Текст книги "Tanıdığım Əli Kərim"

Əbədiyyətə gedən yol

O dövr üçün çox uzun bir maşın korteci Bakını tərk etdi.

Rəsul muəllim Məmməd Arazı, Tofiq Bayramı və məni öz maşınına götürmüşdü. Əlinin yeznəsinin "Qoyun Göyçayda rahat dəfn edək" sözləri də məni rahat buraxmırdı. Görən oradasa da rahat dəfn edə biləcəkdikmi? Əlbəttə, adi qəbristanlıqda bu mümkün idi. Lakin Əlini qətiyyən adi qəbristanlıqda dəfn eləməyə qoymaq olmazdı. Ancaq rayon bürokratiyası mərkəzinkindən heç də geri qalmır, "Mərkəzdən icazə yoxdur!" – deyib daha artıq sitallıq göstərir. Mən belə işlərin çox şahidi olmuşdum. Rayon bürokratiyası daha köntöy, daha qanmaz olur. Bircə Rəsul müəllimə arxayın idik. Mənim konkret arzum o idi ki, Əli rayon mərkəzindəki bağlardan birində dəfn olunsun, Göyçaydan keçənlər onun məzarını ziyarət edə bilsinlər. Bu mümkün olan bir işdi. Fikrimi Rəsul müəllimə söylədim.

– Yaxşı fikirdir, görək ayrı hansı variantlar olacaq – dedi.

Bilmirəm haradan mənim beynimdə belə bir fikir yaranmışdı ki, Rəsul müəllim yaşıdı olan yazıçılara nisbətən rayonlarda gedən proseslər haqqında az təsəvvürə malikdir. Doğrudur, Bakıdakı proseslər rayonlardakılardan daha qəlizdir, ancaq dərinlərdədir, aydın müşahidə olunmur. Dedim:

– Rəsul müəllim, rayonun rəhbər işçiləri üçün yalan danışmaq problem deyil, danışdıqlarının ən azı səksən faizi yalan olur, hər şey söz verərlər, lakin əməl etməzlər, ələlxüsus siz Bakıda, onlar Göyçayda. Hələ başqa mətləb də var. Bir də görəcəksiniz sizə söz verənləri dəyişiblər. Təzələrsə "biz işin içində olmamışıq" deyəcəklər. Ola bilsin ki, hələ onlar xəlvət Bakıya da zəng etsinlər, icazə istəsinlər, sığortalansınlar. Bakıdakılarınsa heç biri qəti söz deməz, buna ki, bələdsiniz.

Rəsul müəllim diqqətlə qulaq asırdı, müxtəlif çətinliklərlə üzləşəcəyimizi o da hiss edirdi. Fəxri xiyabanın baş tutmamasının ağırlığından hələ də qurtarmamışdı.

Rəsul müəllimlə Əli arasında yalnız və yalnız sənət bağları vardı, vəssalam! Əli Rəsul müəllimin poeziyasını yüksək qiymətləndirirdi, Rəsul müəllim də Əlinin şeirlərini sevir, Əlinin varlığı ilə fəxr edirdi. Bu ağır gündə ağsaqqal kimi qabağa düşməyi də özünə borc bilirdi… Fikrim yenə geriyə qayıtdı.

1959-cu ilin yayı. Bakıda idim, hər gün Əli Kərimlə görüşürdük. Bir gün gözlərində sevinc dedi:

– Rəsul müəllim bizi bağa çağırıb, sabaha, istirahət gününə.

