Текст книги "Nəsirəddin Tusi: həyatı, elmi, dünya görüşü"

İnsanların birləşməyə olan şövqü məhəbbətdir. Birləşmək üçün əsas amil məhəbbətdir. Məhəbbətsiz bəşəriyyət fəlakətə uğrayır. "Məhəbbətin səbəbi insan təbiətində təşəkkül tapmış ünsiyyət qabiliyyətidir… Yalnız bu qabiliyyətə görə adama «insan» (bu ərəb sözüdür-üns saxlayan) deyilmişdir".

İnsanlar arasında, xalqlar arasında, məhəbbət olsa müharibələrin qarşısını almaq olar. Nəsirəddin Tusi belə düşünürdü. "Varlıqların davamı, kainatın nizami məhəbbətlə bağlıdır. Məhəbbət şərəfini qorumaq üçün isə adamların ədalət fəzilətinə yiyələnmələri zəruridir. Əgər rabitədə olan adamlar bir-birinə məhəbbət bəsləsələr, bir-birinə qarşı da insaflı olarlar, ixtilaf aradan qalxar. nizam-intizam yaranar… Hər varlığın kamalı və şərafəti ona nəsib olmuş vəhdətdir".

Buna alim "ilahi məhəbbət", “müqəddəs məhəbbət" deyir.

Faciələr o zaman başlayır ki, ölkədə bir yerdə azlığa, bir yerdə çoxluğa yol verilir, ədalət pozulur, fəsad törənir, "ölkədə zəiflik və zorakılıq əmələ gəlir; məhəbbət ədavətə çevrilir; dostluq düşmənçiliyə dönür; səmimilik aradan qalxır, riyakarlıq meydana çıxır;… sədaqət yox olar, nizam-intizam pozular".

Heç bir xalq müharibə istəmir. Heç bir ana oğlunu, heç bir arvad ərini, heç bir uşaq atasını qurban vermək istəmir. Müharibə faciədir, qandır, aclıqdır, ölümdür. Müharibəni istəməyən xalq məhəbbətin qüdrətinə arxalanmalıdır, çünki, "məhəbbətin qüdrəti insanların tamahına səbəb ola biləcək daş-qaş və cəvahiratdan bütün dənizlərin, səhraların varidatından, sularından, torpağından, bitkisindən, heyvanatından və başqa nemətlərindən daha üstündür". İnsanlar arasında yaranmış məhəbbət "xalqlar arasında sülhə səbəb olar".

Bağdada hücum hazirlanir

1256-cı ilin 20 noyabrında Hülaku xanın göstərişi ilə Nəsirəddin Ələmut zindanından azad edildi. Alimin müdrikliyinə, dərin zəkasına və uzaqgörənliyinə çoxdan bələd olan Hülaku xan onu yanına dəvət etdi. Onların aralarında olan söhbətlər haqqında bizdə heç bir məlumat yoxdur. Lakin onu bilirik ki, bu görüşdən sonra Hülaku xan Nəsirəddindən xahiş etdi ki, onu tərk etməsin və xanın məsləhətçisi kimi onun yanında qalsın.

Nəsirəddin razılıq vermişdi. O, bilirdi ki, qabaqda hələ çox gərgin, çətin, mürəkkəb faciələr var; Hülaku xanın hücumları davam edəcək, hələ çox qırğınlar olacaq. Hülaku xanla olan söhbətdən Nəsirəddinə aydın olmuşdu ki, monqol qoşunlarının növbəti yürüşləri Abbasilər xilafətinin paytaxtı Bağdad şəhərinə olacaq. Müşahidələr də göstərirdi ki, qoşunlar Bağdad hücumuna ciddi hazırlaşırdılar.

* * *

Bağdad Yaxın və Orta Şərqin ən böyük ən möhtəşəm şəhəri idi. O, “Allah vergisi", "sülh şəhəri" /"Mədinət əs-Səlam"/ adlarıyla da dünyada şöhrət tapmışdı. Şəhərin əsasını 762-ci ildə xəlifə Mənsur qoymuşdu və o zamandan Abbasilər xilafətinin paytaxtı olmuşdu.

Dəclə çayı şəhəri iki yerə-şərq və qərb hissələrinə bölürdü. Qərb hissəsində daha çox adam yaşayırdı. Şərq hissəsinin adamlarının çoxusu gəlmələr idi. Dəclənin üzərində, xəlifə sarayının yaxınlığinda tikilmiş körpü şəhərin hər iki hissəsini birləşdirirdi. Şəhərin qərbindəki meyvə bağları, üzümlüklər bu yerlərə xüsusi gözəllik verirdi. Şərq hissəsi öz zəngin, gözəl və rəngarəng bazarları ilə məşhur idi.

Bazarlarda kimlərə rast gəlməzsən – üləmalar, dərvişlər, dilənçilər, su daşıyanlar, su satanlar, hamballar, oğrular, sahibsiz qalmış uşaqlar, hər dəstədə qeybətçilər, sözgəzdirənlər, carçılar, xəlifənin xəbərçiləri, şayiə yayanları, tərəzi yoxlayanlar, qiymət davası edənlər; söyüş, qalmaqal, dava salanlar.

Bu mallar haradan gəlir? Burada nələr yoxdur! Can dərmanından tutmuş zəhirmara kimi.

