Текст книги "Factfulness"

Фактдорлик

Фактдорлик бу … бўшлиқ ҳақида сўз кетаётганини илғаб олиш ва ўртасида бўшлиқ бўлган иккита алоҳида гуруҳни тасвирлашини эслашдир. Воқелик кўпинча қутбларга ажралмайди. Одатда кўпчилик айнан ўртада, бўшлиқ бўлиши керак бўлган жойда бўлади.

Бўшлиқ инстинктини бошқариш учун кўпчилик қаерда эканини топинг.

• Ўртача кўрсаткичлар қиёсланганда эҳтиёт бўлинг. Агар ёйма рақамларни текширсангиз, улар устма-уст тушишини кўришингиз мумкин. Эҳтимол, бўшлиқ мутлақо йўқдир.

• “Энг” кўрсаткичлар қиёсланганда эҳтиёт бўлинг. Мамлакатлар ёки одамларнинг барча гуруҳларида энг юқорида ва энг қуйида турганлар бўлади. Улар орасидаги фарқ баъзан ҳаддан ташқари адолатсиз кўринади. Лекин ҳатто шундай бўлганда ҳам, кўпчилик одамлар ўртада, айнан бўшлиқ бор деб тахмин қилинган жойда бўлади.

• Юқоридан назар. Эсингизда бўлсин, юқоридан пастга қараш манзарани бузиб кўрсатади. Ҳамма нарса бир хилда пастқам кўринади. Аслида эса ундай эмас.

ИККИНЧИ БОБ
САЛБИЙЛИК ИНСТИНКТИ

Қандай қилиб Мисрда туғилиб қолдим ва инкубатордаги чақалоқ дунё ҳақида бизга нимани ўргатиши мумкин?

Қуйидаги қайси фикрга кўпроқ қўшиласиз?

□ A. Дунё яхши томонга ўзгармоқда.

□ Б. Дунё ёмон томонга ўзгармоқда.

□ В. Қандай бўлса шундайлигича турибди.

Зовурдан чиқиш

Тўсатдан оёғим осмондан бўлгани эсимда. Ҳаммаёқ зулмат бўлиб кетган, пешоб ҳиди анқир, оғиз-бурнимга лой киргани учун нафас ололмай қолгандим. Ўнгланишга ҳаракат қилардим-у, аммо ёпишқоқ суюқликда янада чўкаётган эдим. Орқага чўзилган қўлларим ушлашга бирорта ўт бўлса ҳам топишга уринди, кейин тўсатдан кимдир тўпиқларимдан ушлаб юқорига тортди. Бувим мени ошхона полидаги катта тоғорага солиб, идиш-товоқларни ювиш учун иситилган сув билан авайлаб ювинтирди. Димоғимга совун ҳиди урилди.

Булар менинг илк хотираларим, сал қолса энг охиргиси бўлиши ҳам мумкин эди. Бу хотираларим тўрт яшарлик чоғим бувимнинг уйи ёнидан оқиб ўтадиган канализация зовуридан мени қутқаришгани ҳақидадир. Зовур бир кун аввал ёққан ёмғир сувлари ва завод ишчилари шаҳарчасидан чиққан оқова аралашмаси билан тўла эди. Ундаги нимадир эътиборимни тортган ва зовур ёқасига борганимда оёғим тойиб, бошим билан тушиб кетгандим. Ота-онам яқин атрофда эмасди. Онам касалхонада сил билан курашиб ётар, отам эса кунига ўн соат ишларди.

Ҳафта давомида бобом ва бувим билан яшардим. Шанба кунлари дадам мени велосипедининг орқа ўриндиғига миндириб, йўлда кўнгилни чоғ қилиш учун катта айлана ва саккизсимон қилиб ҳайдар ва шу тахлит касалхонагача етиб олардик. Онам учинчи қаватнинг айвонида турганча йўталаётганини кўрардим. Дадам ичкарига кирсак, биз ҳам касал бўлиб қолишимизни тушунтирарди. Мен пастда туриб, унга қўлимни силкирдим, у ҳам менга жавобан қўл силкирди. У менга гапираётганини кўрардим, аммо овози жуда заифлигидан сўзларини шамол учириб кетарди. Ёдимда қолгани шуки, у доим табассум қилишга ҳаракат қиларди.

