Текст книги "Dərbənddən başlanan əzablı yol"

Bir dilə gəl, Xəzərim, sənə dediyim xatirində qa-lacaqmı?..”

Gəmi bir neçə dəfə fit verib ağır-ağır sahildən aralandı. Məhəmmədəli ürəyini Dərbənddə qoyub gedirdi.

34

Yenə düşüncələr, xatirələr, gah acı… gah şirin…

Gəmi coşğun suları yara-yara Həştərxana doğru üzürdü. Əlvida, gözəl Dərbənd, əlvida!

35

Həştərxanda



Həştərxan Məhəmmədəlini çox qaşqabaqla qarşıladı. Sulu qar yağırdı. Külək həsrət “havası çalırdı”. Və bu “həsrət havasının” içində elə bir ümidsizlik vardı ki!.. Sanki Həştərxan qəm-qüssə

dumanına bürünmüşdü. Bəlkə bu qəm-qüssə, bu həsrət və bu ümidsizlik Məhəmmədəlinin taleyindən xəbər verirdi…

Məhəmmədəli Volqanı ilk dəfə görürdü. Həştərxanda çay bir neçə qola ayrılırdı və bu möhtəşəm çayın əzəməti gözə görünmürdü.

Böyüklər xırdalandığı, əzəmət parçalandığı zaman gözdən düşür və insanlar onların böyüklüyünü dərk edə bilmir.

36

Məhəmmədəli şəhərə çıxdı. Həştərxan onun gözünə Dərbənddən böyük göründü. Dağın təpəsində Həştərxan qalası yüksəlirdi. Sanki bu qala şəhərin qüdrətini qoruyan bahadırdı.

Razinin üsyanları haqqında oxuduğu kitablarda da bu Qalanın adına rast gəlib.

Məhəmmədəli

şəhərin

dolaşıq,

dar

küçələrindən keçib Uspenski kilsəsinin yanından sağa döndü. Uzaqdan görünən xırda taxta evləri ona göstərdilər. Sürgünə məhkum olunanlar orada yaşayırdı.

Məhəmmədəli ürəyini yeyə-yeyə özünü taxta evlərə yetirdi. Ürəyi dərddən partlamaq dərə-cəsinə gəlirdi. Və atasını görüb ona sarılan kimi qəlbindən qopan qara fırtınalar məstedici sevinc burulğanı içində qərq oldu. Söhbət gecəyarısına qədər uzandı. Məhəmmədəli atasına bildirdi ki, bir daha Dərbəndə qayıda bilməz.

…Şəhər bələdiyyə idarəsində Məhəmmədəliyə

işləmək üçün bir neçə yer təklif etdilər. Heç biri ürəyinə yatmadı. O, rus dilini bilmirdi, rus dili isə Həştərxanda hökmran dil idi. Axşam ata və

oğul çox götür-qoy elədilər. İngiltərədən gəlmiş

Qlen Hacı Qasımdan xahiş etmişdi ki, onunçün Şərq dillərini bilən adam tapsın. Qlen və

37

yoldaşları ərəb və türk dillərini öyrənmək fikrindəydi.

Məhəmmədəli günortaçağı şəhərin mərkəzində yerləşən üçmərtəbəli binada ingilislərlə

görüşdü. O, qərara gəldi ki, ingilislərlə günü sabahdan ərəb və türk dillərinin təliminə

başlasın.

Dərslər 1821-ci ilin əvvəlindən başladı. Müəllim tələbələrdən çox razı idi. Tələbələr də müəllimin başına and içirdi.

Məhəmmədəli ingilislərə ərəb şeirinin in-cəliklərindən danışır, şeirlər oxuyur, təhlil edirdi:

“Ərəb şairlərinin gücü ondadır ki, onlar öz həyatlarının unudulmaz dəqiqələrini, vətən-lərinin gözəlliyini, qəzəblənmiş aslanı, yel qanadlı bədəvi atını, dözümlü dəvəsini, çılpaq qayaları, dağ sellərinin gurultusunu, məhəbbəti, igidliyi və xeyirxahlığı ən təbii boyalarla tərənnüm və təsvir etməkdən yorulmurlar!..”

Məhəmmədəli getdikcə coşğunlaşır, sanki qarşısında oturmuş dörd nəfər ingilisə deyil, saysız-hesabsız adamla dolu böyük bir məclisdə

mühazirə oxuyurdu. “Ərəb şairləri xeyirxahlığı tərənnüm edir, nöqsan və eyiblərə gülür, bədbəxtlərə təskinlik verir, səadət və bəxtiyarlıq 38

zirvəsində olanları bir gün qaranlıq və soyuq uçurumlar gözlədiyini xəbərdarlıq edirdilər. Ana dilini gözəl bilən və poetik istedadlı olan hər ərəbin ilk işi öz nəslinin, öz tayfasının şərəfini, azadlığını, ləyaqət və şöhrətini tərənnüm etmək idi”… Gecə yarıdan keçir, müəllim yorulmadan danışır, tələbələr zövqlə dinləyir, insan zəkasının qüdrəti onları heyrətə gətirirdi.

