sonra Hülaku xan qəti qənaətə gəldi ki, bu danışıqların heç bir faydası və nəticəsi olmayacaq. O, 1256-cı ilin 2 sentyabrında Bistamdan qalalara tərəf hərəkət əmrini verdi. İraqda yerləşən başqa qoşun hissələrinə də əmr verdi ki, hücumda olsunlar. Sağ cinahdan Mazandarandan gətirilmiş qoşunlar qalalar istiqamətində hərəkətə başladılar. Hülaku xan bir daha Xurşaha təslim olması haqqında fərman göndərdi. Xurşah yenə də bir il möhnət istədi və əz 7–8 yaşlı oğlunu 1256-cı ilin 8 oktyabrında Hülaku xana girov göndərdi. Hülaku xan uşağı geri qaytarıb tələb etdi ki, onun yanına Xurşahın qardaşı Şahənşahı göndərsən. Əmri yerinə yetirən Xurşah qardaşı Şahənşahı, Xoca Əsiləddin Züvzanini üç yüz nəfərin müşayiəti ilə Hülaku xanın hüzuruna göndərdi.

Bu müddət ərzində Xurşahın oturduğu qala bütövlükdə mühasirəyə alınmışdı. Qoşunların miqdarını müəyyən etmək qeyri-mümkün idi.

1256-cı ilin 31 oktyabrında Hülaku xan Xurşaha təslim olmaq üçün daha beş gün vaxt verdi, çünki yağışlar ara vermirdi. Qoşunların hərəkəti qeyri-mümkün idi.

Bu beş gün ərzində Xurşah o biri qardaşı İranşah başda olmaqla o biri oğlunu, vəzirini, məmur və bir sıra hərbiçilərdən ibarət dəstə düzəldib Hülaku xanın hüzuruna göndərdi. Bu heyətə Nəsirəddin Tusi başçılıq edirdi. Hülaku xan Tusini hörmət və şərəflə qəbul etsə də Xurşahın onun hüzuruna gəlməsini tələb etdi. Nəsirəddin bu görüşün nəticəsini Xurşaha dedikdən sonra o, başqa çıxış yolu görməyib 1256-cı ilin 20 noyabrında Nəsirəddin Tusinin və başqalarının müşayiəti ilə qaladan çıxıb Hülaku xanın hüzuruna gəldi və ona təslim oldu və beləliklə yüz əlli illik İsmaililər dövləti qan, ölüm, terror bahasına ömrünü uzada-uzada tarixə qarışdı.

İyirmi illik zindan Nəsirəddin Tusinin əqidəsini, iradəsini, əzmini qırmamışdı. Bu iyirmi il ərzində o çoxdan bəri başladığı "Əxlaqi-Nasiri" ni başa vurmuş, "Şərhül-işarət", "Təhrir məcəsti", "Tührir İqlidis" əsərlərini yazmışdı.

İyirmi illik zindan əzablarını qələmə alan alim 1242-ci ildə "Şürhül işarət" in müqəddiməsində yazırdı ki, "bu kitabın fəsillərini elə bir dözülməz şəraitdə yazmışam ki, bundan daha ağır ola bilməz, bundan dəhşətli ürək sıxıntısı ola bilməzdi. Mənim bu kitabı yazdığım vaxtın günü, hər saatı qəmlə, iztirabla və böyük hüzn ilə dolu idi. Mən bu kitabı elə bir şəraitdə tərtib etmişəm ki, hər bir an başımın üstündə cəhənnəm odu yandırılır və sanki qaynar su tökülürdü. Gözümdən yaş tökülməyən bir günüm, dərdsiz bir dəqiqəm olmayıb, mənim sıxıntımı və narahatlığımı artırmayan bir dəqiqə belə olmurdu. Bu sözləri deyən şair haqlı imiş: "Mən əz ətrafımda fəlakət üzüyü görürəm. Mən isə bu üzüyə taxılmış qaşam". Əgər mənim bütün həyatım boyu heyfsilənmə və daimi hüzn doğurdan hadisələrdən boş vaxtım qalmamış isə mən nə edə bilərəm. Mənim həyatımın kefinin mənbəyi kədər daşıyan, əsgərləri isə narahatlıq gətirən ordu idi. Allah! Sən məni bədbəxtlik kütləsinin təzyıqindən və çətinliklər dalğasının hücumundan azad et".