Müxtəlif vaxtlarda tikilmiş əl-Mənsurə, ər-Rusafa məscidləri, hələ 1110-cu ildə Nizam əl-Mülk tərəfindən inşa edilmiş Nizamiyyə mədrəsəsi şəhərin ən gəzəl abidələrindən idilər. /”Ən-Nizamiyyə" mədrəsəsi 1067-ci ildə Səlcuq hökmdarlarının puluna tikilmiş Şərqdə ilk mədrəsə idi. Səlcuq hökmdarlarının vəziri Nizamülgün şərəfinə belə adlandırılmışdı. Burada müxtəlif vaxtlarda Azərbaycanın görkəmli alim və şairləri Xətib Təbrizi, Fəxrəddin Əbülfəzl İsmayıl ibn əl-Müsənna ət-Təbrizi, Əbülfəzl Mahmud ibn Əhməd ibn Məhəmməd əl-Ərdəbili, Əminəddin Müzəffər ibn Əbu Məhəmməd ibn İsmayıl ibn Əli ət-Təbrizi, Tacəddin Əbül Fəzail Məhəmməd ibn əl-Hüseyn ibn Abdulla əl-Ürməvi, Əbu Həfs Ömər ibn Osman ibn Şüəyb əl-Cənzi, Qəvaməddin Əbu Nəsr Yunis ibn Mənsur ibn İbrahim əş-Şirvani və başqaları dərs demişlər/.

Söyləyirlər ki, xəlifə çox tez-tez qayıqlarla Dəclədə səyahətə çıxar, sonra isə şəhər ətrafındakı səhralarda ovla məşğul olardı. Şəhərin və ətraf yerlərin əhalisi, gəlmələr xəlifənin tamaşasına yığışardı. Xəlifə tamaşaçılara yaxınlaşar, öz məhəbbətini onlara bildirər, xeyir-dua verərdi. Xalq onun vədlərinə ürəkdən inanardı; inanardı ki. xəlifə vətəni daha da çiçəkləndirəcək, insanları daha da xoşbəxt edəcək. Yığışanlar onun qarşısında diz çökür, Allahdan ona, nəslinə cansağlığı diləyirdilər.

Çox mühüm ticarət yollarının kəsişdiyi yerdə məskən tapmış şəhər tez bir zamanda möhtəşəm ticarət, mədəniyyət, ədəbiyyat və siyasət mərkəzinə çevrilmişdi. Beş əsrlik tarixi dövründə dairəvi hasara alınmış şəhərin içərisində saraylar, xiyabanlar, yaşayış evləri, məscidlər, türbələr, su kanalları, hovuzlar tikilmişdi. Şəhərə Hindistandan, Ərəbistandan, Avropadan saysız-hesabsız var-dövlət, qiymətli sərvətlər, qaş-daş, ərzaq və başqa mallar karvanlarla daşınıb gəlirdi.

Doqquzuncu əsrdə Bağdad ən yüksək çiçəklənən zirvəsinə çatmışdı. Şəhərdə tikilmiş Abbasilər sarayı, Zübeydə məqbərəsi, Müstənsiriyyə mədrəsə ansamblı, bir neçə memarlıq abidələri, Şərqin nadir əlyazmalarını özündə cəmləşdirən çox kitabxana Bağdadı bütün dünyada məşhur etmişdi.

Bağdad mədəni həyatın qaynar nöqtəsi idi. Bu möhtəşəm şəhərdə müxtəlif mədəni ənənələr bir-birinə güclü təsir göstərirdi. Bağdad islamın, xristianlığın, yəhudiliyin, bütpərəstliyin bir çox xalqların mədəniyyətinin, müxtəlif istiqamətli dünyagörüşlərinin üz-üzə gəldiyi şəhər idi. Uzun illər boyu şəhərdə yaşayıb yaratmış əl-Fərabi Bağdad haqqında yazmışdı: “Bu şəhər cəhalət şəhərləri arasında ən valehedici və xoşbəxt şəhərlərdəndir və öz xarici görünüşü ilə təmtəraqlı, çiçəkli, bəzəkli geyimi xatırladır və buna görə də hər adamın istəkli sığınacağına çevrilmişdir. Hər adam bu şəhərdə öz istəklərinə və arzularına çata bilir. Nədənsə adamlar bu şəhərə axışıb gəlirlər və həmişəlik orada qalırlar. Onun hüdudları hədsiz dərəcədə genişlənir. Burda müxtəlif qəbilələrin adamları doğulur, müxtəlif nikahlar və cinsi əlaqələr mövcuddur, müxtəlif tayfalardan, müxtəlif tərbiyəli və müxtəlif əsli-nəsəbli uşaqlar doğulur. Bu şəhər müxtəlif istiqamətli, bir-birinin tərkibinə daxil olan, bir-birindən fərqlənən hissələrin birləşmələrindən ibarətdir. Gəlmə adam yerli camaatdan seçilmir. Bu birləşmələrdə bütün arzular və fəaliyyətlər vəhdət tapır. Buna görə də çox mümkün olan bir haldır ki, zaman keçdikcə burada ən layiqli adamlar yetişəcək, müxtəlif, şaxəli müdriklər, natiqlər, şairlər bir-biri ilə dil tapacaqlar".

Əl-Fərabinin qələmə aldığı Bağdadın lövhələri Nəsirəddini də çox düşündürürdü. Hələ Bağdadı görməmiş Tusi əl-Fərabinin təsiri altında şəhərin adını çəkmədən onun obrazını yaratmış və əl-Fərabi kimi bu şəhəri cəhalət şəhərlərinin sırasına salmış və onu "hürriyyət icması" adlandırmışdı. Nəsirəddin yazırdı: "Buna "cəmaət şəhəri də deyilir. Bu elə bir şəhərdir ki, burada hər kəs özü üçün hakimi-mütləqdir, hərənin ixtiyarı tam öz əlindədir, kim nə istər onu da edər. Bu şəhərin adamları azad yaşayarlar, onların arasında hürriyyət çoxluğundan başqa heç bir fərq, artıq-əskiklik yoxdur.