Müəllimin məharəti ingilisləri elə sehrləmişdi ki, öz işləri də yaddan çıxmışdı. Vətənlərini atıb bu uzaq, yad, cansıxıcı diyara gəlməkdə onların məqsədləri yalnız dil öyrənmək deyildi. Onların əsas məqsədi adamları öz dinlərindən döndərib, xristianlığı qəbul etdirmək, müqəddəs kitablarını Şərq

dillərinə

tərcümə

etdirib

Rusiya

müsəlmanları

arasında

yaymaq

idi…

Məhəmmədəlini bu işə cəlb edə bilsəydilər…

Böyük zəka sahibi və gələcəkdə şöhrət zir-vəsini fəth edəcək bu müsəlman oğlu xris-tianlığı qəbul etsəydi, illərlə bu şəhərlərdə sürünən yüz missionerin işini görərdi. İngilis missioner dəstəsinə rəhbərlik edən Qleni və Mikfersonu in-di yalnız bu məsələ düşün-dürürdü… Sonralar çox böyük gələcəyi olan bu müsəlman ‒ xristian alimini İngiltərəyə aparmaq da olardı… Elmin, 39

diplomatiyanın qüdrətini Şərq xalqlarını ingilis imperiyasının müstəmləkəsinə çevirmək məqsə-dinə yönəldilmiş siyasətdə Məhəmmədəli çox güclü silah ola bilərdi…

…Lakin Məhəmmədəli də fürsəti əldən vermirdi. Bir ildə o, ingilis dilini o qədər mükəmməl öyrənmişdi ki, Bayronun şeirlərini, Şekspirin əsərlərindən monoloqları əzbərdən deyirdi. İngilislərin heyrəti və heyranlığı yerə-göyə

sığmırdı. İngiliscə şeir deyəndə onun şərqli olduğunu müəyyən etmək olmazdı.

Qlenlə

Mikferson

bütün

qüvvələrini

Məhəmmədəliyə tərəf çevirmişdilər. İllər ötəcək, vətənlərinə qayıtmış missionerlər “Xristian albomu” jurnalında məqalə dərc etdirəcək və

yazacaqlar: “Missionerlər adətən missiyada işləyən müsəlman müəllimlərlə aralarında fikir ayrılığı mövcud olan məsələlər barəsində

mübahisəyə girişmirdilər. Lakin başqalarından fərqli olaraq Məhəmmədəlinin davranışında və

münasibətlərində o qədər sadəlik, səmimiyyət var idi ki, o, bütün təbiəti, xarakteri ilə özünün fanatik və hər şeydən nagüman həmyerlilərindən o qədər fərqlənirdi ki, missionerlər onunla ün-siyyətdə özlərini daha asudə və sərbəst hiss 40

edirdilər”. Kazımbəy isə öz dəftərində yazacaq:

“Mən müsəlmanlığın ciddi qayda-qanunları əsasında tərbiyə edilmişdim, həqiqətən dən İslamın təəssübünü çəkirdim və buna görə də

heç vaxt öz şagirdlərimə ‒ Şərq dillərini öyrənən missionerlərə bu din barəsində kiçicik də olsun mübahisə, fikir mübadiləsi üçün imkan vermir-dim. Təsadüfən tərəflərdən hər hansı birinin eh-tiyatsızlığı ucbatından bu cür fikir mübadiləsi və

mübahisələr meydana çıxanda iş həmişə xoşagəlməz sonluqla başa çatırdı: mən onlara qarşı kobudluq edirdim və bunun da nəticəsində biz belə söhbətlərdən imkan daxilində uzaq qaçmağa çalışırdıq”.

Missionerlər

daha

sonra

yazacaqlar:

“Məhəmmədəli ilə şagirdləri arasında qızğın mübahisələr qopardı. Xristianlığı göylərə qald-ıranlara qəti etiraz edər, gözlərində qəzəb və

heyrət şimşəkləri oyanar, müqəddəs sandığımız bütün adamlara dəhşətli küfrlər yağdıraraq öz hislərinə tam sərbəstlik verərdi”.

Bütün bunlara baxmayaraq, missionerlərin səbri və hiyləsi öz işini görür, bu qızğın aslanı ram etmək üçün bütün çarələrə əl atmışdılar.

Missionerlər Məhəmmədəlinin xarakterinin ən 41

incə cizgilərinə bələd olandan sonra onu ram etməyin yollarını tapdılar.

Bir gün Qlen Məhəmmədəlinin fikrini türkcə

yazılmış əlyazmasına cəlb etdi. Guya aləm, mələklər və insanlar Məhəmməd peyğəmbərin xatirinə yaradılıb və kainat bütün aləmlərin tacıdır.

Məhəmməd peyğəmbər yaranmasaydı, kainatın varlığı şübhə doğurardı.

Məhəmmədəli qızğın, atəşin bir məhəbbətlə

bütün müqəddəs varlıqlara and içib peyğəmbəri vəsf etdikdən sonra dodaqlarında zərif, müdrik bir təbəssüm oyandı. Birdən-birə Məhəmmədəlinin qəlbində qopan qasırğalardan sonra bu məzar səssizliyi, bu ilahi sükunət və hikmətli təbəssüm

kimdə

heyranlıq

və

məhəbbət

doğurmaya bilməzdi? Məhəmmədəli dərin və

geniş biliyini nümayiş etdirib Qleni heyrətə saldı.

Qlen o gün Məhəmmədəlinin ağzından çıxan Konfutsinin sərt qanunlarına heyran qalmış, Brahma dininin əcaib mərasimini heyrət və

dəhşətlə

dinləmiş,

Buddanın

təkallahlılıq

etiqadına diqqət etmiş, Şamanizmin insana qorxu verən mərasiminə, Zərdüştün sönməyən atəş ocaqlarına heyran qalmış, Musa peyğəmbərin əzəmətli rəhbərliyini, İsa peyğəmbərin 42

şəfqət və mərhəmət hissini, insanı axirət dün-yasına alışdıran fəlsəfəsini dinləmişdi.

