Текст книги "Factfulness"

Ҳанс Рослинг
Фактдорлик

Ҳанс Рослинг шифокор, халқаро соғлиқни сақлаш бўйича профессор ва таниқли маърузачи бўлган. У Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотида ва ЮНИСЕФда маслаҳатчи, “Gapminder” жамғармаси ва “Médecins Sans Frontières” ташкилотининг Швециядаги ҳаммуассиси эди. Унинг “TED talks”даги нутқлари 35 миллион мартадан ортиқ кўрилган. “Time” журнали уни дунёнинг энг нуфузли 100 кишиси рўйхатига киритган. Ҳанс 2017 йил вафот этди. У умрининг сўнгги йилларини қўлингиздаги китобни ёзишга бағишлаган эди.

Ола Рослинг ва Анна Рослинг Рённлунд Ҳанснинг ўғли ва келини бўлиб, “Gapminder” жамғармасига Ҳанс билан бирга асос солган. Ола 2005–2007 йиллар ва 2010 йилдан ҳозиргача жамғарма раҳбаридир. “Google” Анна ва Ола ихтиро қилган пуфакчали диаграмма ускунаси – “Trendalyzer”ни сотиб олгандан кейин Ола “Google”нинг очиқ маълумотлар жамоаси раҳбари, Анна эса жамоада фойдаланувчиларга қулайликлар яратиш бўйича (UX) катта дизайнерга айланди. Иккови ҳам меҳнатлари учун халқаро мукофотлар билан тақдирланган.

Исми менга номаълум, аммо соғлом фикри билан мени дарғазаб одамлар ханжари остида бурдаланишдан асраб қолган оёқяланг жасур аёлга бағишланади

МУАЛЛИФ ҚАЙДЛАРИ

“Фактдорлик” (“Factfulness”) менинг овозимда, гўё ёлғиз ўзим ёзгандек туюлади ва унда ҳаётимда бошимдан ўтган кўплаб воқеалар ҳикоя қилинади. Аммо бу сизни янглиштирмасин. Худди “TED talks”даги нутқларим ва сўнгги ўн йилда дунёнинг турли бурчакларида ўқиган маърузаларим каби бу китоб ҳам бир эмас, уч кишининг меҳнати самарасидир.

Одатда одамларнинг кўзига мен кўринаман. Саҳнага чиқаман ва маъруза ўқийман. Одамлар мени олқишлайди. Аммо маърузаларимда эшитганларингиз ва бу китобда ўқиганларингиз мен, ўғлим Ола Рослинг ва келиним Анна Рослинг Рённлунднинг биргаликдаги 18 йиллик меҳнатимиздир.

Ҳалокатли жаҳолатга қарши фактларга асосланган дунёқараш билан курашиш мақсадида 2005 йил “Gapminder” жамғармасига асос солдик. Мен лойиҳага шифокор, тадқиқотчи, жаҳон соғлиқни сақлаш соҳасида узоқ йиллар маъруза ўқиган инсон сифатида бир умрлик тажрибамни, ғайрат ва қизиқувчанликни бердим. Ола ва Анна маълумотлар таҳлили, уларни ижодий кўргазмали материалга айлантириш, маълумотлар тарихи ва тақдимот дизайни тушунарли бўлишига масъул эди. Билимсизлик даражасини мунтазам ўлчаб бориш уларнинг ғояси эди. Чиройли анимацион пуфакчали диаграммаларни ҳам улар дизайнлаб, дастурлади. Дунёни изоҳлашда фотосуратлардан маълумот сифатида фойдаланиш усули – “Доллар кўчаси”ни Анна ишлаб чиққан. Одамларнинг дунё ҳақидаги билимсизлигидан диққатланганимда Ола ва Анна таҳлилни ғазабдан устун қўйди, шу билан “Фактдорлик”ни ёзишдек камтарона ва таскин берувчи ғоя пайдо бўлди. Биз ушбу китобда тақдим этилажак амалий оқиллик қуролларини биргаликда аниқладик.