“Дунё ёмон томонга ўзгармоқда” деган мега хато тасаввур

Бу бобда салбийлик инстинкти, яъни яхши нарсалардан кўра ёмонларига кўпроқ эътибор беришга мойиллигимиз ҳақида сўз юритамиз. Бу инстинкт иккинчи мега хато тасаввур ортида турган нарса ҳисобланади.

“Дунё ёмон томонга ўзгармоқда”. Бу гапни ҳаммадан ҳам кўпроқ мен эшитсам керак. Дунёда кўп ёмон нарсалар борлиги мутлақ ҳақиқат, албатта.

Иккинчи жаҳон урушидан кейин уруш қурбонлари сони камайган, аммо Сурия уруши бу тенденцияни ўзгартириб юборди. Террорчилик ҳам яна ўсиб боряпти (бунга тўртинчи бобда яна қайтамиз).

Кўп балиқ овлаш ва денгизлардаги аҳволнинг ёмонлашиши ҳақиқатан хавотирланарли ҳол. Дунё океанларида ўлик ҳудудлар ва йўқолиш хавфи остида турган турлар сони кўпайиб бормоқда.

Музлар эримоқда. Денгиз сатҳи, эҳтимол, кейинги 100 йилликда қарийб бир метрга кўтарилиши мумкин. Ҳеч шубҳа йўқки, буларнинг барига одамлар атмосферага чиқараётган иссиқхона газлари сабаб бўлмоқда. Ҳатто биз газ чиқаришни тўхтатганимизда ҳам мавжудлари ҳали бери тарқамайди.

2007 йили АҚШ кўчмас мулк бозорининг инқирозига (бу ҳеч бир тартибга солувчининг хаёлига ҳам келмаган эди) деярли ҳеч ким тушунмаган абстракт сармоялар хавфсизлиги ҳақида кенг тарқалган хато тасаввурлар сабаб бўлган. Тизим ҳалигача аввалгидек мураккаб ва инқироз яна такрорланиши мумкин. Балки, эртага.

Сайёрамиз молиявий барқарор, тинч ва муҳофаза қилинадиган табиий ресурсларга эга бўлиши битта нарсага бориб тақалади. У ҳам бўлса, негизида дунёни фактларга асосланган ҳолда тушуниш ётувчи халқаро ҳамкорликдир. Шунинг учун дунё ҳақида тўғри билимга эга бўлмаслик энг ташвишланарли муаммо.

Мен нуқул салбий гаплар эшитиб юраман. Сиз “Ҳанс, балки, сенга ҳаётдан энг хафа одамлар учраётгандир”, дейишингиз мумкин. Биз буни текширишга қарор қилдик.

Бу бобнинг бошида берилган “Дунё яхши томонга ўзгаряпти деб ўйлайсизми? Ёмонлашяптими? Ёки ўзгармаяптими?” деган саволни ўттизта мамлакатдаги одамларга бердик. Мана уларнинг жавоблари:

Мен маълумотларга ҳеч қачон 100 фоиз ишонмайман, сиз ҳам ишонмаслигингиз керак. Доим қандайдир ноаниқлик бўлади. Бизнинг ҳолатда эса мен бу рақамларни тахминан тўғри деб айтган бўлардим, лекин кичик фарқларга асосланиб хулоса қилишга шошмаслик керак. (Айтганча, статистикада бир яхши умумий тамойил бор: агар фарқлар, дейлик, 10 фоиздан кичикроқ бўлса, хулоса чиқаришга шошилманг!) Аммо катта картиналар аниқтиниқлигича туради. Аксарият одамлар дунё ёмон томонга ўзгаряпти, деб ўйлайди. Нега бунчалик стрессга тушишимизга ажабланмаса ҳам бўлади.