1256-cı ilin iyirmi noyabrında Nəsirəddin Tusi Ələmut zindanından Hülaku xanın hökmü ilə azad edildi. Tusinin xahişi ilə vaxtı ilə ona himayədarlıq etmiş Seri-Taxtda yaşayan Nəsirəddin Əbülfəth Şihabəddin Hülaku xanın əmri ilə xanın hüzuruna gətirildi. Hülaku xan ondan soruşdu: “Sən arvadlarına və uşaqlarına yazığın gəlib təslim oldun. Bəs niyə əhalini qaladan çıxarıb xilas etmədin". O, cavab verdi: "Onların hökmdarı Xurşah idi, əhali ona qulluq edirdi".

Əbülfəth Şihabəddin 1257-ci ildə əcəli ilə vəfat etdi.

Monqolların XIII əsrin əvvəllərindən Şərq ölkələrinə başlanan amansız hücumları bütün müsəlman aləmini fəlakətə gətirib çıxardı.

Bu dövrdə bütün islam dünyası görünməmiş müsibətə düçar olmuş, islamın daxilində müxalifət güclənmişdi. Mərkəzləşdirilmiş islam dövləti yox idi. O dövrün islam dövlətləri arasında heç bir qarşılıqlı münasibət, ünsiyyət, iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələr yaradıla bilmirdi. Dövrün ən güclü dövlətləri olan Abbasilər, Xarəzmşahlar və İsmaililər dövlətləri ayrı-ayrılıqda öz qüdrətlərinə arxalanıb ərazilərini genişləndirməklə məşğul idilər.

İslam dövlətləri üçün yaranmış ən böyük təhlükə ondan ibarət idi ki, bu dövlətlərin başçıları xalqa arxalanmırdılar. İran dövləti ilə Abbasilər hakimiyyəti arasında böyük çəkişmələr mövcud idi. Xarəzmşahlarla ərəblər arasındakı çəkişmələr də islam dünyasına böyük zərbələr vururdu. Ruhani təbəqələr Xarəzmşahların xəlifəyə qarşı apardığı açıq və gizli mübarizədən çox narahat olduqlarını bildirirdilər. Həmin əsrin çox məşhur alimlərindən olan Şeyx Məcdədinin Xarəzmşahlar tərəfindən qətlə yetirilməsi (1215-ci il) ruhaniləri daha da qəzəbləndirdi və Xarəzmşahlar dövlətini islam aləmində nüfuzdan saldı.

İsmaililər dövlətinin daxilində ictimai-siyasi çəkişmələr getdikcə güclənirdi. Sünnilər və şiələr arasındakı uçurum daha da genişlənirdi: şiələrin dini ehkamlara zidd olan əqidələri də parçalanmanı gücləndirmişdi. İsmaililərin şəhər və kəndlərdə yaratdıqları gərginlik, qorxu, terror və vəhşiliklər xalqın bu dövlətə olan inamını tamamilə sarsıtmışdı.

Daxili və xarici çəkişmələrlə üzləşən islam dünyası belə bir şəraitdə Şərqdə dünyanı fəth etmək və ona hakim kəsilmək əzmi ilə yaranmış və hökm sürən Monqol dövləti ilə üzləşməli olmuşdu. XIII əsrin Yaxın və Orta Şərq müsəlman ölkələrini bu dövrdəki bütün ən ağır, faciəli və qanlı hadisələri Monqol dövlətinin hücumları ilə bağlıdır. Monqol işğalının ən qorxulu və dəhşətli nəticəsi onda idi ki, işğalçılar bu mədəni ölkələrə və xalqlara özlərinin geri qalmış sosial münasibətlərini və təsərrüfat formalarını gətirirdilər.

İşğal olunmuş ölkələrin xalqları məhv edilir, qul halına salınır, uzun əsrlər boyu yaradılmış şəhərlər, kəndlər, böyük mədəniyyət, sənət və din mərkəzləri dağıdılır, talan edilirdi.

Böyük şəhərlərdə əmək qabiliyyətli adamlar, ilk növbədə sənətkarlar məhv edilirdi. İbn əl-Asir yazırdı ki, ancaq Qəzvin uğrundakı döyüşlərdə 40000 adam öldürülmüşdü. Zəncan, Ərdəbil, Marağa şəhərləri yerlə yeksan edilmişdi.