Китобда ўқийдиганларингиз “ёлғиз даҳо” стереотипига мос тушадиган ихтиро эмас. Қўлингиздаги китоб қобилияти, билими ва нуқтаи назари турфа хил бўлган уч кишининг доимий муҳокамалари, тортишув ва ҳамкорлиги мевасидир. Ушбу ноанъанавий, кўпинча жаҳлни чиқарадиган, аммо ниҳоятда самарали иш услуби дунёни тўғри кўрсатиш, у ҳақда тўғри ўйлаш йўлига олиб чиқдики, буни бир ўзим уддалай олмасдим.

КИРИШ

Нега циркни ёқтираман?

Мен циркни севаман. Жонглёрлар дириллаётган занжирли аррани ҳавода ўйнатишини, дорбозлар бирваракайига ўн марталаб ўмбалоқ ошишини мириқиб томоша қиламан. Мен томошани ва иложи йўқдек туюлган нарсалар кўз ўнгимда содир бўлаётганда ҳайрат ва завқ ҳиссини туйишни яхши кўраман.

Болалигимда цирк устаси бўлишни орзу қилардим. Аммо ота-онам ўзлари ўқий олмагани сабабли менинг яхши таълим олишимни истади. Шунинг учун тиббиёт мактабига ўқишга кирдим.

Кунлардан бир кун мактабда томоқнинг тузилиши ҳақида қуруққина сўзланган маърузаларнинг бирида профессор шундай деди: “Агар томоққа бирор нарса тиқилиб қолса, ияк суягини олдинга итариш орқали нафас йўлини очиш мумкин”. Буни яхшироқ тасаввур қилишимз учун у қи лич ютаётган одамнинг рентгенини кўрсатди.

Шу ондаёқ руҳланиб кетдим. Орзуларимга ҳали ниҳоя ясалмаган экан! Бундан бир неча ҳафта аввал рефлексларни ўрганаётганимизда курсдошларим ичида биргина мен кўнглим беҳузур бўлмаган ҳолда бармоғимни томоғимга ҳаммадан чуқурроқ тиқа олишимни билгандим. Ўша пайтда бундан жуда ҳам мағрурланмаган эдим: чунки бунга муҳим қобилият деб қарамасдим. Аммо энди бунинг қадрини тушуниб қолдим ва болалик орзум яна жонланди. Хуллас, мен қилич ютувчи бўлишга аҳд қилдим.

Дастлабки уринишларим қувонарли эмасди. Қиличим бўлмагани учун қармоқдан фойдаландим, аммо неча бор ҳаммомнинг кўзгуси қаршисига туриб, ҳаракат қилмайин, икки ярим сантиметр ичкари кириши билан тиқилиб қолардим. Охир-оқибат, ҳаётимда иккинчи бора орзуларимга қўл силтадим.

Орадан уч йил ўтиб, касалхонанинг даволаш бўлимида амалиёт ўтай бошладим. Дастлабки беморларимдан бири қаттиқ йўталдан азият чекаётган қария бўлди. Эҳтимол касаллик сабабини аниқлашда ёрдам берар деб, беморларимдан нима иш билан шуғулланишини сўрардим. Маълум бўлишича, қария қилич ютиш билан шуғулланаркан. Бу бемор бизга рентгени кўрсатилган ўша қилич ютувчи бўлиб чиққанини билганимда эса қанчалар ҳайратланганимни тасаввур қилаверинг энди! Мен унга қармоқни неча марта ютишга уринганимни айтиб берганимни ҳам тасаввур қилгандирсиз. “Доктор болам, – деди у, – наҳотки томоқ тешиги текис бўлишини билмасангиз? Ундан фақат япалоқ текис нарсаларни ўтказишингиз мумкин. Шунинг учун ҳам биз қиличдан фойдаланамиз”.