Статистика терапия сифатида

Дунёда содир бўлаётган барча ёмон нарсалардан огоҳ бўлиб туриш осон. Яхши нарсаларни пайқаш эса қийинроқ: ОАВда ҳеч қачон хабар қилинмаган миллиардлаб ривожланишлар бўлган. Йўқ, сиз мени нотўғри тушунманг. Мен салбийликни мувозанатлаш учунгина сийқаси чиққан ижобий янгиликлар ҳақида гапирмаяпман. Мен дунёни ўзгартирадиган, бироқ жуда секин, жуда ҳам майда бўлакли ёки янгилик сифатида бериш учун ўта кичиклик қиладиган фундаментал яхшиланишлар ҳақида гапиряпман. Мен инсоният тараққиётининг яширин ва сокин мўъжизаси хусусида гапиряпман.

Дунё тараққиёти ҳақидаги фактлар жамоатчиликка шу қадар номаълумки, мени бу мавзуда гапиришим учун турли мамлакатлардаги анжуманлар ва корпоратив учрашувларга таклиф қилишади. Улар менинг маърузаларимни баъзан “руҳлантирувчи” деб атайди, яна кўп одамлар уларни тинчлантирадиган хусусиятга эга эканини ҳам таъкидлайди. Аммо мен кўзлаган мақсад бу эмас. Бироқ мантиқан қараганда тўғри. Мен кўрсатадиган нарса асосан БМТнинг расмий маълумотлари. Токи одамларнинг фикри аслиятдан анча салбийроқ экан, соф статистика уларга ижобий кайфият улашади. Ҳаёт ўйлаганингиздан кўра яхшироқ эканини билиш тинчлантиради ва руҳлантиради. Бахт дорисининг янги тури, мутлақо бепул ва онлайн!

Ўта камбағаллик

Келинг, ҳаммасини ўта камбағаллик тенденциясига қарашдан бошлаймиз.

3-савол

Охирги 20 йилда дунё аҳолисининг ўта камбағал ҳаёт кечирувчи қисми…

□ А. Деярли икки баробар ошди.

□ Б. Ўша-ўша қолди.

□ В. Деярли икки баробар камайди.

Тўғри жавоб В: охирги 20 йилда одамларнинг ўта камбағал ҳаёт кечираётган қисми деярли икки бараварга қисқарган. Аммо биз кўп мамлакатларда ўтказган онлайн сўровларда 10 фоиздан кам одам бунга тўғри жавоб берди.

Биринчи бобда берилган тўртта даромад даражаси эсингиздами? 1800 йилда инсониятнинг тахминан 85 фоизи I даражада, ўта камбағал ҳаёт кечирган. Бутун дунёда одамлар тўйиб овқатланмаган. Кўп одамлар йилда бир неча марта қорни оч ҳолда ухлаган. Британия ва унинг мустамлакаларида болалар овқат ейиш учун ишлашига тўғри келган ҳамда Бирлашган Қиролликда болалар ўртача 10 ёшдан ишлай бошлаган. Бутун Швеция аҳолисининг бешдан бир қисми (менинг кўп қариндошларим ҳам шулар ичида) очликдан АҚШга кетиб қолган. Улардан фақат 20 фоизи ортга қайтган. Экинлар ҳосил бермаса ва қариндошларингиз, дўстларингиз, қўшниларингиз очликдан ўлса нима қилар эдингиз? Қочардингиз. Муҳожиротга кетардингиз. Агар имконини қилолсангиз, албатта.

Бутун инсоният ҳаёти I даражадан бошланган. 1966 йилгача одамларнинг кўпчилиги доим I даражада яшаб келган. У вақтгача ўта камбағаллик нормал ҳолат эди, мустасно эмас.

Суратдаги эгри чизиқда ўта камбағаллик даражаси 1800 йилдан бери қанчага камайгани кўрсатилган. Энди эса диққатингизни охирги 20 йилликка қаратинг. Дунё тарихида камбағаллик бу қадар тез қисқаргани ҳеч кузатилмаган.

1997 йилда Ҳиндистон ва Хитой аҳолисининг 42 фоизи ўта камбағал тарзда ҳаёт кечираётган эди. 2017 йилгача Ҳиндистонда бу улуш 12 фоизгача тушди: ўта камбағал яшаётган одамлар сони 20 йил аввалги ҳолатга қараганда 270 миллион нафарга камайди. Хитойда бўлса бу улуш худди шунча вақт оралиғида 0.7 фоизгача тушди. Бу яна ярим миллиард аҳоли ушбу муҳим остонадан ўтиб олганини англатади. Шу орада Лотин Америкаси 14 фоизлик улушини 4 фоизга туширди (яна 35 миллион киши). Ўта камбағалликнинг ҳисоби жуда ноаниқ бўлсада, ўзгариш шу суръатда давом этса, улкан ўзгариш бўлади, шубҳасиз.