‒ Əlyazmaya qalanda, ‒ deyə Məhəmmədəli sözünə davam etmişdi, ‒ əlyazma hələ Qurani-şərif demək deyil. Siz ingilislər və ümumiyyətlə, Qərb adamları və onların soyuq beyinləri Şərqin odlu, atəşli ehtiraslarını, hislərini alaya bilməz.

Anlasa belə, təqdir etməz. “Aləm, mələklər və

insanlar Məhəmməd peyğəmbərin xatirinə

yaradılıb” ‒ sözlərini isə yazıldığı kimi deyil, böyük bir insanın dühası qarşısında heyranlıq əlaməti kimi qəbul etmək lazımdır. Əgər həzrəti İsa Tanrıdan gələn ömürləri ona inananlara təbliğ etmişdirsə, həzrəti Məhəmməd əsrlərin yıxa bilmədiyi haqsızlıqları on ildə yıxmış, rəzalət içində boğulan Ərəbistanın dəhşət və

qaranlığını tarixə qaışdırmış, bəşəriyyət qarşısında yeni üfüqlər açmışdır. Mən susmağı daha münasib bildim, eşitdiyim sözlər hislərimi yerindən oynatmışdı… Bir neçə gün dini məsələyə toxunmadım…”

Dərslər öz növbəsində davam edirdi. İngilislər şərq dillərini və ədəbiyyatını, Məhəmmədəli isə

ingilis dilini öyrənir, fransız dilinə də meyl göstərirdi. Qlen ona Monteskyenin “Fars mək-43

tubları”nı da vermişdi… Günlər, aylar ötür, keçmiş dini söhbətlər yada düşmürdü. Lakin missionerlər hiss edirdilər ki, ilahi bir ruh giz-lində onun qəlbinə hakim kəsilib, tərbiyə olun-duğu qanunların müqəddəsliyinə şübhə oya-dırdı. İnamının əsası laxlamışdı.

Missionerlərin dedikləri doğrudurmu? ‒ Bu sual qızmar neştər kimi onun beynini deşirdi.

“Bəlkə mən dinsiz bir varlığa çevrilmişəm… Bu nə sirdir?.. Dünyada elə bir həbsxana yoxdur ki, oradan qaçmaq mümkün olmasın. Bu ingilislərin

“həbsxanası” isə… Nə qapısı bağlıdır, nə pən-cərəsi, nə də keşikçiləri var, amma qaça bilmirəm… Bu nə sirdir?.. Hirslənib özümdən çıxıram, gedirəm ‒ bir gün, beş gün, bir həftə…

Yenə də hansı bir qüvvə isə məni çəkib bura gətirir… Özüm öz ayağımla bu həbsxanaya gəlirəm… Niyə?.. Özüm də bilmirəm…

Oğlunda baş vermiş dəyişikliyi Hacı Qasım da çoxdan hiss etmişdi. Atasının sualları cavabsız qalırdı. Ağıllı atanın müdrik nəsihətləri ilə dərdlərini ovudan Məhəmmədəli ürək qapılarını onun üzünə bağlamışdı. Atasının yanına gələn həmvətənlərindən uzaq qaçırdı…

Ata oğlunun qəlbində tüğyan edən fırtınaları, 44

tufanları hiss etmirdi. Oğul isə əzablar içində

qovrulur, işgəncələr pəncəsində boğulurdu.

Xristianlıq gur bir məşəl kimi onun içində

alışırdı.

Sonralar özü yazacaq:

“Gizli marağım tədricən mənim qarşımda indiyə qədər bələd olmadığım biliklərə yol açırdı. Bir tərəfdən marağım, o biri tərəfdən də

təəssüf və peşmançılığım gündən-günə çoxalırdı.

Nəhayət, daxili hislərin mübarizəsi məni yorub əldən saldı. İnamım sarsılmışdı, şübhələr mənə

rahatlıq vermirdi, maraq isə dayanmaq bilmədən məni elə hey çəkib uzaqlara aparırdı. Əzablı axtarışlarımın nəticəsi bu oldu ki, mən ürəyimdə

İslamın ilahiliyi fikrini rədd etdim və tamamilə

əliboş, ümidsiz qaldım”.

Məhəmmədəlidəki bu meyli Qlen hamıdan tez hiss etmişdi. Müəllim son vaxtlar dərslərdən də soyumuşdu… Seçib gətirdiyi şeirləri çox hə-vəssiz oxuyurdu. Cümə axşamı Füzulinin “Şəbi-hicran yanar canım…” şeirini o qədər yanıqlı oxudu ki, öz gözləri də yaşardı.

Bu daxili əzablar çox sürə bilməzdi. On doqquz il sonra yazdığı məktubların birində

daxili əzablarını Məhəmmədəli belə qələmə

45

almışdı: “Bir yandan maraq, digər tərəfdən də

peşmançılığın gün-gündən artırdı. Nəhayət, daxili hislərin mübarizəsi məni tamam əldən saldı.

Etiqadım lərzəyə düşdü, şübhələr qəlbimi didir, dağıdır, xristianlığa maraq sehrli gözəl kimi ucu-bucağı görünməz uzaqlara çəkib apa-rırdı məni.

Bu əzablar, neştər kimi beynimi deşən işgəncələr İslamın ilahiliyinə şübhə oyatdı.

Ürəyimi Allaha açıb ondan kömək dilədim…

Dinsizlik mənə əzab verirdi, kimsənin də bu əzablardan xəbəri yox idi. Məni əhatə edən qohum-əqrəba və missionerlər bilmirdilər ki, kədərim, sıxıntım nə ilə bağlıdır. Nəhayət, səbrim tükəndi və artıq “İncil”in qəlbimə nur saçan qüdrətinə qarşı dura bilmədim.