Ўша кун ишдан қайтгач, банди япалоқ чўмич топдим ва бир пайтлар тўхтаб қолган машқларимни яна қайта бошладим. Кўп вақт ўтмай чўмич бандини томоғимдан ўтказиб, ичимга кирита олдим. Суюниб кетдим, аммо ме нинг орзум чўмич ютадиган одам бўлиш эмасди. Эртаси куни маҳаллий газетага эълон бердим ва тез орада ўзимга керак нарсани қўлга киритдим: 1809 йилда ишланган швед армия найзаси! Уни ҳам томоғимдан ўтказгач, муваффақиятимдан жуда фахрланиб кетдим. Боз устига, қуроллардан фойдаланишнинг бошқа йўлини топганимда ҳам жуда шод бўлдим.

Қилич ютиш имконсиздек кўринган нарсаларнинг имкони борлигини кўрсатиб келган ва инсонларни шундоқ кўриниб турган нарса билан чекланмай, кенгроқ фикрлашига ундади. Баъзи-баъзида глобал тараққиёт бўйича маърузаларим якунида ушбу қадимий ҳинд санъатини намойиш қилиб тураман. Стол устига чиқаман-да, тилла рангли чақмоқ тасвири туширилган қора майкамни кўрсатиш учун эгнимдаги катак профессорлик кўйлагимни шарт ечаман. Талабалардан тинчланиб олишини сўрайман ва ўсиб борувчи дўмбира садолари остида армия найзасини секин ютаман. Қўлларимни икки томон ёзаман. Бутун аудитория қичқириб, қарсак чалиб юборади.

Ўзингизни синаб кўринг

Бу китоб дунё ва уни англаш ҳақида. Шундай экан, уни нега циркдан бошладим? Ва нега маърузамни юлдузга айланган ҳолда тугатдим? Буни тез орада тушунтириб бераман. Лекин ундан аввал сиз дунё ҳақидаги билимларингизни синовдан ўтказишингизни истардим. Илтимос, бир парча қоғоз ва қалам олиб, фактларга асосланган қуйидаги 13 та саволга жавоб беринг.

1. Бугунги кунда дунёнинг даромади паст давлатларида қизларнинг қанчаси бошланғич мактабни тугатади?

□ А. 20 фоиз

□ Б. 40 фоиз

□ В. 60 фоиз

2. Дунё аҳолисининг аксар қисми қаерда яшайди?

□ А. Даромади паст бўлган давлатларда

□ Б. Даромади ўртача бўлган давлатларда

□ В. Даромади юқори бўлган давлатларда

3. Охирги 20 йилда дунёнинг ўта қашшоқ ҳаёт кечирувчи аҳолиси…

□ А. Деярли икки баробарга ошди.

□ Б. Ўша-ўша қолди.

□ В. Деярли икки баробарга камайди.

4. Бугунги кунда дунёда ўртача умр кўриш давомийлиги неча йилни ташкил қилади?

□ А. 50 йил

□ Б. 60 йил

□ В. 70 йил

5. Ер юзида 15 ёшгача бўлган болалар 2 миллиард нафарни ташкил қилади. БМТ ҳисобига кўра, 2100 йилга бориб, улар қанчага етади?

□ А. 4 миллиард

□ Б. 3 миллиард

□ В. 2 миллиард

6. БМТ 2100 йилгача дунё аҳолиси яна 4 миллиардга кўпайишини башорат қилмоқда. Бунга асосий сабаб нима?

□ А. Болалар сони кўпаяди (15 ёшгача бўлган).

□ Б. Катталар кўпаяди (15 ёшдан 74 ёшгача бўлган).

□ В. Кексалар кўпаяди (75 ёшдан юқори).

7. Охирги юз йилда табиий офатлар сабабли йиллик ўлимлар сони қанчалик ўзгарди?

□ А. Икки баробардан кўпроқ ошди.

□ Б. Ўзгариш бўлмади.

□ В. Қарийб икки баробарга камайди.