Həddi-hüdudu aşmış vergi sistemi, iqtisadiyyatın, ilk növbədə istehsal edici qüvvələlərin dağıdılması, suvarma qurğularının məhv edilməsi, bununla əlaqədar kənd təsərrüfat məhsullarının istehsalının yox dərəcəsinə gətirilib çıxarılması xalqları dilənçi halına salmışdı. Bu faciələrə tab gətirməyən xalq kütlələri öz doğma yerlərini tərk edib dağlara çəkilirdilər. Füzlullah Rəşidəddin "Came ət-təvarix" əsərində yazırdı ki, Nəsirəddin Tusi Hülaku xanı inandırmağa çalışırdı ki, "zəbt olunmuş ölkələrə dövlət münasibəti bəsləmək lazımdır". Bununla əlaqədar alim ölkənin maliyyə, büdcə məsələlərini hökmdara yazmışdı.

Zaman keçdikcə xalqların vəziyyəti daha da ağırlaşırdı. Müxtəlif vergilər adı ilə kəndlilərin əldə etdikləri məhsulların üçdə ikisi və ya dörddə üçü onlardan alınırdı. Mənbələr xəbər verirlər ki, əhalidən ümumən 40 adda vergi alınırdı.

Monqol işğalı zəbt olunmuş ölkələrin tarixi inkişafını uzun bir müddətə dayandırdı və onların inkişafını əsrlərcə geri atdı. Bu işğal ölkələrin sosial-iqtisadi geriliyinə səbəb oldu. Monqol işğalı həmçinin bu ölkələrin elminə, mədəniyyətinə böyük zərbə vurdu. Xalqların uzun əsrlər boyu yaratdıqları tarixi və mədəni abidələri dağıdıldı – kitabxanalar, saraylar, məscidlər, sənət abidələri məhv edildi.

Monqol hücumları xalqlara misli görünməmiş faciələr gətirdi. Əhalini qətlə yetirmək üçün monqol döyüşçüləri çatışmayanda onlar bu işə özləri ilə gətirdikləri qulları və əsirləri cəlb edirdilər. Bircə Mərv şəhərində böyük qırğınlardan sonra qətlə yetirilmiş meyitləri saymaq üçün on üç gün vaxt lazım gəlmişdi. Monqol qoşunlarının vəhşilikləri nəticəsində İsfahan, Sistan, Mazandaran, Buxara, Herat, Rey, Xarəzm, Xorasan, Beyləqan, Şamaxı, Marağa, Gəncə, Təbriz, Dərbənd, Şəmkir, Xoy, Bərdə, və bir çox böyük şəhərlər yerlə yeksan edilmişdi, təsadüfən sağ qalmış adamlar dağlara qacmışdı. Rəşidəddin yazırdı ki, yalnız İran və Azərbaycanda torpaqların onda doqquzu əkilmirdi. Böyük şəhərlərdə salamat qalmış hər on evdən doqquzunda yaşayan yox idi.

Monqolların ayağı dəydiyi bütün ölkələr yas içərisində idi. Günahsız adamlara tale yalnız göz yaşlarını qismət etmişdi.

Monqollar Nəsirəddin Tusini iyirmi illik zindandan xilas etmişlər. Lakin o da ağlayırdı, vətənin, xalqın halına ağlayırdı. Yox! O belə azadlığı arzulamamışdı. Xalqın faciəsi üstündə yaranmış bu azadlığı, bu səadəti arzulamamışdı. Onu yaxından tanıyan bütün hökmdarlar yaxşı bilirdilər ki, o həmişə müharibələri rədd edib, xalqları, hökmdarları sülhə sövq edib, baş verə biləcək faciələrin, qanlı müharibələrin qarşısını almaq üçün tədbirlərə çağırıb, dövlətləri müttəfiqliyə dəvət edib, o, dinc əhalinin təhlükəsizliyini, müharibə qurtardıqdan sonra əsir düşənlərin, üzərində qələbə çalınmış xalqların taleyini düşünüb. Bu sonu görünməyən qanlı qırğınlar, dağıdılmış şəhərlər, kəndlər, parçalanmış və məhv olmuş talelər, aclıq, xəstəlik, dilənçilik kimə xidmət edirdi.