20 йил аввал неча ёшда эдингиз? Кўзларингизни бир лаҳза юмиб, ўша ҳолатингизни эсланг. Дунёнгиз қанчалар ўзгарган? Анчами? Ёки бирозгина? Дунё ҳам худди шунча ўзгарган: 20 йил аввал дунё аҳолисининг 29 фоизи ўта камбағал ҳаёт кечирган. Ҳозир эса бу рақам 9 фоизни ташкил қилади. Бугун деярли ҳамма дўзахдан қутулган. Инсониятнинг барча азоб-уқубатлари манбаи йўқ қилиниш арафасида. Биз катта зиёфат уюштиришимиз керак! Катта зиёфат! “Биз” деганда мен инсониятни назарда тутмоқдаман!

Биз эса тушкунмиз. IV даражадаги телевизоримизда ҳали-ҳамон ўта камбағал одамларни кўрамиз ва ҳеч нарса ўзгармагандек туюлади. Ваҳоланки, миллиардлаб одамлар қийинчиликлардан қутулиб, жаҳон бозорининг истеъмолчиси ва ишлаб чиқарувчисига айланган, миллиардлаб одамлар I даражадан II ва III даражага кўтарилган, буни IV даражадагилар сезмаган ҳам.

Умр кўриш давомийлиги

4-савол

Бугунги кунда дунёда ўртача умр кўриш давомийлиги неча йилни ташкил қилади?

□ А. 50 йил

□ Б. 60 йил

□ В. 70 йил

Ўлим ва азоб уқубатнинг барча сабабини биргина рақамда кўрсатиш имконсиз. Аммо ўртача умр кўриш давомийлиги шунга жуда яқин келади. Ҳар бир бола ўлими, техноген ёки табиий офат сабаб содир бўлган ҳар бир бемаҳал ўлим, туғуруқ пайти вафот этаётган ҳар бир она ҳамда умри узаяётган ҳар бир кексанинг ҳаёти мана шу ўлчовда акс этади.

1800 йилда шведлар очликдан ўлар, инглиз болалари кўмир конларида ишлар, умр кўриш давомийлиги дунёнинг барча жойида тахминан 30 йилни ташкил қиларди. Инсониятнинг бутун тарихида шундай бўлган эди. Туғилган чақалоқларнинг деярли ярми гўдаклигида вафот этарди. Қолган ярмининг аксари 50 ва 70 ёш ўртасида вафот этарди. Шунинг учун ўртачаси 30 ёш атрофи да бўлган. Бу кўпчилик 30 ёшгача яшайди, дегани эмас. Бу шунчаки ўртача рақам ва ўртачалар билан бир қаторда ёйма рақамлар борлигини ҳам доим ёдда тутиш керак.

Бугунги кунда эса дунё бўйлаб ўртача умр кўриш давомийлиги 70 ёшни ташкил қилади. Аслида вазият бундан ҳам яхшироқ – 72. Қуйида сўров натижалари келтирилган.

Бу ўқимишлилик даражангиз қанчалик яхши бўлса, сизни шунчалик билимсиздек кўрсатадиган саволлардан бири. Биз тест ўтказган кўплаб мамлакатларда оддий аҳоли шимпанзеларни ортда қолдирди. (Мамлакатларнинг тўлиқ тақсимоти иловада келтирилган.) Аммо олий маълумотли аудиториямизда 60 ёш деган жавобни кўпроқ беришди. Агар бу саволни 1973 йилда берганимизда эди, ушбу жавоб тўғри бўларди (ўша йили Эфиопияда 200 минг киши очликдан ўлган). Лекин биз саволни ўзимизнинг ўн йиллигимизда, 40 йиллик ривожланишдан сўнг бердик. Одамларнинг ўртача умр кўриш давомийлиги энди ўн йилга ошган. Биз инсонлар оилаларимиз тирик қолиши учун доим қаттиқ курашиб келган эдик ва ниҳоят ҳаракатларимиз самара бермоқда.