8. Дунёда тахминан 7 миллиард инсон бор. Қайси харита уларнинг яшаш жойини энг аниқ кўрсатган? (Ҳар бир фигура 1 миллиард аҳолига тенг.)

9. Бугунги кунда Ер юзидаги 1 ёшли болаларнинг қанчаси муайян касалликка қарши эмланган?

□ А. 20 фоизи

□ Б. 50 фоизи

□ В. 80 фоизи

10. Дунё бўйича 30 ёшли эркаклар ўртача 10 йил умрини ўқишга сарфлаган бўлади. Худди шу ёшдаги аёллар неча йилни ўқишга сарфлаган бўлади?

□ А. 9 йил

□ Б. 6 йил

□ В. 3 йил

11. 1996 йилда йўлбарслар, катта панда ва қора каркидон йўқолиб кетиш хавфи остидаги ҳайвонлар рўйхатига киритилган. Ушбу учта турдан нечтаси бугунги кунда кўпроқ хавф остида?

□ А. Иккитаси

□ Б. Биттаси

□ В. Ҳеч бири

12. Дунё аҳолисининг қанча қисмига электр энергияси етиб борган?

□ А. 20 фоизига

□ Б. 50 фоизига

□ В. 80 фоизига

13. Глобал иқлим экспертларининг ишонишича, 100 йилдан кейин ўртача ҳарорат…

□ А. Янада илиқлашади.

□ Б. Ўзгаришсиз қолади.

□ В. Совуқлашади.

Тўғри жавоблар:

1. В; 2. Б; 3. В; 4. В; 5. В; 6. Б; 7. В; 8. А; 9. В; 10. А; 11. В; 12. В; 13. А

Ҳар бир тўғри жавоб учун 1 баллдан ҳисобланг ва умумий баллингизни қоғозга ёзинг.

Олимлар, шимпанзелар ва сиз

Хўш, синовдан қандай ўтдингиз? Нотўғри жавобларингиз кўпми? Саволларнинг кўпига чамалаб жавоб бердингизми? Агар шундай бўлса, кўнглингизни кўтариш учун икки нарсани айтай.

Биринчидан, бу китобни ўқиб тугатгач, тестларга ҳозиргидан яхшироқ жавоб берасиз. Йўқ, йўқ, бу гапим билан сизни ўтқизиб олиб, дунё статистикасини ёдлатаман, демоқчимасман (мен глобал тиббиёт профессориман, телба эмас). Сиз билан оддий фикрлаш усуллари тўпламини бўлишмоқчиман. Мана шунинг учун сиз тестлардан осон ўтасиз. Бу тўплам сизга батафсил маълумотларни ёдламай туриб ҳам катта рақамлар ҳақида тўғри жавоб беришга ҳамда дунё ҳақида билимларингизни ривожлантиришга ёрдам беради.

Иккинчидан, агар тест натижаларингиз ёмон чиққан бўлса, бу борада сизга жуда яхши ҳамроҳлар бор.

Охирги бир неча ўн йиллардирки худди шунга ўхшаш – камбағаллик ва бойлик, аҳоли ўсиши, туғилиш, ўлим, таълим, саломатлик, гендер, зўравонлик, энергия ва атроф-муҳит, умуман, элементар глобал кўрсаткичлар ҳақида фактларга асосланган юзлаб саволларни дунё бўйлаб мингдан ортиқ одамга берганман. Тестлар мураккаб эмас, атай чалғитувчи саволлар йўқ. Мен баҳсли эмас, балки ҳужжатлаштирилиб тасдиқланган фактларнигина танлашга алоҳида эътибор бераман. Аммо шунда ҳам ниҳоятда кўп одам саволларга буткул хато жавоб беради.