Atamın ümidsiz vəziyyəti, ətrafdakıların həqarəti mənə əzab verirdi… Amma həmi-şəkindən daha cəsarətli oldum…”

1823-cü ilin iyul ayında Məhəmmədəli xristianlığı qəbul etdi və beləliklə, dönüb Aleksandr Kasimoviç oldu.

Amma Məhəmmədəlinin qəlbində qaynayan burulğanlar susmaq bilmirdi… “Əminəm ki, mənim dinimi danmağım atamı qəbrə sürük-ləyəcək… Atamın Dərbənddə düşməni çoxdur, 46

eşitsələr ki, onun oğlu kafir olub, Allaha dua edəcəklər…” ‒ deyirdi.

Hacı Qasım isə tək-tənha öz otağında çırpınır, boğulur, gecə-gündüz Allaha yalvarır, peyğəmbərləri, imamları köməyə çağırır, göylərdən imdad diləyirdi. Göylər isə lal və dinməz idi…

Bir oğul ki, ata naləsini eşitmir, soyuq göylər bu naləni hardan eşitsin? Ata oğlunu yolundan azdırmış şeytanları lənətləyir, onlara qarğış

edirdi: “Aman Allah! Cəhənnəm bəlasına düçar oldum… Mən “La-ilahə-illəllah” deyirəm, qulağıma isə kilsə zənglərinin səsi gəlir”. Bir anlığa Hacı Qasıma elə gəldi ki, əlləri beləcə göydə qu-ruyub qalacaq.

İki həftə sürən ayrılıq cəhənnəm əzabına çevrildi. Oğlunun dinindən döndüyünü Hacıya xəbər verəndə iztirablar içində çırpınan qoca səhərə kimi qəfəsə salınmış şir kimi vurnuxurdu.

Missionerlərin evinə getməkdən özünü zorla saxladı. Səhərə yaxın oğluna ürək dağlayan belə

bir məktub yazdı: “Ey insafsız oğul! Məni çoxmu məhbus edəcəksən? İstəyirsən məni fəraq odunda öldürəsən? Sənin ayrılığına necə dözüm?

Qabaqlar özümü ümidlə ovundururdum ki, öləndə başımı sənin dizlərinin üstə qoyaram, 47

ruhumu sənə təslim edərəm… Ümidlərim puç ol-du…”

Nəhayət, uzun sürən daxili mübarizələrdən sonra oğul ilə ata görüşdü. Kazımbəyin qızı sonralar yazacaq: “Onlar uzun müddət ağladılar.

Oğlunun

öz

dinindən

üz

döndərməsinə

baxmayaraq ata ürəyinin övladına təbii bağlılığı qətiyyən azalmamışdı. Məhəmmədəlinin atasına bəslədiyi məhəbbət isə daha da artmışdı. Hacı Qasım daha oğlunu qınamırdı, ancaq tez-tez deyirdi ki, şeytan onun ürəyinə yol tapıb; yoxsa o, öz peyğəmbərindən və qoca atasından üz döndərməzdi”.

Bu görüş haqqında Kazımbəy isə yazacaq:

“Atam ayağa qalxdı ki, məni öpsün, lakin birdən yadına nə isə düşmüş kimi dayandı: “Sən pak deyilsən, mən səni necə öpə bilərəm?” O, ikinci dəfə ayağa qalxdı, lakin yenə də bir qərara gələ

bilməyib oturdu. Nəhayət, atalıq hissi onun ürəyindəki xurafat xofuna qalib gəldi, o, mənə

yaxınlaşıb məhəbbətlə gözlərimdən, yanaq-larımdan, alnımdan öpdü. Sonra isə gedib ağzını yudu. Çünki dodaqları öz napak oğluna toxunmuşdu…”

48

Hacı Qasım oğluyla bir neçə dəfə görüşdü.

Atasının təkidləri, yalvarışları, göz yaşları onu yolundan döndərə bilmədi. Hacı Qasım Dərbənddən gələn qohumlarının söhbətlərini də ona çatdırdı: bu acınacaqlı xəbəri eşidən qohum-qardaş beş gün evindən bayıra çıxmayıb, ona yas saxlayıb, çoxları da başsağlığı verməkçün onların qapısına gəlibmiş…

Hacı Qasım bütün səylərinin mənasız olduğunu başa düşmüşdü. İndi onu narahat edən yalnız oğlunu itirdiyi deyildi, bütün Dərbəndə

yayılmış bu biabırçılıq, rüsvayçılıq idi. Şeyxülislam bunun səbəblərini axtarırdı. Məc-lisdə

ona verilən heç bir sual belə cavabsız qalmamışdı. Axı, onu Dərbəndin böyük alimi sa-yırdılar. Bəs bu suala necə cavab verəcək?

Hacı Qasım qəti qərara gəldi ki, oğlunun qəlbinə şeytan girmişdir, yoxsa o, heç vəchlə peyğəmbəri və qoca atasını tərk etməzdi…

Məhəmmədəli onu yoran daxili əzablarından baş götürüb qaçmaq istəyirdi. Amma vicdan məhkəməsindən qaçmaq olarmı?

Məhəmmədəli başa düşürdü ki, atasının əzabları onun əzablarından ağırdır. Hacı Qasım yaşa dolub, bu yaşda tənha qalmaq Məhəmmədəlinin 49

tənhalığından çox çətindir. Həm də, o, vətəndə…

Həmvətənlərinə nə cavab verəcək, onların üzünə

necə baxacaq? Onları necə başa salacaq ki, Məhəmmədəli dönüb Aleksandr olub. Camaat deməzmi ki, bircə oğluna tərbiyə verə bilməyən Şeyxülislam bizim başımıza nə ağıl qoyacaq? O

yenə də minbərə qalxacaq, “La-ilahə-illəllah…”

deyib xalqı doğru yola dəvət edəcək?