Bu şəhərdə ixtilaflar çox, maraqlar müxtəlif, istəklər fərqli, məqsədlər rəngarəng olar, onların sayı həddi-hüdudu aşar. Bu şəhərin əhalisi bir-birinə oxşayan və bir-birindən fərqlənən tayfalara bölünər.

Hər tayfanın öz başçısı vardır, bütün əhalinin cümhuriyyətində isə çoxlu rəislər və başçılıq mövcuddur, rəis və başçılar camaat nəyi istəyirsə, onu da etməlidirlər. Dərin fikir edilərsə, belə vəziyyətdə, onlarda nə rəis olar, nə də tabe… Bu şəhər cahiliyyət şəhərlərinin ən qəribəsi olar, bu üzəri cürbəcür şəkillər və boyalarla bəzədilmiş və ya rəngarəng təsvirli bir tabloya oxşayar… Hamı belə şəhərdə yaşamağı sevər… Bu səbəbdən bütün xalqlar və tayfalar üz tutub bu şəhərə axışmağa başlayar, az müddət içərisində şəhər adamla dolar, nikah çoxalar, doğum artar, müxtəlif təbiətli, müxtəlif tərbiyəli uşaqlar meydana çıxar, bir şəhər içərisində çoxlu şəhərlər /icmalar/ yaranar; artıq bunları bir-birindən ayırmaq çətinləşər… belə bir şəhərdə gəlmə ilə yerli arasında fərq olmaz, bir müddət keçdikdən sonra alimlər, filosoflar, şairlər, xətiblər çoxlu miqdarda müxtəlif sənətkarlar sinfi meydana çıxar. Bunların qayğısına qalıb onlara qiymət verilsə "Fəzilət şəhəri" əmələ gələr, əks təqdirdə şər və dələduzlar şəhəri yaranar".

Əl-Fərabidən sonra keçən dövr ərzində Tusi Bağdad haqqında çox eşidib, çox oxumuşdu, orada baş verən çəkişmələrdən, ziddiyyətlərdən, tayfalar arasında, sarayda gedən mübarizələrdən yəqin ki, xəbərdar idi. Nəsirəddin yuxarıda yazdıqlarına əl-Fərabidə olmayanları özü əlavə edir: "Belə şəhərlərdə, yəni müxtəlif təbiətli insanlardan təşəkkül tapmış şəhərlərdə, ziddiyyətlər, çətinliklər, əzab-əziyyətlər, ölüb-öldürmələr, basqın və sui-qəsdlər çox olar; buna görə müxtəlif cəzalar və silahlar ixtira edilər".

Və ən nəhayət Tusi əlavə edir ki, bu şəhərdə: "Deyildiyinə görə, ərəb bədəviləri və türk köçəriləri arasında vəziyyət məhz bu cürdür, deyirlər ki, onların arasında əyyaşlıq və arvadbazlıq həddini aşıbdır, hətta qadınlar orda üstünlük təşkil edir, qan tökür, təəssüb çəkir, vuruşa gedirlər".

* * *

Bağdadın 945-ci ildə buveyhilər və 1055-ci ildə səlcuqlar tərəfindən zəbt olunması və talan edilməsi onu süquta sürükləməyə başlamışdı. Abbasilər dövləti zəiflədikcə şəhər öz siyasi əhəmiyyətini, bir mərkəz kimi mövqelərini itirməyə başlamışdı.

Bağdad xəlifəliyinin son illəri faciəli keçirdi. Daxildə gedən çəkişmələr ölkəni zəiflətmiş, onu taqətdən salmışdı.

Xəlifəliyin, onun sonuncu xəlifələrinin 1225–1258-ci illərinə və monqol hücumlarına qədərki dövrünə ötəri nəzər salaq.

Atası Ən-Nasirə qarşı müxalifətdə olan əz-Zahir hakimiyyətə gələn kimi ölkə siyasətini qəti şəkildə dəyişdi. Atasının yaratdığı vergi sistemini dağıtdı. Bu vergi hesabına ən-Nasir əsas etibarilə xəlifə xəzinəsinin gəlirini artmışdı. Atası tərəfindən artırılmış xəracı azaltdı. Ən-Nasirin müsadirə etdiyi torpaqlar, əmlaklar öz sahiblərinə qaytarıldı. Əz-Zahir atası zamanı çox geniş miqyas almış casusluq sistemini məhv etdi, məhkum olunmuş adamların zindanlardan azad edilməsi barədə hökm verdi.

Lakin onun hökmranlığı uzun sürmədi; o qədər qısa ömür sürdü ki, onun yeritdiyi siyasət ölkədə möhkəmlənməyə imkan tapmadı.

Onun ən əhəmiyyətli fəaliyyətindən biri o idi ki, 1226-ci ildə xarəzşahlarla yaxınlaşdı və ora səfirlik göndərdi.

1226-cı ilin 13 iyulunda əz-Zahiri oğlu əl-Müstəsir əvəz etdi. Müasirləri yazırdılar ki, onun israfçılığı o dərəcəyə çatmışdı ki, həm babasının və həm də atasının gücü hesabına yığılmış bütün xəzinə göz qabağında boşalmağa başladı. Kasıblara pul paylamaq onun adətinə çevrilmişdi. Çoxlu miqdarda pul kasıblar üçün Bağdadda tikdirdiyi evə xərcləndi. Lakin qeyd edək ki, o əsas fikrini Bağdad xəlifəliyinin sərhədlərinin möhkəmlənməsinə və dinin güclənməsinə vermişdi. Onun zamanında mövcud olan ordusunun sayı babası və atasının dövrünə nisbətən daha çox idi.