Масалан, учинчи савол қашшоқликнинг ўсиши ва камайиши ҳақида. Охирги 20 йилда дунёнинг ўта қашшоқ ҳаёт кечирувчи аҳолиси 2 баробарга камайган. Бу катта инқилоб дегани. Мен буни тириклик чоғимда дунёда содир бўлган энг муҳим ўзгариш деб ҳисоблайман. Шунингдек, у Ердаги ҳаёт ҳақида билиш мумкин бўлган энг оддий факт. Лекин одамлар буни билмайди. Ўртача ҳисоблаганда фақат 7 фоиз одам – ҳар 10 кишидан бири ҳам эмас – тўғри жавоб беради.

АҚШда республикачи ва демократлар кўпинча мухолифлари фактларни билмаслигини иддао қилади. Агар бир-бирига қўлини бигиз қилиш ўрнига ўз билимларини ўлчаганларида эди, эҳтимол, ҳаммалари камтарроқ инсонга айланган бўлардилар. Тестни АҚШда ўтказганимизда қатнашганларнинг атиги 5 фоизи тўғри жавобни танлади. Қолган 95% респондент эса, партиясидан қатъи назар, охирги 20 йилда ўта қашшоқ ҳаёт кечирувчи аҳоли сони ўзгармаган ёки ёмонлашиб, икки баробарга кўпайган, деб ишонади. Аслида, бунинг мутлақо акси содир бўлган.

Энди бошқа мисолни кўрайлик: 9-савол, эмлаш ҳақида. Бугунги кунда дунёдаги деярли барча болалар эмланган. Бу қувонарли ҳолат. Бу бирламчи замонавий тиббиёт барча инсонлар ҳаётига етиб борган деганидир. Лекин буни ҳам кўп одам билмайди. Ўртача 13% респондент ушбу саволга тўғри жавоб берган.

86% одам иқлим ўзгариши ҳақидаги охирги саволга тўғри жавоб берган. Аҳоли билимини текшириш учун биз онлайн синов ўтказган барча бой мамлакатларда кўпчилик одамлар иқлим бўйича мутахассислар об-ҳаво исишини башорат қилганидан хабардор экан. Бир неча ўн йил ичида илмий хулосалар лабораториялардан чиқиб, одамлар қулоғига етиб борган. Буни хабардорлик бўйича катта муваффақият деб эътироф этса арзийди.

Иқлим ўзгаришидан ташқари қолган 12 та саволда эса “оммавий билимсизлик” кузатилган (бу билан аҳмоқлик ёки қасддан қилинган бирор нарсани назарда тутмаяпман, шунчаки тўғри жавобни билмасликни айтяпман). 2017 йил 14 та мамлакатда қарийб 12 минг кишидан синовларимизда қатнашишини сўрадик. Тестдаги дастлабки 12 та саволдан улар ўртача икки балл олди. Бирорта ҳам одам барча саволга тўғри жавоб бермади, фақат бир киши (Швецияда) 12 та саволнинг 11 тасига тўғри жавоб берди. Ажабланарлиси, 15% респондент 0 балл билан тестни якунлади.

Балки, сиз яхшироқ таълим олганлар тузукроқ натижа кўрсатган, деб ўйларсиз? Ёки шу соҳага кўпроқ қизиқадиган кишилар? Бир пайтлар мен ҳам айнан шундай ўйлаганман, аммо бу янглиш фикр экан. Бутун дунё бўйича соҳаси фарқли одамларни шу тестдан ўтказдим. Уларнинг орасида тиббиёт талабалари, ўқитувчилар, университет маърузачилари, таниқли олимлар, инвестиция банклари вакиллари, трансмиллий корпорация ижрочи раҳбарлари, журналистлар, фаоллар ва ҳатто сиёсий арбоблар ҳам бўлди. Уларнинг бари олий маълумотли ва дунёга қизиққан инсонлар. Аммо кўпчилиги – ҳа, жуда катта қисми – кўп саволларга нотўғри жавоб берди. Баъзилари ҳатто оддий аҳолидан ҳам ёмонроқ натижа кўрсатди. Энг даҳшатли натижаларнинг айримларини Нобель лауреатлари ва тиббиёт тадқиқотчилари қайд этди. Бу интеллект масаласи эмас. Барча одамлар дунёни хавотирланарли даражада нотўғри идрок қилаётгандек туюляпти.