Ertəsi gün getdik Buzovnaya. İlk dəfə görürdüm əyri, lakin çox təmiz küçələri. Əli dedi ki, bir saat çimərlikdə gəzinək. Əyri küçə ilə sahilə enməyə başladıq. Burada kiçik, ilk baxışda bəlkə də əhəmiyyətsiz görünə bilən bir hadisə oldu, indi bunu xatırlamağı mümkün hesab edirəm. 37 il keçib artıq. Şərti olaraq "sol" səki ilə biz sahilə tərəf gedirdik, yenə şərti olaraq "sağ" səki ilə dəniz səmtindən qarasaçlı, olduqca gözəl bir qız irəliləyirdi. Mən buna bəlkə də əhəmiyyət verməzdim, yadımda saxlamazdım, şəhərdə adamın qarşısına onlarla, bəlkə də daha çox gözəl çıxır. Məsələ burasındadır ki, qız birdən dayandı gözlərini Əliyə zillədi, hiss etdim ki, Əli də dayanıb, çevrildim, onun bənizi dümağdı, sanki kino lenti saxlanmışdı, bir anlığa. Əli ilə qızın dayanıb baxışmaları isə on-on iki saniyə çəkdi… Sonra kinolent hərəkətə gəldi. Xəbər aldım:

– Əli, kim idi o qız?

– Soruşma, – dedi.

Nə qədər yalvardımsa, heç nə demədi. Sonralar da dəfələrlə təkid etdim, axırda "sirri-xudadır," – dedi.

Bunda mən qeyri-təbii heç nə görmürdüm. Çox az adam tapılar ki, evlənənəcən cəmi elə bircə "ilk məhəbbəti" olsun. Evlənənə qədər əflatuni ilk məhəbbətlərin sayı bəzən çox olur, yaşıdın qonşu qızı sevirsən qəlbində, fikirləşirsən, böyüyüm, əlim çörəyə çatsın, qəlbimi açaram ona, alaram onu, həm də baxışlarından hiss edirsən ki, sənə laqeyd deyil… Bir də görürsən qapınızın yaxınlığında "Gəlin atladırılması" çalınır, qəhərlənirsən və əlvida birinci ilk məhəbbət… Bir də görürsən aranızda beş-altı yaş fərq olsa da cavan və gözəl müəllimənə vurulmusan, hətta o sənin baxışlarından da nəsə hiss edir… Qərəz, özünün əsl ilk məhəbbətini tapana qədər bu illüzor ilk məhəbbətlər davam edir. Əli isə anadan şair doğulmuş həssas bir cavandı…

Günəşli gündü, amma külək əsirdi. On beş ilə yaxındı ki, Bakıya gəlib-gedirdim. Xəzərin maviliyini, təmizliyini ilk dəfə gördüm, Xəzərin əsl dəniz gözəlliyini ilk dəfə duydum.

Burada Əliyə məxsus bir xüsusiyyəti də müşahidə etdim. Əlinin həyat yolu – orta məktəb, ali məktəb, kiçik kollektivi olan redaksiya. O, cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri ilə, demək olar ki, az mülaqatda olmuşdu. Ona elə gəlirdi ki, yüksək mənsəb sahibləri tamamilə ayrı biçimli adamlardı. Birdən həyəcanla dilləndi:

– Nazir bizə tərəf gəlir.

Baxdım. Gələn mədəniyyət naziri Məmməd Qurbanov idi. Sayma-seçmə əzəmətli peyvənd bir şəxsiyyət idi. Gəncə Vilayət Komitəsinin orqanı "Gəncə kommunisti" qəzetində bir yerdə işləmişdik, yekə çıxmasın o, redaktor əvəzi, mən məsul katib müavini. Redaktorumuz qəzetin 2-ci nömrəsi çapdan çıxmamış dəli olmuşdu, ona görə də Az. KP Gəncə Vilayət təbliğat-təşviqat şöbəsinin müdiri olan M.Qurbanov redaktor vəzifəsini də aparmalı olmuşdu. Yaxşı mənada kitablardan gələn adamdı – nəfsi bütöv, hər mənada təmiz. Qəzeti buraxmaq üçün gecələr bizimlə bərabər ya redaksiyada, ya da mətbəədə olurdu. Əsas iş bilən və iş görən iki-üç nəfərdik. Redaktor bunu görür və qiymətləndirirdi. Nazir olandan sonra da "köhnə qvardiya" nı yaddan çıxarmırdı, mənimlə, yazı-pozumla maraqlanırdı. Hərdən şəhərə gələndə teatrda rastlaşırdıq. Demokratik adamdı, elə üz vermişdi ki, mən ona cəncəl və qəliz suallar verməkdən belə çəkinmirdim. Bir gəlişində teatr direktorunun kabinetində soruşdum:

– Məmməd müəllim, nə üçün rayonlarda mədəniyyət şöbə müdirlərinin əksəri qadındır?