Bəs mömin müsəlmanlar ona nə deyəcəklər?

Deyəcəklər ki, aşağı düş, hörmətli Şeyxülislam.

Bəsdir ikiüzlülük elədin.

Atanın vəziyyəti oğlunun əzabından ağırdı və

Məhəmmədəlini əldən salan bu iztirablar idi.

Məhəmmədəlinin atasıyla son görüşü 1825-ci ilin yayında oldu. Sürgün illəri bitmiş, Hacı Qasıma Dərbəndə qayıtmağa icazə verilmişdi.

Yola düşməzdən qabaq Hacı Qasım oğlunu yenidən müsəlmanlığa döndərmək üçün bir daha cəhd göstərdi. Dedi ki, doğma şəhərə qayıdan kimi xalqın tənəsinə məruz qalacaq, onu hər yerdə gözdən salmağa çalışacaq, “kafir övladın atası” ‒ deyə rüsvay edəcəklər.

Oğul, ‒ deyə Hacı Qasım oğlunu daha dərinlərə çəkmək istədi, ‒ tarixləri varaqlasan görərsən ki, başqa dindən olanlar müsəlmanlığı 50

qəbul etmişlər, amma bircə müsəlmanın dönüb xristian olmasına heç bir tarix kitabında rast gəlməzsən.

‒ Yox, ata məni heç kim dinimdən döndərməyib, özüm bu yolu seçmişəm, ‒ deyə

Məhəmmədəli bir daha atasına etiraz etdi. ‒

Yadından

ki

çıxmayıb,

ata,

Dərbənddə

minbərdən cümə namazı vaxtı sən La-ilahə-illəllah deyirdin. Yüzlərcə müsəlman da sənin dediyini təkrar edirdi ‒ “Allah birdir…” Mən də

deyirdim, yenə də deyirəm: “La-ilahə-illəllah.”

İslamdan üz döndərəndən sonra da deyirəm.

Bütün insanları ‒ ərəbləri də, farsları da, rusları da, biz azərbaycanlıları da o bir Allah yaradıb.

Bəs niyə o bir Allah müsəlmanları bir-birinə

qəddar düşmənə çevirdi? Allahmı bunu etdi, ya Allahın bəndələrimi?

‒ Sən xalqından üz döndərmisən! ‒ deyə Hacı Qasım qəzəblə oğlunun sözünü kəsdi.

‒ Ata, dindən üz döndərmək xalqdan üz döndərmək deyil… Bir də xatırla… Minbərdən oxuduğun ehkamları xatırla. Qurana əl basıb and içirdin ki, ruslar bizə əmin-amanlıq gətiriblər.

Bəs nə oldu? Sonra Lütərəli bəyin məhkəməyə

göndərdiyi müsəlmanlar Qurana əl basıb, üzünə

51

durmadılar ki, sən rusların düşmənisən? Məgər səndən iftira dolu məktublar yazanlar müsəlman deyildilər? Mən, ata, səndən çox Allaha dua edən adam görməmişəm. Orucundan, namazından qalmazdın, insanları düz yola çağırardın, İslamın yolunda canını qurban verməyə can atardın, kasıblara, bədbəxtlərə əl tutardın, ədalətsizliyə

nifrət edərdin… Bəs niyə Allah səni bu günə

qoydu? Evini dağıtdı, ailəni parçaladı? Nə idi sənin günahın? Allahmı səni bu günə qoydu?

Yox! Sənin bədbəxt müsəlman bəndələrin… Bax, buna

görə

mən

müsəlmanlıqdan

üz

döndərmişəm…

Hacı Qasım oğluna necə başa salaydı ki, o, çirkin bir siyasətin qurbanıdır və böyük İslamın müqəddəs qanunlarının bu siyasətə dəxli yoxdur.

Hacı Qasım yalnız indi dərk etdi ki, oğlu ilə

arasında elə dərin bir uçurum açılıb ki, onu nə

ata sevgisi, nə İslamın müqəddəs qanunları dol-dura bilər. Bunu dərk edən gündən yazıq kişinin qəlbi dərdlərin, iztirabların, ağrıların əbədi məs-kəninə çevrildi. Zavallı ata oğlundan birdəfəlik əl çəkdi.

52

Hacı Qasım Dərbənddən Həştərxana sürgün olunanda vətənin dərdlərini aparırdısa, indi Həştərxandan

vətənə

dönəndə

dəhşətli

bir

ümidsizlik və doğma balasından əbədi ayrılığın iztirablarını daşıyırdı. Bu iztirablar atanı ömrünün sonun qədər təqib edəcək, qəlbində əbədi bir Məhəmmədəli həsrəti yaşayacaqdı…

53

Peterburq?.. Yox, Sibir!



Məhəmmədəlinin Qafqaz canişini general Yermolova yazdığı məktublar cavabsız qalmışdı.

O, Həştərxanın cansıxıcı mühitindən qopub Peterburqun kübar cəmiyyətinin gözqamaşdıran saraylarına can atmırdı. Onun xəyalında elmin və mədəniyyətin zirvələri şəfəq saçırdı və bu zirvələrə qovuşmaq üçün Həştərxanın üfunətli çirkablarından qurtulmaq lazım idi.