Нафақат хавотирланарли даражадаги хато, балки мунтазам такрорланувчи хатолик. Айтмоқчиманки, тест натижалари шунчаки тасодифан йўл қўйилган хатолик эмас. Улар тасодифий хатоликдан ҳам ёмонроқ: умуман ҳеч нарса билмайдиган одам ҳам бундан тузукроқ жавоб берарди.

Тасаввур қилинг, мен шу тестни шимпанзелар билан ўтказиш учун ҳайвонот боғига бораман. Яна тасаввур қилингки, ўзим билан бир қучоқ банан олиб, ҳар бирига А, Б, В деб ёзаман ва уларни шимпанзе олдига отаман. Кейин ўзим тўсиқдан бери турганча саволларни баланд овозда, дона-дона қилиб ўқийман ҳамда шимпанзенинг “жавоби” – у ейишга танлаган банандаги ҳарфни қайд этиб бораман.

Агар шундай қилганимда эди (албатта бундай қилмайман, лекин тасаввур қилинг), шимпанзелар ўйламай танлаган жавоблари билан тестимда қатнашган ўқимишли, аммо янглишган одамлардан яхшироқ натижа кўрсатган бўларди. Қуруқ омаднинг кучи билан шимпанзелар гуруҳи ҳар бир 3 та вариантли саволнинг 33 фоизига ёхуд бутун тестдаги дастлабки 12 та саволнинг тўрттасига тўғри жавоб берган бўларди. Одамлар эса худди шу тестдан ўртача 2 тасига тўғри жавоб берганини эсланг.

Боз устига, шимпанзеларнинг хатолари иккита нотўғри жавоб орасида тақсимланарди, одамларнинг хатолари эса битта йўналишда бўлиб чиқади. Мен савол билан юзланган одамларнинг бари дунёни аслидагидан ҳам кўра даҳшатлироқ, шафқатсизроқ, умидсизроқ, қисқа қилиб айтганда, драматикроқ деб ҳисоблайди.

Нега шимпанзеларни енга олмаймиз?

Қандай қилиб шунчалик кўп одам бунчалар кўп масалада хато фикрлаши мумкин? Қандай қилиб кўпчилик одамлар шимпанзелардан ҳам ёмонроқ натижа кўрсатиши мумкин? Ўйламай бериладиган жавоблардан ҳам ёмонроқ!

Бундай оммавий нодонликка илк бор гувоҳ бўлганимда, 1990-йилларнинг ўрталарида, қувонган эдим. Швециядаги Каролинска институтида глобал саломатлик бўйича дарс беришни бошлаган, бироз ҳаяжонланаётган эдим. Талабалар ўта ақлли эди. Мен уларга ўргатмоқчи бўлганларимни эҳтимол аллақачон билишса-чи, деб ўйладим. Талабаларим дунё ҳақида шимпанзелардан ҳам камроқ нарсани билиши маълум бўлганида эса елкамдан тоғ ағдарилди.

Аммо қанча кўп одам билан тест ўтказсам, шунча кўп нодонлик билан тўқнашавердим. Фақат талабаларим орасида эмас, ҳар ерда. Одамлар дунё ҳақида бунчалар янглиш фикрлаши мен учун қўрқинчли ва хавотирланарли ҳолатга айланди. Машинангизда GPS ишлатсангиз, у тўғри кўрсатиши муҳим ҳисобланади. Агар у сиз турган эмас, балки бошқа шаҳарни кўрсатаётган бўлса, табиийки унга ишониб ҳаракат қилмайсиз. Чунки бу билан нотўғри манзилга бориб қолишингизни биласиз. Шундай экан, нотўғри фактларга суяниб иш кўрадиган қонун чиқарувчилар ва сиёсатчилар қандай қилиб глобал муаммоларни ҳал этсин? Дунёқарашлари остин-устун бўлиб ётган бизнесменлар қандай қилиб ташкилотлари учун оқилона қарор чиқарсин? Ҳаёт йўлида кетаётган ҳар бир инсон нимадан ташвишга тушиб, нимадан хавотирланиши кераклигини қандай билсин?