Bu müharibələrdə axıdılan qanların qiyməti hökmdarların gəlir mənbəyinə çevrilmişdi. Hökmdarlar başa düşmədilər ki, zor gücünə yaranmış dövlət heç zaman möhkəm ola bilməz, onun ömrü az olar. Onların ağıla batmayan xülyaları onların az-çox ağlına üstün gəldi. Amma xülyaların da ömrü az olur. Ağlın çoxluğu ağılsızlıqdandır. Hər halda on üçüncü əsrdə belə olub.

Tarixdə hakim olduğu dövləti öz əlləri ilə boğan hökmdarlar çox olub.

Həyat bu dünyada hər bir insana ayrılmış vaxtdır. Bu vaxt insana əmanət verilir. Ayrılmış vaxt sona yetəndə qaytarmaq lazım gələcək: könüllü yox. Bu ilahi əmanətdir, "istədiyi vaxt istədiyi adama verər, istədiyi vaxt geri alar". "Ağıllı adamlar bilərlər ki, yaradanın kamil hikməti, bitkin ədaləti nə qədər lazım bilibsə, o qədər də olar, artırma qəbul etməz, insan vücudu bu tərkibdə, bu biçimdə elə bir vücuddur ki, onun arzusunun harada qurtaracağını təsəvvür etmək mümkün deyildir". İnsan ona "müvəqqəti əmanət verilmiş" vaxtdan sui-istifadə etməməlidir.

O, vaxtı udmalıdır. Zaman səni udana qədər sən ona qələbə çalmalısan. Həyatda çox şeyi itirmək olar. Vaxtı itirmək olmaz. Vaxtı itirsən hər şeyi itirə bilərsən. Əmanətə xəyanət bağışlanılmaz günahdır.

Bəs bu müharibənin günahkarlarının cəzası nədir? Bu müharibələrdə qılınclara keçirilmiş, yandırılmış körpələrin günahı nədir? Allah bu körpələri onların hansı günahlarına görə bu əmanətdən məhrum edir?

Yox! Bu Allah əməli deyil, insan əməlidir. Deyirlər ki, ədaləti, səadəti insanlara Allah verir. Əgər insan həm ədaləti, həm səadəti Allahın hökm sürdüyü o yüksəkliklərdən ala bilsəydi o zaman bəşəriyyəti qan içərisində boğan hökmdarlar onun nəyinə lazım idi. Özlərini Allahın kölgəsi sayan bu hökmdarlar niyə ədaləti iki yerə bölürlər: ilahi ədalət. İnsan ədaləti. Hansı ədalətdən söhbət gedir? Böyük Allahın hansı qanunlarında, peyğəmbərin hansı hikmətində deyilib ki, müsəlmanın müsəlmanı qırmağı günah deyil.

Yox! Müharibələri Allah göndərmir. Qurani-Kərim buyurur ki, “Ey insan! Sənə yetişən hər bir yaxşılıq Allahdandır, sənə üz verən hər bir pislik isə özündədir… Ey insanlar! Etdiyiniz zülm, haqsızlıq fani dünya malı kimi öz əleyhinizədir".

Bəlkə onlara Qurani-Kərimin aşağıdakı kəlamlarını xatırladaq:

“Hamınız bir yerdə sülhə gəlin. Şeytanın yolu ilə getməyin, çünki o, sizin açıq düşməninizdir".

"Sizinlə vuruşanlarla siz də Allah yolunda vuruşun, lakin həddən kənara çıxmayın. Allah həddi aşanları sevməz".

"Allah zülm edənləri sevməz… Allah aləmlərin əhlinə (bəşər əhlinə) zülm etmək istəməz".

"Allah fitnə-fəsad törədənləri sevməz".

"Həqiqətən Allah insanlara zərrəcə zülm etməz, lakin insanlar özləri özlərinə zülm edərlər".

* * *

İnsanlar ilk dəfə tərəzini, sadəcə iki gözlü ipdən asılmış tərəzini, ixtira edəndə elə bildi ki, nəhayət yer üzərinə ədalət qalib gələcək. Faciə o gün başladı ki, namərd hökmdarın biri barmağını öz xeyrinə tərəzinin bir gözünə basdı.