Məhəmmədəlinin məktublarındakı coşğun ehtiras və dəmir iradəli bir insanın məntiqi rus generallarının iradəsinə təsir göstərməyə bilməzdi. Hökumət ərəb, fars, türk dillərini bilən nadir bir istedadın imkanlarından niyə istifadə

etməsin? Axı bu nadir istedadın damarlarında sədaqət qanı axır…

54

General Yermolov 1824-cü il oktyabr ayının 28-də Məhəmmədəlinin məktubunu Rusiyanın Xarici işlər naziri qraf Nesselrodeyə göndərmişdi və öz məktubunu da ona əlavə edib yazmışdı ki,

“gənc Mirzə

Kazımbəy öz

təhsilinə

və

qabiliyyətinə görə Xarici işlər kollegiyasına böyük fayda gətirə bilər. Lakin bununla yanaşı, belə bir zərurəti də nəzərə çatdırmaq istəyirəm ‒

Mirzə Kazımbəy Peterburqa gələndən sonra onu müəyyən nəzarət altında saxlamaq və ingilislərlə

əlaqə yaratmasına imkan verməmək lazımdır.

Xüsusən onu İngiltərəyə getmək üçün hər cür imkandan məhrum etmək lazımdır”.

Rusiya imperiyasının dövlət mexanizmi çoxdan çürümüşdü və on ay çək-çevirdən sonra, 1828-ci il avqustun 29-da “Peterburqa olmaz, göndərin

Sibirin

Omsk

şəhərinə”

cavabı

gəlmişdi. Səbəb? ‒ Məhəmmədəli Peterburqdan xaricə qaça bilər! Sibirdən qaçmaq isə ağlagəlməz bir ehtimaldır.

Dəhşətə bax! Böyük bir dövlətin naziri Dərbəndin 20 yaşlı oğlunun xaricə qaçmağından qorxub… Qraf Nesselrode bu fikrində tək olsaydı, dərd yarı idi. Bəla ondadır ki, Daxili işlər naziri Lanski də Məhəmmədəlinin Peterburqa 55

gəlməsindən ehtiyat edir… Deyirlər, Knyaz Qolitsin bu fikri imperatora da çatdırıb…

İmperator həzrətləri nazirləri haqlı hesab edirdi. Qolitsin zor adamdır, Rusiyada onu tanımayan yoxdur, böyük dövlət xadimidir. Aydın məsələdir ki, Rusiya taxt-tacının böyük sahibi hər adamın yanında köməkçi saxlamaz…

Şöhrət və mənsəb uğrunda vuruşmalarda haqqı və ədaləti unutmuş, mənliyini və ləyaqətini imperator həzrətlərinin ayağı altına atmış

Qolitsin bu işlərdə böyük təcrübə sahibi idi. O, yaxşı bilirdi ki, özündən yüksəklərdə duranların sərt baxışlarından qaranlıq girdablara da düşmək olar. Ağaların təbəssümü vəzifə yollarında şəfəq də saça bilər. Yalanları həqiqət donuna bürüyüb imperatora yedirtmək olar. Hə-qiqəti yalan pərdəsində gözdən salmaq da olar. Hər bir həqiqət taxt-tac sahibinə çatacaqsa, Qolitsinlər kimə lazımdır?.. Qolitsinlər hər həqiqəti əla-həzrətə çatdırsalar, öz vəzifələrində çoxmu qala bilər? Gənc bir ziyalının taleyinə balta vurmaq üçün Qolitsin, Nesselrode, Lanski, Yermolov onu Sibirə məhkum etdilər. Sibir. Sınaqdan çıxmış, rus xalqının neçə-neçə mərd, yolundan dönməz 56

oğlunun möhtəşəm çiyin-lərində sınanmış Sibir yolu…

Kazımbəy bir şeyi başa düşə bilmirdi: ingilis missionerlərinin dinini qəbul etməsi ətrafında gedən bu çaxnaşma yalnız Kazımbəyin şəx-siyyətinə yönəldilmiş bir kampaniya deyildi. Bu bir bəhanə idi. Yermolovu ingilislərin Qaf-qazdakı geniş fəaliyyəti qorxuya salmışdı. Bu işə

İranın Londondakı casusu Mirzə Salehi cəlb etdi.

Mirzə Saleh Yermolovun adına göndərdiyi gizli məktubunda yazırdı ki, Kazımbəyin xristianlığı qəbul etməsi müsəlmanlar arasında böyük hay-küyə səbəb olub. Mirzə Salehin məktubunu bəhanə edən Yermolov ingilis missionerlərinin əleyhinə fəaliyyətə başladı. Daxili işlər naziri Lanskiyə müraciətində öz narahatlığını bildirdi.

Onsuz da ruslardan narazı olan dağlılar Kazımbəyin hərəkətindən guya ki, həyəcana gəlmişdilər. Yermolov missionerlərin hərəkətini Qərb dövlətlərinin Rusiyaya qarşı apardıqları siyasətlə bağlayırdı, gələcəkdə daha yeni hə-yəcanların baş verməsindən qorxuya düşdüyünü bildirirdi.

…General Yermolovdan cavab alan Məhəmmədəli səhərə kimi yata bilmədi. “Peterburq hara, 57

Sibir hara? Mənim nəyimdən qorxurlar?.. Guya Peterburqdan Londona qaçmaq mənim üçün asan olar? Mənim qaçmaq fikrində olduğumu kim təsdiq edər? İnsan vətənindən niyə qaç-malıdır? Nesselrode? O hansı Nesselrodedir?

Mən onun barəsində hardasa oxumuşam. Yadıma düşdü… 1812-ci il müharibəsi haqqında ingilislərin mənə verdikləri kitabda oxumuşam.