– Bu ki, yaxşı göstəricidir, – dedi, – qadınların rəhbər vəzifələrə irəli çəkilmələrinə məncə sevinmək lazımdır.

– Yaxşı bəs bunların nə üçün əksəri duldur?

– Məsələn?

Mən şəhərimiz də daxil olmaqla beş rayonun adını çəkdim və əlavə elədim ki, "bu hələ mən bildiklərimdir",

– Mən buna qəti fikir verməmişəm, – dedi.

– Amma raykom katibləri yaxşı fikir verirlər.

Kimsə yavaşca pıçıldadı: "çərəzdir". Yaxşı ki, eşitmədi, yoxsa lap ağ olardı.

İndi onun bizə tərəf gəldiyini görüb mən də ona tərəf getdim.

Çox isti görüşdük. "Yazılarını oxuyuram," – dedi. Rəsul müəllimgilə gəldiyimizi bildi, görünür xoşuna gəldi, gördü ki, "əlimiz böyüklər ətəyindədir". Əli ilə tanış etdim. Adını çox eşitdiyini söylədi. Ayrılanda dedi:

– Nə işin olsa gəl.

Nazirin mənimlə belə görüşü Əliyə çox xoş təsir bağışlamışdı, üzünün işığı xeyli artmışdı. Dedi:

– Sənin yaşın çox olar.

– Mən səndən bir yox, on bir yaş böyük olaram, çünki mən on üç yaşımdan işləyirəm, yaxşı adamlar da görmüşəm, amma pis adamlara daha çox rast gəlmişəm.

– Belə olması yaxşıdır, ya pis?

– Yaxşı tərəfi də var, pis tərəfi də.

Mən hələ çox əvvəllər qət eləmişdim ki, Allah Əlini yalnız şeir yazmaq üçün yaratmışdır. Bizim borcumuz bəqədr-qüvvə ondan muğayat olmaqdır, bunu da bacara bilmədik…

Nəhayət, vaxt tamamında getdik Rəsul müəllimin bağına. Evin üst qatında, yarı açıq aynabənd kimi bir yerdə qarşılandıq. Müxəlləfatdan nikel tərəssüd borusu yadımda qaldı. Rəsul müəllim bu boru ilə ətrafı seyr eləməyi xoşlayırdı. Nigar xanım, əgər xatirəm yanılmırsa özü xörək hazırlayırdı. Mən Nigar xanımı birinci dəfə idi ki, yaxından görürdüm. Gəncəni keçmiş məhəllələrinin adları ilə xəbər alırdı: "Ozan", "İmamlı", "Şərəfxanlı", "Zərrabi", "Şahsevən", "Sofulı", "Zaqorodnı"…

Yemək masası arxasında müasir ədəbiyyatın vəziyyətinə aid çoxlu söhbətlər etdik. Söhbətlər də çox rəvan keçdi. Şər qarışana qədər də aşağıda göylükdə oturduq və nəhayət, vidalaşdıq…

İndi maşın Əlinin nəşini aparan kortecin içində Göyçaya tərəf şütüyür. Yenə müsəlmansayağı düşünürəm: "Yenə o bağ olaydı". Bəlkə ona görə ki, "Qızıl gül olmayaydı"nın müəllifi ilə bir yerdə idik. Əli də Mikayıl Müşfiqi çox sevirdi, onda cavan ölmüş şairlərə xüsusi və qəribə bir münasibət vardı: Puşkin, Lermontov, Müşfiq… Maşına bir sükut çökmüşdü. Əlinin sabahkı dəfni və Vahidin dəfninin xatirəsi beynimdə bir Fəxri xiyaban mövzusu formalaşdırmaqdadır. Satira olmalıdır. Təəssüf ki, bugünə qədər yaza bilməmişəm.