Yox! Tusi həbsdən azad olunmağına sevinmədi, göz yaşlarıyla qarşıladı – ona kor səadət lazım deyildi.

Nəsirəddin Tusi öz məğrurluğunu itirməmişdi, iyirmi illik zindan onu sarsıtmamışdı – faciə iradəsiz adamın belini bükür, müdriklərin isə gözünü açır. O, öz nöqsanlarını da gözü qabağına gətirdi. Əqidəsinə yenə də həmişəki kimi sadiq qaldı – insan buraxdığı səhvlərin əsiri olmamalıdır. Bu ilk növbədə alimlərə aiddir – məğrur ol, heç kimə, şahlara da baş əymə. Alimin gücü onun elmində və onun məğrurluğundadır.

Plutarx belə bir rəvayəti qələmə alıb: İstmədə yaşayan yunanlar yığışıb belə bir qərara gəlirlər ki, İrana qarşı hücuma hazırlaşmaq lazımdır. Yunanlar bu xəbəri böyük sevinclə qarşılamış və Makedoniyalı İsgəndəri özlərinə bu yürüşdə sərkərdə seçmişdilər. Bu münasibətlə bütün dövlət məmurları və filosoflar İsgəndərə yaxınlaşıb öz sevinclərini ona bildirirdilər. İsgəndər belə hesab edirdi ki, böyük filosof Diogen də gəlib öz sevincini bildirəcək. Bu zaman Korinf yaxınlığında yaşayan filosof heç İsgəndərin yanına getmək fikrində də deyildi. İsgəndər filosofun yanına getmək qərarına gəldi. Sərkərdə Diogenə yaxınlaşanda o uzanıb özünü günə verirdi. Filosof başını qaldırıb İsgəndərə baxdı. İsgəndər salam verib ondan soruşdu: "Sənin məndən bir xahişinin vardırmı?". Diogen cavab verdi: "Bir az o yana çəkil, günəşin qabağını kəsmə".

Filosofun belə hərəkəti İsgəndəri qəzəbləndirmədi, əksinə, o, xəyala dalıb düşündü: "Mən İsgəndər olmasaydım, Diogen olmaq istəyərdim".

Müharibə nədir? Onu kimlər törədir? Gəlin Nəsirəddin Tusinin özünü dinləyək.

"Dostluq, ülfət və ünsiyyətin aradan çıxması, ziddiyyət, düşmənçilik və ədavətin ortaya çıxması nəticəsində dava-dalaş əmələ gələr, dünyanın yaşaması isə dostluq və məhəbbətdədir. Deməli, dava-dalaş dünyanın nizam-intizamını pozmaq istəyən fəsadlardandır, özü də rəzilətlərin ən təhlükəlisidir". "Müharibə son tədbir olmalıdır".

"Əksər dövlətlər, xeyirxah və iradəli başçıları, ədalətli hökmdarları olduqca, müttəfiqlik şərtləri yerinə yetirildikcə yaşamış və inkişaf etmişlər.

"Dövlətin inkişafdan dayanması və inhitata uğramasının bir səbəbi də hökmdarların mal toplamağa, sərmayə yığmağa, vəzifə tutmağa aludə olmalarıdır". Belə vəziyyətdə onlar: "silahları yerə qoyar, müdafiə qüvvəsini zəiflədər, döyüş vərdişlərini unudar, zəhmətsevərliyi əldən verər… Belə halda zəif bir düşmən də hücum etsə, bu camaatı məğlub etmək ona asan olar… İxtilaf, münaqişə və müharibələr meydana çıxır: bir-birin məhv edərlər".

Hökmdar “düşmənləri dəf etməkdə… sərhədləri qorumaqda, keşikçilərin halına qalmaqda… etinasızlıq göstərməməlidir… bir an da olsun ölkə haqqında fikirləşməyi, işlərini nizama salmağı unutmamalıdır, çünki şahın ölkəni mühafizə etmək haqqındakı tədbirləri böyük orduların qüvvəsindən daha güclü olar".