Karl Velkelmoviç… Hə, indi Karl Va-silyeviç olub… Lissabonda, ingilis gəmisində doğulub, Parisdə yaşayıb, gimnaziyanı Berlində bitirib gələn adam Rusiyanın Xarici işlər naziri olub.

Karl Vasilyeviç. O, indi özünü Rusiyanın dostu kimi qələmə verir. Ona Avstriyanın Rusiya Xarici işlər naziri deyirlər. Heç vaxt rusları gör-məyə

gözü olmayıb…

Rusiyanın xilaskarı Kutuzovun qızları bir parça çörəyə möhtac qalanda imperator həmin Nesselrodeyə qırx min manat qızıl pul bağışlamışdı. Hansı xidmətlərinə görə? Yəqin ki, Rusiyanı almanlara satdığına görə! İndi bu satqın qorxur ki, mən Rusiyanı tərk edib İngiltərəyə qa-çaram. Vətəni olmayan, mənsəb və şöhrət üçün bütün müqəddəs varlıqları ayaqlar altına atan bu mənfur adam Rusiyanın təəssübünü çəkir!..

58

Minlərlə xaricilər, nə bilim almanlar, fransızlar, ingilislər, nə bilim daha kimlər rus im-peratorlarıyla olan qohumlarından istifadə edib vətənlərini, yer-yurdlarını atıb, Rusiyaya gəlirlər, qohum-qardaşlarını da dallarıycan dartıb gətirirlər. Ən yaxşı vəzifələrə yiyələnir, ən yaxşı torpaqları ələ keçirirlər, sonra da dünyaya car çəkirlər ki, guya Rusiyanı xilas etməyə gəliblər…

Qoy cənab Nesselrode cavab versin ki, hansı azərbaycanlı könüllü surətdə yerini-yurdunu, vətənini tərk edib. Vəzifə naminə, şöhrət naminə

doğma vətəni atıb gedib?”

Məhəmmədəli səhərə kimi yata bilmədi. Beş il Həştərxanda keçirdiyi yarıac, yarıtox ağır günləri, qışın balta kimi kəsən acı çovğunları gözünün qabağında durdu. Sibir yolları ilə başlayan həyat.

Sibirdə o, nə edəcəkdir? Onun sərt soyuqlarına tab gətirəcəkmi? Bəs atası Hacı Qasım? Oğlunun xatirinə həyatın bütün nemətlərindən məhrum olmuş

ata

necə

olacaq?

İztirablar

Mə-

həmmədəlini yenidən didməyə başladı: “Mən müsəlmanlıqdan azadlığa doğru qaçmaq istədim.

Axırı necə oldu? Zəncirlərimi qırmaq istədim, onlar daha da möhkəmləndi. Sibirdə mən kimə

lazımam? Mənim biliyim, savadım orda nə iş

59

görəcək? Axı mən rus dilində bircə söz də

bilmirəm…”

Səhəri diri açan Məhəmmədəli şəhər bələdiyyə idarəsinə gəldi. Dərdinin üstünə bir dərd də gəldi… Xəbər tutdu ki, onun üzərində ciddi nəzarət qoyulub. Daxili işlər nazirliyinin göstərişi var. Hər gün şəhər rəisinin yanına gəlib özünü ona göstərməlidir, icazəsiz şəhərdən çıxmaq hüququndan məhrum edilmişdir. Sibirə

yola düşmək haqqında əmri gələnə kimi…

Hər şeydən əli üzülmüş Məhəmmədəli ‒

Aleksandr 1826-cı ilin axırlarında Omska yola düşməsi barədə əmr aldı.

60

Sibirə gedən yol Kazandan keçir



1826-cı ilin sərt qış günləri idi. Ucsuz-bucaqsız Rusiya qarın altında qalmışdı… Yalnız baca-lardan qalxan burum-burum tüstü Kazımbəyin keçdiyi yerlərdə həyat nişanəsi olduğunu göstərirdi.

Kazımbəy xahiş etmişdi ki, onun Həştərxandan Omsk şəhərinə getməyini yaza saxlasınlar. General Yermolov razı olmamış, Həştərxan şəhər bələdiyyə rəisinə göstəriş vermişdi ki, onu öz nəzarəti altına alıb iki-üç gün ərzində

Omska yola salsın. Kazımbəy şəhər bələdiyyə

61

rəisindən əlli manat borc pul aldı və dedi ki, ilk maaşını alan kimi qaytaracaq.

“Dilicans” Həştərxandan səhər saat altıda, alaqaranlıqda yola düşdü. Kazımbəyin yeri qapıya yaxın düşmüşdü, külək qarı onun dizlərinə çırpırdı. Soyuq iliklərinə işləyirdi.

Solda oturan arıq, uzunboy, yastısifət kişi mürgüləyir, “Dilicans” yırğalandıqca uzun çə-nəsi az qala dizlərinə dəyirdi. Sağ tərəfdə

boynuyoğun, sir-sifətindən zəhriman tökülən yekəqarın adam əməlli-başlı məclis açmışdı. To-yuq soyutmasını acgözlüklə ağzına dürtürdü.

Kazımbəyə elə gəldi ki, bu qarınqulu yüz ilin acıdır. Küncdə oturmuş gənc qadın qucağında çı-ğıran uşağı sakit etməyə çalışırdı.

Görəsən, bu qiyamətdə qadın hara gedir? ‒

deyə Kazımbəy düşündü. Bu soyuqda yolda dona bilər. Görəsən, onları bu səfərə vadar edən nədir?.. Hərənin bir taleyi var… Kazımbəy özlüyündə möhkəm əmin idi ki, kimin alnına nə

yazılıb, o da olacaq… Mürgüləmək istədi, amma soyuq canına işləmişdi. Gözlərini açıb yenə o qadını gördü. Bu dəfə ona çox yazığı gəldi.