Əl-Müstəsir də atasının xarəzmşahlarla yaratdığı əlaqələri genişləndirməyə başladı. 1228-ci ildə xarəzmşah Cəlaləddinə çox qiymətli hədiyyələrlə üç səfirlik göndərdi.

Monqol hücumlarının sədaları getdikcə daha yaxından eşidilirdi. Hələ 1237–1238-ci ildə monqol qoşunları Bağdad xilafətinin sərhədlərinə yaxınlaşmış, xəlifənin yeddi minlik qoşununu məhv etmiş, qiymətli qənimətlərlə geri qayıtmışdılar.

Bu monqolların Bağdadda apardıqları ilk kəşfiyyat əməliyyatı idi.

Əl-Müstəsimin taxta çıxarılması çox xəlvəti keçirildi – Gecə qaranlığında onu saraya gətirib xəlifə elan etmişdilər.

Onun taxta çıxması ayrı-ayrı dəstələr arasında gedən mübarizə, daxildə müxalifətin daha da güclənməsi dövrünə təsadüf edir.

Şəxsiyyət etibarilə əl-Müstəsim çox zəif adam idi. Hətta müasirləri yazırdılar ki, o, ağıldan da kəm idi. Siyasətdən uzaq düşmüş bu hökmdarın günləri kef məclislərində keçərdi.

Əl-Müstəsimin xəlifə olduğu birinci ildə ölkənin təsərrüfatı acınacaqlı vəziyyətə düşdü. Nəzərdə tutulmuş islahatlar həyata keçirilmirdi; qara camaat həyəcan, təşviş içərisində yaşayırdı. Saray qoşunları maaşların artılacağı barədə vədlərin yerinə yetirilmədiyinə görə qiyam hazırlayırdılar.

1245–1255-ci illər arasında Bağdadın iqtisadiyyatı tamamilə dağınıq vəziyyətinə düşdü, aclıq başladı. Çörək, un yoxa çıxdı, mal-qara qırıldı. Bir-birini əvəz edən tufanlar, qasırğalar, daşqınlar nəticəsində məhsulun, xüsusilə taxılın, 70 min xurma ağacının məhv olması vəziyyəti daha da ağırlaşdırdı.

Monqollar isə öz niyyətlərindən əl çəkməmişdilər. Onların qoşunları qərb istiqamətində Bağdad sərhədlərinə tərəf hərəkətdə davam edirdilər.

1249-cu ildə şayiə yayıldı ki, 16 minlik monqol qoşunları Bağdada yaxınlaşır. Xəlifə əmr verdi ki, hücumun qarşısını almaq üçün ölkədə səfərbərlik keçirilsin. Əhaliyə silah paylandı. Lakin şayiə düz çıxmadı. Gərginlik isə azalmırdı. Həccə gələnlərin axını azaldı – Bağdada gələn yollar monqolların nəzarəti altında idi.

1250-ci ildə xəbər yayıldı ki, monqol qoşunları Xanikimə tərəf hərəkətdədirlər. Yenidən təşvişlər gücləndi. Bağdad əhalisi yenidən silahlandı, evlərində, dükanlarında, karvansaralarda oturub əmr gözlədilər. Qoşunlar şəhərdən kənara çıxıb ön cərgələri təşkil etdilər. Lakin tezliklə xəbər gəldi ki, monqol qoşunları istiqamətlərini dəyişib Dərbəndə tərəf hərəkətə başlayıblar. Bağdad qoşunları yenidən şəhərə qayıtdı. Əhali sakitləşdi.

1252-ci ildə Bağdadın şiələri ilə sünniləri arasında iğtişaşlar baş verdi. Xəlifənin oğlu Əbubəkr bu iğtişaşı yatıra bildi, lakin öz çıxışında şiə camaatını təhqir etdi.

1253-cü ildə monqol qoşunları yenidən Bağdadın ətrafına hücumlar təşkil etdilər, lakin Bağdada toxunmayıb istiqamətlərini Azərbaycan tərəfə yönəltdilər.

Xəlifə isə heç başa da düşmürdü ki, şəhər üzərində nə qədər də ağır təhlükə var. Belə ağır vəziyyətdə xəlifə dövlət məmurları və yaxın adamları ilə Vasitdəki sarayında kef məclisləri təşkil edirdi. Əl-Müstəsimin hərəkətlərini, verdiyi ağlasığmaz göstərişləri heç kim başa düşə bilmirdi. Şəhər dilənçilik şəraitində yaşayırdı. Evsiz adamların sayı çoxaldığından ailələr mədrəsələrdə yaşayırdılar. Qarət baş alıb gedirdi. Mədrəsələri, evləri, dükanları, qəbiristanlığı qarət edirdilər. Gündüzün günorta çağı küçələrdə camaatın başındakı əmmamələri qapıb aparır, hamamlardan geyimləri oğurlayırdılar.