“Xəfiyyə işçiləri, kəşfiyyatçılar həmişə gizli işlərdən xəbər tutmağa çalışmalı, xüsusilə, düşmənlərin vəziyyətini yaxşı öyrənməli, onların gizli fikirlərini aşkara çıxarmalıdır, çünki zidd qüvvələrə müqavimət göstərməkdə ən qüdrətli silah onların nə edəcəklərini əvvəldən bilməkdir".

"Hərbi hazırlıq başlıca şərtdir",

“Düşmənləri yola gətirib onlara saziş bağlamağa son dərəcə səy göstərməli və ehtiyatlı olmalıdır, lakin elə etməlidir ki, müharibə və ölüb-öldürməyə ehtiyac qalmasın… Əvvəlcədən mütləq üstün gəlib qələbə çalacağına arxayın olmayınca hücuma başlamamalıdır, zəruri və qeyri zəruriliyini, xeyir-zərərini ölçüb-biçməli, məsləhət məşvərət etməli, yaxın adamları eyni fikirdə deyilsə, qələbəyə ümid yoxsa, əlbəttə müharibəyə başlamamalıdır".

“Müharibənin ən mühüm şərtləri sayığlıq, cəsuslar göndərmək və dövrələmə keşikçilər qoymaqdır".

"Müharibə dövründə tacirlərin pulundan zorla da olsa, istifadə etmək lazımdır… Lakin xüsusi ehtiyac və böyük fayda götürmədən xalqın malına dəymək olmaz".

“Müharibə zamanı adamları etibarlı, möhkəm, yaxşı qorunan yerlərə, qalalara toplamaq lazımdır".

“Müharibə dövründə şücaət göstərib fərqlənənlərə yüksək mükafatlar, xələt və ənamlar, təşəkkür və tərifnamələr vermək lazımdır".

“Səbatlı, mətanətli, təmkinli olmalı, tələsmə, özünü itirmə, kəmhövsələlik və dəlisovluğa yol verilməməlidir".

"Düşmənə məhəl qoymamaq, onu kiçik saymaq, səhlənkarlıq edib öz qüvvələrini tam səfərbərliyə almamaq ağıldan uzaq hesab edilər… Qələbə çaldıqdan sonra ehtiyatı əldən verib arxayınlaşmamalı, sayığlıqı azaltmamalıdır".

"Qələbədən sonra əlbəttə başdantutma edama başlamamalı, kin və nifrətdən əl çəkməli, ədavətə son qoymalıdır".

Nəsirəddin Tusi aşağıdakı Yunan rəvayətini xatırladır: "Bir dəfə Aristotelə xəbər çatır ki, İsgəndər bir şəhəri məğlub etdikdən sonra yenə onun əhalisini qırmaqdan əl çəkməmişdir. Aristotel dərhal ona bir nəsihətamiz məktub yazır və orada deyir: "Zəfərdən əvvəl düşməni öldürməyə üzürlü idinsə, qələbədən sonra öz rəiyyətini öldürməyə nə bəhanə gətirə bilərsən?"

Nəsirəddin özü isə nəql edirdi ki, Cəlaləddin Xarəzmşah monqolların hücumundan qaçıb Təbrizə gəlmişdi. Onun döyüşçüləri rəiyyətə zülm etməyə başlamışdı. Bunu Cəlaləddinə deyəndə o cavab vermişdi: "biz indi dünyanı fəth edirik, ona hökmranlıq etmirik. Dünyanı fəth etdiyimiz bir zamanda rəiyyəti qorumaq məcburi deyil. Dünyanı idarə etməyə başlayanda, o zaman şikayətçilər üçün ədalət məhkəməsi təşkil edirik". Hülaku xan bunu dinləyib demişdi: "Biz, Allaha şükür olsun, həm dünyanı fəth edirik, həm də onu idarə edirik. Düşmənlərçin mən işğalçıyam, tabe olanların hökmdarı. Mən Cəlaləddin kimi zəif və gücsüz deyiləm".

"Müharibə zamanı müdafiədə olsa, müqavimət göstərməyi bacarmalı, səngərlər tikməli, pusqular düzəltməli, düşmənlərin üzərinə gecə basqınları təşkil etməlidir". "Düşmənlərin vəziyyətindən həmişə xəbərdar olmalı, onların gördükləri işləri nəzarət altına almalıdır ki, onların hiylə və xəyanətlərini öyrənib vaxtında tədbir görsün, ölçü götürsün, onlara qələbə çalmağa müvəffəq olsun".