Mən belə şərəfli məsələnin şərəfsizləşdirilməsinin acısını hələ də içimdə çəkirdim. Bəzən özüm özümə təskinlik də verirdim: "Fəxri xiyabanda o qədər anasının əmcəyini kəsənlər yatır ki, nomenklatura igidləri, milliyyəti, əqidəsi naməlumlar… Bəlkə Əlinin heç elələri ilə bir cərgədə yatması məsləhət də deyilmiş. Nədir ey fəxri xiyaban?! Əlini Səhrayi-Kəbirin ən cəhənnəm guşəsində dəfn eləsələr, həmin yer dönüb fəxri xiyaban olasıdır, güllü gülüstan olasıdır. Xiyaban gətirmir başıucalıq insana, hər hansı bir yer orada yatan insana görə fəxarətlidir. Sonralar eşidəcəydim ki, Rəsul müəllim də Göyçayda dəfn olunmasını vəsiyyət edib. Bəlkə Əlinin Bakıda fəxri xiyabanda dəfn olunmamasına etiraz əlaməti kimi… Dəqiq bilmirəm, amma inanıram…

Sükutdan istifadə eləyib Əli ilə ilk tanışlığımızı xatırlamağa çalışdım. Nə illah elədimsə, bacara bilmədim, əvvəllər də çox əlləşmişdim, mümkün eləyə bilmirdim. Yeganə təskinliyim o idi ki, adam doğma qardaşı ilə də ilk tanışlığını xatırlaya bilmir. Hər halda, Əli ilə ilk tanışlığım 1955-ci ildən əvvəl olub. Bunu bir hadisə ilə müəyyənləşdirə bilirəm. Həmin il respublika gənc yazıçılarının müşavirəsi keçirilirdi, Elmi Bilikləri Yayan Cəmiyyətin binasında. Əlini artıq seçilmiş, tanınmış şair kimi, Sabir Əhmədli ilə məni isə əyalət ədəbiyyatının gənc nümayəndələri sifətində rəyasət heyətində əyləşdirmişdilər (Yəqin ki, partiyanın müvafiq qaydalarına uyğun olaraq). Tənəffüsdə fürsətdən istifadə eləyib ikisini bir-biri ilə yaxından tanış elədim. Bunun xeyri o oldu ki, Sabir Bakıya köçəndən sonra mən ikiyə bölünmək çətinliyindən xilas oldum.