Şəhərdə şayiə yayanlarla düz danışan adamları ayırd etmək mümkün deyildi. Araqızışdıranlar öz əməllərindən qalmırdılar. Qədim alimlər söz gəzdirib araqızışdıranları o adamlara bənzətmişdilər ki, onlar əvvəlcə dırnaqları ilə divarların dibini eşələyir, sonra barmaqlarına yer eləyir, sonra külüngü gətirib divarın özülünü qazıdar, bünövrəsini sarsıdar və bütün binanın uçub-dağılmasına səbəb olarlar". Nəsirəddin "Kəlilə və Dimnə"dən “Şir və öküz" təmsilini də nümunə gətirir, onun məğzini açır: "Belə hekayələrin quraşdırılmasından məqsəd odur ki, qüvvətli bir yırtıcı zəif bir tülkünün felinə uyduqda günahsız, güclü bir heyvanı məhv edə biləcəyi kimi, qüdrətli bir hökmdar da özünü xeyirxah qələmə verən araqızışdırıcı bir xainin yalanına inandıqda dövlətinin sütunu, hakimiyyətinin dayağı olan vəzir-vəkillərini, alimlərini, işdən başı çıxanlarını məhv edə biləcəyini başa düşsün… Bəlkə dostlar bu hekayətlərdən ibrət dərsi alıb onun öz həyatlarında təkrar edilməsinə yol verməsinlər, ağır günlərdə sınanmış dostlarını bir hiyləgərin canfəşanlığına qurban verməsinlər". Alim bizə məlum olmayan müəllifin şerlərindən bir parça da verir:

 
Ayıq olun, a dostlar haray verin haraya,
Qoymayın sözgəzdirən girə bilsin araya…
 

1256-cı ilin yayın axırlarında Bağdada daha bir faciə üz verdi. Uzun müddət, arası kəsilmədən yağan yağışlar nəticəsində çaylar daşmış, bütün şəhəri su basmışdı. Bağdad evlərinin birinci mərtəbələri suyun altında qalmışdı. Şəhərin başının üstünü almış bu dəhşətli faciə əlli gün davam etdi. Xalq bütün hadisələri unudub Bağdadı və İraq əyalətlərinin yarısını bürümüş bu daşqınların dəhşətlərindən danışırdılar. Əhalinin ağır vəziyyətindən istifadə edən ayrı-ayrı dəstələr, o cümlədən onlara qoşulmuş dilənçilər, səfillər şəhəri qarət edir, adamları qətlə yetirirdilər. Davatdar Mücahiddin Elbəy xalqı xəlifədən narazı salmaq məqsədilə bu dəstələri birləşdirmiş və onlara başçılıq edirdi. Elbəyin əsas məqsədi o idi ki, xəlifə Müstəsimin iradəsizliyindən, qətiyyətsizliyindən, ağılsızlığından, hətta sadəlövhlüyündən istifadə edib onu taxti-tacdan etsin və onun yerinə abbasilər sülaləsindən başqa bir xəlifə oturtsun. O, bu məqsədini həyata keçirmək üçün saray məmurlarının da razılığını almışdı. Elbəyin bu niyyətindən xəbər tutan xəlifin vəziri Müayyiddin İbn Əlqami bunu Müstəsimə çatdırmışdı və xahiş etmişdi ki, ölçü götürsün. Xəlifə isə ölçü götürmək əvəzinə davatdarı yanına çağırıb vəzirin dediklərini ona çatdırmışdı və əlavə etmişdi: "Sənə inandığım üçün bunları sənə deyirəm". Öz növbəsində, Elbəy xəlifə çatdırdı ki, onun vəziri gizlində monqollarla əlaqə saxlayır, öz adamları vasitəsilə Hülaku xana lazımı məlumatları göndərir.

Elbəy isə xəlifə qarşı xalqı qaldırmaq fəaliyyətini davam etdirirdi. Xalq artıq abbasilərə qarşı öz narazılığını bildirməyə başlamışdı, hiss etmişdi ki, xəlifənin hakimiyyətinin sonu yaxınlaşır.

Ölkənin ən ağır və acı ili 1256-cı il oldu. Əhali, məhəllələr arasında qanlı toqquşmalar və qırğınlar başladı. Həmən ilin fevralında qırğını yatırtmaq üçün göndərilən ordu hissələri şiələrin yaşadıqları məhəllələrə hücum edib onları qırmağa başlamışdılar. Əhalini qorxutmaq üçün şəhərdə dar ağacları quruldu. Heç bir tədbir kömək etmədi.

Qırğına başqa məhəllələr də qoşuldu və tezliklə faciə Dəclə çayının o biri sahilinə keçdi. Həyəcan bütün şəhəri bürüdü – şiələrlə sünnilər bir-birini qırırdılar.

Bağdaddakı bu faciəli vəziyyət 1258-ci ilə kimi davam etdi.

Monqollar isə Bağdadı zəbt etmək üçün uzun müddət və çox dəqiq hazırlaşırdılar. 1257-ci ilin 27 sentyabrında Hülaku xan Həmədandan Bağdada əl-Müstəsimə təslim olmasını tələb edən qəti bir məktub göndərdi. Bu, əslində müharibənin elan olunması demək idi.

Xəlifə qəzəbləndi.

Hülaku xan yaxşı bilirdi ki, Bağdadı almaq o qədər də asan əməliyyat deyil. Xanın Bağdad qoşunlarının sayca çox olmadığından da xəbəri var idi.

Hülaku xan hərbi şura çağırdı. Bütün sərkərdələr hücumun başlanmasının tərəfdarı olduqlarını bildirdilər.

Hülaku xanın son məsləhətləşmələri münəcçim Hüsaməddinlə və Ələmut zindanından azad edilmiş Nəsirəddin Tusi ilə oldu.