"Düşmənlərin nöqsan və eyiblərini yaxşı bilməli, onların cikini-bikini bütün incəliyi ilə öyrənməli, onları toplayıb sübut üçün gizli saxlamalıdır, yeri gəldikdə istifadə etməlidir".

"Öz ölkəsini saxlamaq, başqalarının torpaqlarını zəbt etmək çox çətin məsələdir".

* * *

Allahın yaratdığı "İnsan, bu dünyada olan mövcudatın ən şərəflisidir". İnsanı yaratmış bu "böyük sənətkar, müqəddəs, əbədi, ən kamil cövhər, ən yüksək əql, mütləq şüur, ən bilikli, ən tədbirli, ən iradəli" varlıq olan "qüdrətli bir ustad" insanlara müharibə göndərə bilməz. Bu dünyada törədilən bütün fəlakətlər yalnız insan əlinin işidir. "İxtiyar insanın öz əlindədir", çünki "insanın mənəvi ehtiyacları, mənəvi qüvvələri, kamalı, fəzilətlərinin şərafəti fikir, əql, şüur və iradə vasitəsi ilə təmin və idarə edilir. İnsanın xoşbəxtlik və bədbəxtlik açarı, kamillik və naqislik sükanı onun ağıl və iradəsinin ixtiyarına verilmişdir. Əgər düzgün, ardıcıl, məqsədəuyğun, müstəqim xətlə hərəkət etsə, tədriclə elm, mədəniyyət, bilik və hikmətə yiyələnsə, təkamülə qadir olan fitri istedadı hədləri aşaraq onu bir mərtəbədən başqa bir mərtəbəyə, bir dərəcədən o biri dərəcəyə yüksəldər, dübbədüz gətirib arzu etdiyi məqsədə, ilahi nurun şəfəq saldığı ali məqama çatdırar". İnsanı yüksəldən, onu səadətə qovuşduran mal-dövlət, sərvət və əyri yollarla, qarətlə, hərbi yürüşlərdə əldə etdiyi qənimətlər, haram mallar deyil "ehtiras, əmək, bilik, iradə, təəbin qüvvəti, arzunun şiddəti, əqidənin möhkəmliyi, fəaliyyətin ardıcıllığı və istedadın qüdrətidir".

Bu həyatda insan, istər əkinçi, istər katib, istər hökmdar olsun öz fəaliyyətsizliyinin qurbanı olur. İnsan yalnız o zaman "mütləq insan" olur ki, o, haqq işi uğrunda özünü qurban verməyə, məslək uğrunda düşmənlərə qarşı mübarizədə qəddar olmağa, mübarizədən qaçmamağa, qəhrəmanlığa, ölümü məğlubiyyətdən yüksək tutmağa hazır olsun; "İnsanın yaradıcı ağlına və sağlam düşüncəsinə" arxalanmaq lazımdır, “bu şərtlə ki, bütün bunlar bəşəriyyətin qüdrətinin artmasına, onun təkmilləşməsinə səbəb olsun".

İnsan müdrikdir. O, müharibə istəmir. Heç bir xalq müharibə istəmir. Onları bu qırğına hökmdarlar məcbur edirlər. Bunlara qarşı yeganə yol birləşməkdir. İctimai xeyirxahlığın və ictimai əlaqələrin bərqərar olması, sosial ədalətsizliyin aradan qaldırılması, müharibələrin qarşısının alınması insanın ağlı, zəkası, müdrikliyi və birləşməyə, vəhdətə olan meylləri ilə bağlıdır. İnsanın bütün bəşər övladları ilə vəhdət yaratmaq kimi yüksək əxlaqi idealı həyatın rəmzi olmalıdır. “Heç kəs təklikdə bir kamala çata bilməz" və bunun üçün "bir-birinə kömək edən bütün insanları vahid bir bədən timsalında birləşdirən bir quruluşun yaranması zəruriyyəti meydana çıxır. Böyük yaradan insana elə bir qüdrət və istedad bəxş etmişdir ki, o, öz təbiəti etibarilə daima inkişafa meyl edir və bu inkişaf yalnız onların birləşməsi sayəsində daha yüksək zirvələrə qalxa bilər.