Mən "Azərbaycan" jurnalı redaksiyasına tez-tez gəlirdim. O dövrdə orada işləyənlər – Böyükağa Qasımzadə, Salam Qədirzadə, İsa Hüseynov, Əhəd Hüseynov və bir də Əli Kərim. Ensiz otağa girəndə sağ tərəfdə balkonbaşı təkin bir yerdə baş redaktor, yəni Əli Vəliyev oturardı. O olmayanda normal söhbət gedərdi otaqda, amma asta səslə, çünki hər an redaktorun içəri girmə təhlükəsi mövcud idi. Əli Vəliyev gələndən sonra ölüm sükutu çökürdü otağa. Mən orada olanda bir söz demirdi. İlk dəfə əvvəllər, məni görəndə demişdi: Müəllifləri 2-dən sonra qəbul edirik. Salam isə demişdi ki, bu yoldaş rayondan gəlib, ona gərək aid olmasın bizim cədvəlimiz. Əli Vəliyev qəbul eləmişdi bunu, bir "neynək" sözü ilə. Əli Vəliyevə otaq da darlıq edirdi, vəzifə də. Vaxtilə yüz nəfərə yaxın işçisi, bütün respublikanın əhatə dairəsi olan "Kommunist" qəzetinin redaktoru olmuş, vaxtının çoxunu Mərkəzi Komitədə keçirən Əli Vəliyev üçün indiki vəzifəsi "semiçka çırtlamaq" kimi bir şey idi. Amma heç bir partiya işində olmamış işçilər üçün bura əzici pres timsalında idi. Əli Vəliyevin otağı əvvəlki kabinetinə nisbətən kiçik qəfəs yerində olsa da küçəyə, iyirmialtılar bağına geniş pəncərələri vardı. İşçilərin oturduqları otağın isə pəncərələri yoxdu, redaktorun otağından keçən işıqla kifayətlənməli olurdular, hava ilə də həmçinin… Hətta işçilərin haradan haraya keçə biləcəklərinə aid simvolik cizgi də çəkilmişdi. Bütün bunlar "əmək intizamı" naminə edilmişdi. Jurnal hər ay vaxtında çıxmalı idi, çıxırdı da, keyfiyyətə gəlincə o dövrün özünün ölçüləri var idi. Otağın "yuxarı başında" Salam Qədirzadə əyləşirdi, yenə hamıdan cəsarətli o idi. Hərdən sükutu da o pozurdu. Qalan vaxtlarda him-cimlə danışardılar. Bəzən bu kiçik otaqda məktublaşırdılar. Salamdan sonra Böyükağa Qasımzadə, Əhəd Hüseynov, İsa Hüseynov oturardılar. Lap aşağı başda Əli Kərim əyləşmişdi. Əli çox gənc idi və görkəmi ilə onların heç birinə oxşamırdı, çox kövrək görünürdü. Onlar isə bərkiyib mətinləşmişdilər, bərkdən-boşdan çıxmışdılar. Bu dəmir intizam onlara keçəri bir şey kimi görünürdü. Əli isə mənə elə gəlirdi ki, "divara dirənmiş" vəziyyətdə idi. Xoşbəxtlik o zaman baş verirdi ki, Əli Vəliyevi Siyasi Büroya (Rəyasət heyətinə) dəvət edirdilər. Mən istəyirdim ki, Əlinin arxasındakı divar yoxa çıxsın və Əli nəhayətsizliyə, sərbəstliyə qovuşsun. Əli Vəliyev "Siyasi Büro" nun iclaslarına çox böyük həvəslə gedirdi, elə bil iri bir balığı açıb dənizə buraxırdılar. O, ciddi tapşırıqlarını verməmiş getmirdi. Bütün bunlara baxmayaraq işçilər öz redaktorlarından razı idilər. Bu da, Əli demiş, "sirri-xudalardan" biri idi. Əli Vəliyev gedəndən sonra vestibülə və ya üçüncü mərtəbəyə Əli müəllimə nisbətən liberal-demokrat olan Süleyman Rüstəmin redaktor olduğu "Ədəbiyyat və İncəsənət" qəzeti redaksiyasına getmək olardı.

Əli ilə söhbətlərimiz müasir ədəbi proses ətrafında olardı. Əli hələ evlənməmişdi. Onun kirayə etmiş olduğu mənzili bircə dəfə görmüşdüm. Hardasa nahar etdik. Bir az içmişdik. Onu evinə aparıb özümün qaldığım otağa getmək istəyirdim. Hansı küçədə yaşadığı da yadımda qalmayıb. Keçmiş "Sovetski" küçəsindəki evlərə oxşar bir binanın yanında taksini saxladım. Pillələrlə kiçik balkona oxşar bir yerə qalxdıq, qarşımıza Əlinin anası Gülzadə xala çıxdı. Çox təkid etdilər ki, qalım. Əlinin "bir az pivə içək" sözündən qorxdum. Taksini yola salmaq adı ilə aşağı endim, Əliyə əl edib getdiyimi bildirdim. Qışqıra-qışqıra qaldı…

Həmin səhnə bu gün də olduğu kimi gözlərimin önündədir və Əlinin məni haraylayan səsi də qulaqlarımdadır. İndi bu qəm karvanı ilə Göyçaya getdiyimiz anlarda mən yenə Əli ilə tanışlığımızın başlanğıcını arayıram. Tanışlıq və yaxınlıq Əlinin özündənmi başladı, yoxsa şeirlərindənmi? Ola bilər ki, biri əla sənətkardır, ancaq xasiyyətinin bir yönü onun insanlarla yaxınlıq etməsinə mane olur. Həyat əlvan və mürəkkəbdir. Bunu əlbəttə, Əliyə aid etmək qətiyyən olmaz, Əlinin özü də, xasiyyəti də ən ülvi şeir qədər gözəl idi, Əli təpədən dırnağa poeziya idi. Azərbaycan poeziyasına Əli ilə bərabər pak, müqəddəs bir in