Hüsaməddin ulduzların hərəkətinə, sürətinə istinad edib hər vəchlə xanı bu yürüşdən yayındırmağa cəhd edirdi, bu yürüşün böyük təhlükə ilə bağlı olduğunu təkidlə sübut etmək istəyirdi: "Abbasilər sülaləsinə qəsd etməkdə, qoşunların Bağdada hücumunda səadət yoxdur, çünki bu vaxta qədər Bağdada və Abbasilərə qəsd edən heç bir hökmdar orada şahlıq edə bilməyib, həyatı məhv olub. Əgər hökmdar mənim sözlərimə qulaq asmayıb yürüşə başlasa altı qətl üz verəcək – birinci növbədə atlar məhv olacaq, döyüşçülər xəstələnəcək, ikinci – günəş çıxmayacaq, üçüncü yaxış yağmayacaq, dördüncü – soyuq qasırğa qopacaq, dünya zəlzələdən məhv olacaq, beşinci – torpaq məhsul verməyəcək, altıncı – böyük hökmdar, Hülaku xan həmən ili öləcək".

Fəzlullah Rəşidəddin yazır ki, Hüsaməddindən sonra Hülaku xan məsləhət üçün Nəsirəddin Tusini yanına dəvət etdi və ona sual verdi: “Bu hücumun nəticəsi necə olacaq?" Nəsirəddinin cavabı qısa və qəti oldu: "O olacaq ki, xəlifənin yerinə Hülaku xan oturacaq". Daha sonra Hülaku xan Hüsaməddini də dəvət edib Nəsirəddinlə üzləşdirdi. Hüsaməddin xana dediklərini təkrar eqdi. Nəsirəddin bütün tarixi hadisələri gözü qabağına gətirib cavab verdi: “Bütün müsəlmanların fikrincə Məhəmməd peyğəmbərin ulu əshabələrindən çox adamlar şəhid olmuşlar və heç bir bədbəxtlik üz verməmişdir. Əgər deyirlər ki, bu, Abbasilərin ayrıca xüsusiyyətidir, bəs onda nə üçün Məmunun əmri ilə Tahir Xorasandan gəlib onun qardaşı Məhəmməd Əmini öldürəndə, əmirlərin köməyi ilə Mütəvəkkili öz oğlu öldürəndə, Müntəzir əmirlər və qulamlar vasitəsi ilə öldürüləndə, eləcə də bir neçə xəlifə müxtəlif adamların əli ilə öldürüləndə heç bir bədbəxtlik üz vermədi".

Tarixin çox böyük imtahanlarından çıxmış Nəsirəddin nücum /astrologiya/ elminə arxalanıb bəşəriyyətin taleyini ulduzların hərəkəti, toqquşması ilə həll etməkdən çox uzaq idi. O, münəccim Hüsaməddinin yolu ilə gedə bilməzdi, onun əsas meyarı həyatın imtahanları idi. O bilirdi ki, böyük dövlətləri ilk növbədə onların daxili yaraları məhv edir. Bağdad xilafətinin bədənindəki, bu yaralar – parçalanmalar, çəkişmələr, ziddiyyətlər, satqınlıqlar, aclıq, dilənçilik; münaqişələr, tayfalar və təriqətlər arasındakı qanlı toqquşmalar Nəsirəddin Tusiyə yaxşı məlum idi. O, dərk edirdi ki, "belə zəif bir düşmən də onlara hücum etsə bu camaatı məğlub etmək ona asan olar. Bunsuz da mal-dövlət onların gözlərini tutub, təkəbbür, mənsəb, lovğalıq, qürrə onları qudurdub"… O yaxşı bilirdi ki, "dövləti iki şey ilə mühafizə etmək olar: birinci hökumət başçılarının birliyi; ikinci – düşmən qüvvələrinin tərk-silahı". Bunların hər ikisindən Bağdad məhrum idi.

Nəsirəddin belə bir əhvalatı da xatırladır. "İsgəndər Daranın ölkəsini istila etdikdən sonra əcəmilərin mədəniyyətli, qüdrətli, nizam-intizamlı, çoxlu bacarıqlı sərkərdələri, küllü miqdarda silah və ordusu olan bir xalq olduğunu gördükdə başa düşdü ki, o buradan getsə, bir az keçməmiş bunların içərisindən intiqam almaq istəyənlər baş qaldıracaq. Rum hakimiyyətinə son qoyulacaqdır. Onlardan sədaqət və ədalət gözləmək də sadəlövhlük olardı. O, dərin fikrə dalaraq, çarəsiz qaldı və nə barədə düşündüyünü Aristotelə anlatdı. Filosof buyurdu: "Aralarına nifaq sal, qoy başları bir-birinə qarışsın; onlardan arxayın ola bilərsən".

Bütün bunlar təkcə Bağdadın bəlası deyildi. Bütün müsəlman aləminin faciəsi idi. İslamda əmələ gəlmiş çəkişmələr xalqları bir-birinin əleyhinə qaldırırdı, müharibələrə sövq edirdi. Dini çəkişmələr hakimiyyət uğrunda kəskin mübarizələrə səbəb olurdu. Ölkələr zəifləyir, məhv olur, qeyri-müsəlman dövlətlərinin hücumlarına müqavimət göstərmək üçün birləşməyə imkan vermirdi. Bir-birinə zidd nöqteyi-nəzərlərin tərəfdarları Qurana eyni dərəcədə istinad edərək, orada öz mövqelərinin doğru olduğunu təsdiq edən hökmlər tapırdılar. Mötəzililər insan iradəsinin azadlığı barəsində hökmün lehinə Quranda 129 yer göstərirdilər, sünnilər isə öz növbələrində "qəza-qədər" haqqında təlimin xeyrinə Quranda 216 yeri misal gətirdilər. Siyasi əleyhdarlar da öz dəlillərini Qurandan əxz edirdilər. Şiələr həmçinin sübut etməyə çalışırdılar ki, Quranın bəzi yerləri qəsdən təhrif edilmişdir.