Мен шунчаки одамларнинг билимини синаш ва уларнинг нодонлигини фош қилишдан ҳам кўра муҳимроқ ишга унашга аҳд қилдим. Барининг ортида турган сабабни ўрганишга қарор қилдим. Нега дунё борасидаги бу нодонлик жуда кенг тарқалган ва нега бу қадар мустаҳкам? Биз ҳаммамиз вақти-вақти билан адашамиз – ҳатто мен ҳам, буни бажонидил тан оламан – лекин қандай қилиб бунчалик кўп одам жуда кўп нарсада адашиши мумкин? Нега кўпчилик одамлар шимпанзелардан ҳам ёмонроқ натижа кўрсатяпти?

Бир куни университетда ишим кўпайиб, кечгача қолиб кетганимда миямга ярқ этиб бир фикр келди. Муаммо фақат билимнинг йўқлигида эмаслигини англадим, чунки агар шундай бўлса, уларнинг жавоблари тасодифий берилган жавобдан ҳам ёмонроқ бўлмаслиги, ҳеч қурса тасодифий хато жавоблардек – шимпанзе “жавоб”ларидек бўлиши керак эди. Фақат фаол хато “билим” бизнинг бу қадар ёмон натижа кўрсатишимизга сабаб бўлиши мумкин.

Аҳа! Мана энди билдим! Ҳамма муаммо – ҳар ҳолда мен узоқ йиллар шундай ўйлаганман – янгиланмаган билимларда эди: глобал соғлиқ талабаларимнинг ва мен йиллар давомида тест ўтказган барча одамларнинг билими бор эди, лекин у эскирган, ҳатто бир неча ўн йиллар илгариги ҳолатга тегишли бўлган. Одамлар мактабда шаклланган эски дунёқараш билан яшарди.

Шундай экан, нодонликка барҳам бериш учун одамларнинг билимини янгилашим лозим эди. Буни амалга ошириш учун эса маълумотларни тушунарлироқ кўрсатадиган яхшироқ ўқув материаллари ишлаб чиқишим керак эди. Оилам билан кечки овқат тановул қилаётган пайтда Анна ва Олага мақсадимни айтдим. Иккови ҳам ёнимга кирди ва анимацияли чизмалар ясашни бошлади. Мана шу ажойиб ўқув қуроллари билан дунё кезишга тушдим. Монтерей, Берлин ва Канндаги “TED” маърузаларида, “Coca-Cola” ва “IKEA” каби трансмиллий корпорацияларнинг директорлар кенгашида, глобал банкларда, хеж-фондларда ва ҳатто АҚШ давлат департаментида ҳам шу чизмалар билан тақдимот ўтказдим. Анимацияли схемалар ёрдамида одамларга бутун дунё нақадар ўзгарганини кўрсатишдан хурсанд эдим. Уларнинг ҳар бирига шу пайтгача чўпчакка ишониб келганини, дунё ҳақидаги тасаввурлари буткул янглиш эканини айтишдан чарчамасдим. Биз барча одамлар дунёқарашини янгилашни хоҳлагандик.