Kazımbəy donmuş ayaqlarını bir-birinə vurmağa başladı, köməyi olmadı. “Aşağı düşüb qa-62

çardım, lap “Dilicans”ın qabağına düşüb qaçar-dım, təki donmuş qanım hərəkətə gələydi” ‒

deyə Kazımbəy düşündü. Yollar, sonu görün-məyən qarlı, boranlı yollar, acı bağırsaq kimi uzandıqca uzanırdı.

Nəzəri yenə də qadına sataşdı. Ana nəfəsini balasına verir, qəlbinin hərarətini onun damar-larına axıtmaq istəyirdi. Kazımbəy bir istədi içərisi qoyun dərisindən sırınmış canlığını qadına təklif etsin. Sonra fikirləşdi ki, birdən qadının acığı gələr.

Qar ara vermədən yağır, külək getdikcə şid-dətlənirdi. Qabaqda heç bir dayanacaq, heç bir sığınacaq görünmürdü. Təxminən iki-üç saatdan sonra yolda bir yeməkxana olmalı idi.

Kazana yaxınlaşanda Kazımbəyin huşu özündə deyildi. Ayaqları şişmişdi, qızdırmadan gözlərini aça bilmirdi. Sayıqlayır, bütün bədəni od tutub yanırdı.

Yemək xananın qabağında dayananda qabaq sırada oturmuş ortayaşlı, gözəl bir qadın Kazımbəyə yaxınlaşdı. Rus dilində nə isə soruşdu.

Kazımbəy başa düşmədi, güclə eşidilən səslə qadına başa saldı ki, ingilis dilində danışsın. Qadının gözəl üzü heyrətli bir təbəssümlə işıqlandı.

63

Şərqli olduğu bəlli idi, amma bu gözəl, qıv-rımsaçlı, ucaboylu oğlanın ingilis dilində səlis danışması heyrət doğurmaya bilməzdi.

‒ Siz hara gedirsiniz? Kazanda bir adamınız varsa, xəbər göndərək… Siz od tutub yanırsınız.

Qızdırma sizi əldən salır, ‒ deyə qadın təmiz ingilis dilində danışmağa başladı.

‒ Mən Omska getməliyəm… Kazanda qo-humlarım yoxdur… Mümkünsə mənə su verin…

Sonra o soyuqdan donmuş uşağa kömək edin…

O qadın özünü itirmişdi… Onun uşağına kömək edin…

‒ Siz narahat olmayın. Onları isti otağa apardılar. Nə lazımdırsa? edəcəklər. Tapşırmışam…

‒ Siz kimsiniz?

‒ Mən Aleksandra Andreyevna Fuksam. Kazanda yaşayıram. Ərimdən xahiş edərəm sizi xəstəxanaya düzəltsin… Bu qızdırma ilə yolu-nuza davam edə bilməzsiniz.

‒ Mən sizə minnətdaram, xanım. Sizin nəcibliyiniz zülmətdə bir nur kimi…

Yeməkxanada Kazımbəyə bir neçə stəkan isti çay içirtdilər. Artıq o, özündə deyildi, yerə

uzadıb üstünə hardansa gətirib bir kürk də saldılar. Uzaqdan həmin qadının səsi gəlirdi, gös-64

tərişlər verir, xahiş edir, yalvarırdı. Bir azdan Kazımbəy huşunu tamam itirdi. Özünə gəlib gözlərini açanda yanında ağsaçlı şəfqət bacısını gördü. Qadın onu başa saldı ki, indi qızdırması düşüb, elə bu saat doktor özü gəlib çıxacaq.

Həkimin gəlməyi çox çəkmədi. Bu ortaboylu, ağsaçlı, nurani bir kişi idi. Şəfqət bacısından rus dilində nə isə soruşdu, göstərişlər verdi. Qadın çıxdı.

‒ Mən doktor Fuksam. Kazan Universitetinin rektoruyam.

Mənim

arvadım

Aleksandra

Andreyevna sizinlə Həştərxandan gəlirmiş. Siz onu heyrətə salmısız. Heyrət doğuran sizin xalis ingilis ləhcənizdir… Həm də arvadımın çox həs-sas qəlbi var… Şairədir… Şərqi çox sevir, şərq şairlərinə vurğundur… Şeirlərini Gülnar ləqəbi ilə yazır…

Deyəsən, doktor Fuks Kazımbəyin yarasına toxunmuşdu.

‒ Halınız dəyişdi, deyə Fuks Kazımbəyin nəbzini tutdu.

‒ Yox, doktor, narahat olmayın… Nişanlımın da adı Gülnar idi…

Kazımbəy başına gələn bütün əhvalatı Fuksa danışdı. Doktor onu diqqətlə dinləyib fikrə getdi.

65

‒ Sizin Omskda nə işiniz var? Uni-versitetimizin sizin kimi adamlara böyük ehtiyacı var… Belə bir adamı gündüz çıraqla axtarsan ələ düşməz. Şərq dilləri üzrə tərcüməçilər hazırlayırıq…

‒ Bu, mümkün deyil, cənab doktor, ‒ deyə Kazımbəy etiraz etdi, ‒ bu, cənab Nesselrodenin göstərişidir. Həm də mən rus dilini bilmirəm.

‒ Dərsləri şərq dillərində apararsınız… İyirmi dörd yaşında adam üçün rus dilini öyrənmək çox asan şeydir. Öyrənərsiniz… Qalan məsələləri mən özüm həll edərəm… Peterburqla özüm danı-şaram, siz müalicənizi davam etdirin.