İslamın dini təliminin başqa bir mənbəyi olan "sünnə" daha çox mövqe müxtəlifliyi yaradırdı.

Erkən orta əsrlər müsəlman cəmiyyətində nəinki ayrı-ayrı məsələlər barəsində, hətta islamın əsas müddəalarına dair də vahid və mütləq vacib rəy yox idi. Dini məsələlər barəsində ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən "ictimai rəy" yaradılırdı və belə bir şəraitdə labüd olaraq tez-tez bir-birinə zidd çoxlu rəylər peyda olurdu. İslam azı ilk dörd əsr ərzində müxtəlif məzhəb və cərəyanların təlimləri şəklində mövcud olmuşdu və islamın ideologiyası bu məzhəb və cərəyanlar arasındakı mübarizənin gedişində təşəkkül tapmışdı.

İslamda yaranmış bu pərakəndəliyi, parçalanmanı müsəlman ilahiyyatçıları Məhəmməd peyğəmbərə mənsub edilən belə bir hədislə bağlayırdılar ki, yəhudilər 71 firqəyə, xristianlar 72 firqəyə bölünmüşlər, onun müsəlman ümməti isə 73 firqəyə bölünəcəkdir ki, onlardan yalnız biri – "sünnə və həmrəylik əhli" /"Əhl əs-sünnə və-l-cəmaə"/ nicat tapacaq, qalanları həlak olacaq; hər firqənin də rəhbəri sübut etməyə can atırdı ki. peyğəmbərin xatırlatdığı həmin o yeganə ümməti təşkil edirdilər.

İslamda yaranmış saysız-hesabsız, bir-birinə zidd, cərəyanlar – əməvilər, mürciilər, cəbərilər, mötəzililər, müşəbbihilər, hənbəlilər, zahirilər, kərramilər, sufilər, cöhmilər, sifatilər, əşərilər; daha sonra sünnilər və şiələr; şiələrdən parçalanan xəttabilər, mənsurilər, müzirilər, nüseyrilər, qeysanilər, xürrəmilər, çəfərilər və s. müsəlman xalqlarının birliyini pozmuşdu. İslamda daha dərin və köklü ixtilaflar ali hakimiyyət problemi ilə əlaqədar kəskinləşdi. Bu, əsas etibarı ilə Məhəmməd peyğəmbərin vəfatından 30 il sonra kəskin xarakter aldı; şiəlik yarandı. Şiəliyin iki qolu – zeydilər və ismaililər meydana çıxdı. İsmaililər öz növbəsində iki dəstəyə – nizarilər və müstəlilərə parçalandı. İsmaililərin ideya varisləri qərmətilər peyda oldu. İlkin islama yad olan Məsih ideyaları geniş yayıldı.

Bütün bunlar müsəlman cəmiyyətindəki sosial-siyasi çəkişmələri gücləndirdi, müsəlman dövlətlərinin və xalqlarının birliyinə böyük zərbələr vurdu və onları bir-birinin arasında müharibələrə sövq etdi.

Belə bir pərakəndəlikdə monqol hücumlarının qarşısını kim alacaqdı, müsəlmanları kim xilas edəcəkdi?

Nəsirəddin yaxşı bilirdi ki, ölkənin xəstəliyi, onun faciəsi "iki şeydən törəyir: biri ölkədə qəddar şahlıq olanda, digəri ölkə özbaşına buraxılanda". Alim yaxşı dərk edirdi ki, “nadanlığa və səhlənkarlığa yol verməyin nəticəsi dəhşətli olar”. O, dəfələrlə yazmışdı ki, hökmdarın "başı kef və əyləncəyə qarışsa, işləri özbaşına buraxsa, şəhərin vəziyyəti xarablaşar, şər və zərər işə düşər, qayda-qanun tərsinə çevrilər, mənimsəmə qapıları açılar, tamahkarlıq qüvvələri ona kömək edər, bədbəxtlik xoşbəxtliyə qalib gələr; dostluq ədavətə, nizam-intizam hərc-mərcliklə yerini dəyişər… Belə bir dövrdə əhali var-yoxdan çıxar". Nəsirəddin dəfələrlə xəbərdarlıq etmişdi ki, "Ən doğru yol odur ki, yalnız kef, əyləncə vaxtlarından deyil, ən zəruri olan yemək, içmək, yatmaq, arvad-uşaqla görüşmək vaxtlarından da kəsib ölkə işlərinə, tədbir hazırlamağa, xalqın halını yaxşılaşdırmağa sərf etdiyi saatlara artırsın".

Bunlardan heç biri Bağdad hökmdarlarında yox idi. Nəsirəddin bunları yaxşı bilirdi. Bu həqiqəti bilmək üçün onun ulduzlara heç bir ehtiyacı da yox idi. Nəsirəddinin Hülaku xana verdiyi məsləhət ulduzların hökmü deyildi, tarixi reallıq idi.