Аммо вақт ўтиши билан яна бошқа муаммо ҳам борлигини пайқадик. Биз қайта-қайта тўқнашадиган нодонлик аслида янгиланмаган билимларнинг ўзидан иборат эмас эди. Аниқ маълумотлар келтирилган чизмаларни кўрсатиш ёки яхшироқ ўқув қуролларидан фойдаланишнинг ўзи билан иш битмас эди. Чунки ҳатто маърузаларимни яхши кўрадиган одамлар ҳам, минг афсуски, менга чиндан қулоқ солмасди. Ўша он улар руҳланиши, илҳомланиши мумкин-у, аммо маъруза тугагач, яна ўзларининг эски, бадбин дунёларига қамалиб олардилар. Уларнинг миясига янги ғоялар ўрнашмасди. Ҳатто тақдимотим тугаши биланоқ камбағаллик ва аҳоли ўсиши ҳақидаги ишончлари хато эканини ҳозиргина фактлар билан асослаб берган бўлсам ҳам, одамлар барибир ўша ишончда қолаётганини эшитардим. Мен ортиқ ҳаракат қилгим келмай қолди.

Нега дунё ҳақидаги салбий тасаввурларни йўқотиш бу қадар қийин бўлди? Бунда ОАВ айбдормиди? Албатта, хаёлимга шундай фикрлар келди. Лекин бу жавоб эмасди. Тўғри, ОАВларнинг ҳам роли бор ва буни кейинроқ муҳокама қиламиз, лекин уларни ёвуз махлуққа чиқариб қўёлмаймиз. Уларга қараб, “Ҳой, юм оғзингни!” ҳам деёлмаймиз.

2015 йил январида Швейцариянинг мўъжазгина шаҳарчаси бўлмиш Давосда ўтган Жаҳон иқтисодий форумида қатнашган пайтим ҳаётимда ҳал қилувчи лаҳза бўлди. Дунёнинг минг нафар энг қудратли сиёсий етакчилари, нуфузли бизнесменлар, тадбиркорлар, тадқиқотчилар, фаоллар, журналистлар ва ҳатто юқори мартабали БМТ вакиллари ижтимоий-иқтисодий ва барқарор тараққиёт мавзусидаги ялпи мажлисда ўз ўринларини эгаллаш учун навбатда турган эди. Пленарийда мен, Билл ва Мелинда Гейтс сўзга чиқиши керак эди. Саҳнага қадам босар эканман, залга кўз югуртирдим ва ўтирганлар орасида бир нечта давлат раҳбарлари ҳамда БМТнинг собиқ бош котиби ҳам борлигини кўрдим. БМТга қарашли ташкилотлар раҳбарлари, йирик халқаро компаниялар бошлиқлари ва телевизор орқали таниганим журналистлар ҳам йиғилган экан.

Мен аудиторияга учта: камбағаллик, аҳоли ўсиши ва эмлаш даражасига дахлдор савол беришим керак эди ва бундан бироз ҳаяжонланаётган эдим. Агар йиғилганлар саволларим жавобини билса, у ҳолда уларга дунё ҳақида янглиш фикрда эканини исботловчи ва тўғри жавоб қандай бўлишини кўрсатувчи слайдларимнинг кераги бўлмай қоларди.

Лекин хавотирим ўринсиз эди. Форумнинг кейинги кунларини бир-бирига дунё ҳақидаги билимларини тушунтиришга сарфлаган бу етакчилар камбағаллик ҳақида оддий аҳолидан бироз кўпроқ маълумотга эга экан холос. Уларнинг 61 фоизи биринчи саволга тўғри жавоб берди. Аммо улар қолган икки саволга ўтганда – келажакда аҳоли сони қанчага етиши ва бирламчи тиббий хизматдан одамлар фойдалана олиши ҳақида – шимпанзелардан ҳам расво натижани кўрсатди. У ерда ўтирганлар учун энг сўнгги маълумотларни олиш ва уларни доимий равишда янгилаб турадиган маслаҳатчилар билан мулоқот қилиш сира муаммо эмасди-ку. Уларнинг нодонлигини эскирган дунёқараш натижаси деб бўлмасди. Лекин дунё ҳақидаги элементар фактларга ҳам нотўғри жавоб беришди.

Давос сафаридан кейин менга ҳаммаси кундек равшан бўлди.