Бу диаграммани ҳар сафар кўрсатганимда одамлар 1960 йилга ишора қилиб, “Бу ердаги энг охирги чўкишга нима сабаб бўлган?” деб сўрайди. Агар сиз ҳам билмасангиз, бу мен учун дунё ёмон томонга ўзгаряпти, деган нотўғри тасаввурга қарши чиқишим учун ажойиб имконият.

1960 йил глобал умр кўриш чизиғида чўкиш кузатилган, чунки ўша йили Хитойда 15–40 миллион киши (аниқ сонини ҳеч ким билмайди) инсоннинг ўз хатоси билан юзага келган, эҳтимол, дунёдаги энг йирик очарчилик оқибатида ҳалок бўлган.

1960 йил Хитойда мавсум ёмон келгани, боз устига, ҳукумат экинларни самарали етиштириш бўйича тузукроқ маслаҳат бермагани туфайли ҳосил режадагидан кам бўлган. Маҳаллий ҳукуматлар ёмон натижа қайд этишни истамаган, шунинг учун барча егуликни марказий ҳукуматга юборган. Ўзига умуман егулик қолдирмаган. Бир йилдан сўнг инспекторлар ҳайратга тушганча ўзи гувоҳ бўлган каннибализм ва йўл ёқаларида ётган жасадлар ҳақида ҳисобот топшира бошлади. Ҳукумат марказий режалаштириш таназзулга учраганини тан олмади ва Хитой ҳукумати ҳалокатни 36 йил давомида сир тутиб келди. 1996 йилгача бу ҳақда инглиз тилида ташқи дунёга ҳеч бир сўз айтилмади. (Ўйлаб кўринг-а, ҳозирги кунда бирорта давлат 15 миллион киши ўлганини дунёдан яшира оладими?)

Ҳатто Хитой ҳукумати бу фожиа ҳақида бутун дунёга маълум қилганида ҳам бугун қаер муҳтож бўлса, егулик тарқатадиган БМТ озиқ-овқат дастури ҳам ёрдам беролмаган бўларди. Чунки 1961 йилгача ундай ташкилот мавжуд эмасди.

Ҳозирги ҳолатни тарихий контекстга қўйсак, дунё ёмон томонга ўзгармоқда, деган хато тасаввурни сақлаб қолиш қийинлашади. Тўғри, ҳозирда дунёда кечаётган қурғоқчилик ва очарчиликни паст баҳоламаслигимиз керак. Лекин ўтмишдаги фожиалар ҳақида билсак, бу бизга дунё қандай қилиб шаффоф ва керак бўлганда ёрдам олиш мумкин бўлган жойга айланганини англашга ёрдам беради.

Мен Мисрда туғилганман

Ватаним Швеция бугун IV даражада ва дунёдаги энг бой, аҳолиси энг соғлом мамлакатлардан бири. (Мамлакат IV даражада дегани бу ўша мамлакатдаги ўртача одам тўртинчи даражада деганидир. Буни Швецияда ҳамма IV даражада яшайди, деб тушунмаслик керак. Ёдингизда бўлсин, ўртачалар ёймаларни яширади.) Аммо у доим ҳам ундай бўлмаган.

Энди сизга энг севимли графигимни кўрсатмоқчиман. Китобнинг ички муқовасида унинг рангли версияси ҳам берилган. Мен уни Жаҳон соғлиқни сақлаш жадвали деб атайман ва у соғлиқ ва бойлик бўйича дунё харитасига ўхшайди. Аввалги бобда келтирилган пуфакчали графикда бўлгани каби ҳар бир мамлакат пуфакча орқали ифодаланган ва пуфакчанинг ҳажми мамлакат аҳолисининг сонини кўрсатади. Худди аввалгидек кам бағал мамлакатлар чапда, бой мамлакатлар ўнгда; аҳолиси соғломроқ мамлакатлар юқорида, носоғломроқ мамлакатлар пастда кўрсатилган.