Nəsirəddinin Hülaku xana Bağdada hücum haqqındakı məsləhətini şərh edən İran alimləri yazırlar: "Xacənin tədbiri ilə Hülakunun Bağdadı fəth etmək üçün təşviq etdiyinə, xilafətin məhv olmasına görə bəzi sünni mütəəssiblər ona qarşı hücuma keçdilər. Onu islam xilafəti pərdəsi altında ərəb hakimiyyətinin məhv edilməsinin günahkarı saydılar. Onlar unutmuşdular ki, Abbasilər xilafət hakimiyyətini qəbul etməyən xorəzmşahlar hakimiyyətini məhv etmək üçün nə kimi hiylələr işlətmişdilər. Bir çox məktub və sifarişlər göndərməklə Çingiz xanı İrana hücum etməyə təşviq etmişdilər. Tarixdə böyük faciə yaradaraq çiçəklənən mədəniyyəti olan bir millətə necə zərbə vurmuşdular. Bütün bu müddət ərzində iranlılar monqollar tərəfindən kütləvi şəkildə qırılır, şəhərlər bir-birinin ardınca dağıdılaraq zülmə məruz qalır, bu millətə dünyanın ən böyük zülmləri edilirdi. Xəlifə isə Bağdadda bu haqda düşünmür, müsəlman xalqının başına gələn bəladan xəbərsiz rüzgarını eyş-işrətdə keçirirdi. Qüdrətli islam dövləti təkcə ona tabe olmadığı üçün rəhmsizcəsinə qaniçən ordunun zülmü altında payimal[8]8
  Çeynənmiş, ayaqlar altında əzilmiş (farsca).


[Закрыть] oldu. Bilmirdi ki, bir neçə ildən sonra bu dəhşətli tufan onun öz həyatını da bürüyəcəkdir"

Nəsirəddin Tusinin məsləhəti hökmdarda hücum barədə qəti inam yarada bilmişdi.

Hülaku xan qoşunlarına Həmədandan Kermanşaha və Xulvana tərəf hərəkət etmələri barədə əmr verdi. Tez bir zamanda Bağdadın ətrafındakı şəhər və kəndlər işğal olundu.

Bağdada tərəf hərəkət edən Hülaku xanın qoşunları 1257-ci ilin 26 aprelində Dinavərə çatdılar. Sonra qoşunlar xanın əmri ilə geriyə, Təbrizə qaytarıldı. Həmən ilin 27 iyulunda Hülaku xan Həmədana gəldi və oradan Bağdad xəlifinə hədə-qorxu ilə dolu bir məktub göndərdi: "Biz kafirlərin qalasında müharibə aparanda sənə xəbər göndərmişdim ki, bizə kömək edəsən. Sən razılıq verdin, amma qoşun göndərmədim. Sənin dövlətin qədimdir, böyükdür, nəslin qüdrətlidir. Lakin ay o vaxta kimi şəfəq saçır ki, ta günəşin çöhrəsi gizlənməyə başlayır. Şübhəsiz ki, zadəganlardan, sadə xalqdan sənin qulağına xəbər çatıb ki, monqolların şücaəti nəticəsində dünyanın və insanların başına nələr gəlib. Bilərsən ki, Çingiz xanın vaxtından bu zamana kimi bu cənabın qüdrəti ilə böyük və möhtəşəm Xorezmşahlar, Səlcuqlar, Dəyləm və Atabəy məlikləri və başqaları yox ediliblər. Bu nəsillərin heç birinin üzünə Bağdadın qapıları bağlı olmayıb, Bağdad bunların hər biri üçün paytaxt olub. Bizim bu güc və qüdrətimiz qarşısında bu qapılar bizim üzümüzə neçə bağlı qala bilər? Biz sənə əvvəllər də demişik, yenə də deyirik: Bizimlə düşmənçilikdən və mübarizədən əl cək, yumruğunu vurma, günəşin üzünü palçıqlama, yoxsa əzabın cəkərsən. Olan olub, keçən keçib. Əgər sən qala divarlarını dağıtsan, xəndəkləri doldursan və hakimiyyəti oğluna tapşırıb bizi görməyə gəlsən, gəl. Özün gəlmək istəməsən vəzirini, Süleymanşahı və davatdarı göndərərsən ki, hər üçü bizim dediklərimizi artırmadan, əksiltmədən sənə çatdırsınlar. Bir sözlə əgər sən bizim fərmana tabe olsan, o zaman biz düşmənçilik etməyəcəyik və torpaqların, qoşunların və təbəələrin özündə qalacaq.

Bizim məsləhətə qulaq asmasan, əleyhimizə getsən, düşmənçilik etsən, o zaman qoşunlarını meydana çıxart, döyüş meydanını müəyyən et, çünki biz mübarizə üçün hazırlaşıb, silahlanıb dayanmışıq. Əgər mən qəzəbli halda Bağdada hücum etsəm səni göydə də olsan tapacağam.

Əgər sənin öz qədim nəslinə yazığın gəlirsə, o zaman mənim ağıllı məsləhətimə riayət et, qulaq asmasan, o zaman Allahın iradəsinə baxacağam".

Elçilər Bağdada çatanda onları geri qaytardılar və Hülaku xana cavab yazdılar, ki, "Dost olmaq istəyirsənsə dost ol. Bizim qala divarlarıyla nə işin var. Xorasana qayıt. Yox, əgər döyüşmək qərarına gəlmisənsə, bir an da özünü itirmə, dayanma, qaçma. Mənim döyüşə yararlı süvarilərim, piyadalarım min-mindir".

Hülaku xan bu cavabı alıb qəzəbləndi. Qəti qərara gəldi ki, Bağdada hücumu başlamaq lazımdır.

1258-ci ilin yanvarında monqol qoşunları artıq Bağdadın qərb tərəfində idilər. Hülaku xan Xorasan yolu ilə hərəkət edib şəhərə şərq tərəfdən yaxınlaşdı.