Эътибор беринг, иккита гуруҳ йўқ. Дунё иккига бўлинмаган. Пастдаги касал ва камбағал мамлакатлардан тортиб юқоридаги бой ва соғлом мамлакатларгача бўлган барча даражадаги мамлакатлар бор. Швеция юқорида. Кўп мамлакатлар ўртада жойлашган.

Энди мана бу кейинги қисм бироз ҳаяжонли.

Митти пуфакчаларнинг излари Швециянинг 1800 йилдан бери ҳар йилги соғлиғи ва бойлигини кўрсатади. Жуда зўр ўсиш! Шунингдек, 2017 йилда Швеция ўтмишидаги муҳим йилларга мувофиқ келган айрим мамлакатларни ҳам келтирдим.

1948 йил жуда муҳим йил бўлган. Иккинчи жаҳон уруши тугаган, Швеция қишки олимпиадаларда медаллар олиш бўйича юқори шоҳсупага кўтарилган ҳамда мен туғилган йил. 1948 йили мен туғилган Швеция Мисрнинг саломатлик-бойлик харитасидаги бугунги ҳолатига мос келади. Яъни у III даражада, шундоққина ўртада бўлган. Швециянинг 1950-йиллардаги турмуш шароити бугунги Миср ёки III даражада бўлган бошқа мамлакатларникига ўхшаш эди. Очиқ канализация зовурлари бўлган ва сув яқинида яшайдиган болалар унга чўкиб кетиши одатий ҳол эди. III даражада ота-оналар боласидан узоқда қаттиқ ишларди, ҳукумат эса сувни тоза сақлаш учун панжара билан тўсиш ҳақида қонунларни ҳали кучга киритмаган эди.

Ҳаётим давомида Швеция ривожланиб келди. 1950 ва 1960-йилларда у бугунги Мисрнинг даражасидан бугунги Малайзиянинг даражасига кўтарилди. 1975 йил – Анна ва Ола туғилган пайтгача бугунги Малайзияга ўхшаган Швеция эндигина IV даражага кўтарилиш арафасида эди.

Энди эса бироз орқага қайтайлик. 1921 йил онам туғилган вақтда Швеция ҳозирги Замбияга ўхшаш бўлган – II даража.

Бувим оиламизнинг келиб чиқиши лесотолик бўлган аъзоси. 1891 йил, у туғилган маҳаллар, Швеция бугунги Лесотога ўхшаш бўлган. Лесото бугунги кунда дунёдаги умр кўриш давомийлиги энг қисқа бўлган мамлакат, I ва II даража чегарасида туради, деярли ўта қашшоқ ҳаёт кечиради. Бувим вояга етгач, тўққиз кишидан иборат оиласининг барча кийимларини қўлда ювган. Аммо ёши улғайгани сари тараққиёт мўъжизаси гувоҳи бўлди, чунки у ҳам, Швеция ҳам III даражага етган эди. Умри охирига келиб, бувимнинг уйида совуқ сув оқадиган жўмрак ва ертўлада унитаз-челаги бор эди: оқар сув бўлмаган шароитда ўтган болалигига солиштирганда бу – ҳашам. Тўртала бувим ва бобом ҳам ҳарфларни айтиш ва санашни биларди, аммо ҳеч бирини мутолаа қилиш даражасида етарлича саводли деб бўлмасди. Улар менга болалар китобини ўқиб беролмас, хат ҳам ёзолмасди. Мактабда тўрт йилдан ортиқ ўқимаган. Бувим ва бувамнинг авлоди яшаган даврдаги Швеция саводхонлик бўйича Ҳиндистон бугун эришган II даража билан бир хил эди.

Бувимнинг онаси туғилган 1863 йили Швециянинг ўртача даромад даражаси бугунги Афғонистонники каби I даражада бўлган, аҳолининг аксарияти ўта қашшоқ ҳаёт кечирган. У қизига, яъни менинг бувимга қиш пайтлари тупроқ пол қанчалик зах бўлишини айтиб берарди. Лекин бугунги кунда Афғонистон ва I даражада бўлган бошқа мамлакатлар аҳолиси 1863 йилдаги шведлардан узоқроқ умр кўради. Бунинг сабаби шундаки, асосий модернизация кўп одамларга етиб борган ва уларнинг ҳаётини тубдан яхшилаган. Уларда озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаш ва ташиш учун пакетлар бор. Уларда сув ташиш учун елим челак ва микробларни ўлдириш учун совун бор. Болаларининг кўпи эмланган. Ўртача ҳисобда улар 1800 йилда I даражада бўлган шведлардан 30 йил ортиқ умр кўради. Ҳатто I даражадаги ҳаёт ҳам анча яхшиланган.

Сизнинг мамлакатингиз ҳам анча ривожланган. Қаерда яшашингизни билмасам ҳам, буни ишонч билан айтишим мумкин, чунки сўнгги 200 йил ичида дунёнинг ҳар бир мамлакати умр кўриш давомийлигини яхшилаб олди. Аслида ҳар бир мамлакат деярли ҳар бир мезон бўйича яхшиланган.

Яна 32 та яхшиланиш

Онгингизда ҳаёт ҳали-ҳамон қийинлашмоқдами? Ундай бўлса, мен келтирадиган маълумотларга тайёр туринг. Сизга 32 та яхшиланишни кўрсатаман.

Уларнинг ҳар бири учун ўта қашшоқлик ва умр кўриш давомийлиги тўғрисида айтиб берганларимга ўхшаш мисолларни келтиришим мумкин эди. Улар ҳақида одамлар маълумотлар билдирадигандан ҳам мунтазам равишда салбийроқ ўйлашини кўрсата оламан. (Қаердаки кўрсата олмасам, билингки, у ҳақда ҳали одамлардан сўрамаганмиз.)

Лекин бу изоҳларнинг барчасини битта китобга сиғдира олмайман, шунинг учун фақат жадвалларни келтираман. Келинг, аввалига йўқолиб кетаётган ёки аллақачон йўқ бўлган 16 та ёмон ҳолатдан бошлайлик. Кейин анча яхшиланган 16 та ҳолатни кўриб чиқамиз.

Бу глобал ўзгаришларни шунчаки деразадан ташқарига қараб кўриш қийин. Уларнинг бари уфқдан нарида содир бўлмоқда. Аммо яхшилаб эътибор берсангиз, айрим нишоналарни пайқашингиз мумкин. Диққат билан тингланг. Ёш бола гитара ёки пианино чалишни машқ қилаётганини эшитяпсизми? Ўша бола чўкиб кетмаган, аксинча, мусиқа чалиш завқи ва эркини ҳис қилмоқда.

Кўпроқ даромад топишдан мақсад фақат қўлимизда кўпроқ даста пул бўлиши эмас. Узоқроқ умр кўришдан мақсад фақат қўшимча вақтга эга бўлиш эмас. Асосий мақсад – ўзимиз истаган нарсани қилиш эркига эга бўлишдир. Менга келсак, мен циркни яхши кўраман, яна набираларим билан компьютер ўйнашни ва ТВни у каналдан бу каналга олишни ҳам. Эҳтимол, маданият, эркинлик, тараққиёт мақсадларини ўлчаш қийиндир, аммо жон бошига қанча гитара тўғри келиши ажойиб кўрсаткич бўла олади. Гитара чертаётган бола эса буни анча юқорига кўтарди. Шундай чиройли статистикадан кейин ҳам қандай қилиб дунё ёмон томонга ўзгармоқда, дейиш мумкин?

Салбийлик инстинкти

Кўп жиҳатдан буларга биздаги салбийлик инстинкти, яъни яхши нарсалардан кўра кўпроқ ёмон нарсаларни осон пайқашимиз сабаб бўлади. Бу ерда учта нарса содир бўлади: ўтмишни нотўғри эслаш, журналистлар ва фаоллар воқеаларни саралаб узатиши ҳамда ҳаёт оғирлашаётган пайтда яхши нарсаларни айтиш эриш туюлади, деган кайфият.

Огоҳ бўлинг: асл ўтмиш хотирангиздагидан ёмонроқ бўлган

Асрлар давомида кексалар доим ёшлик чоғларини идеаллаштириб, ҳозир ҳамма нарса ўзгариб кетганини таъкидлайди. Ҳа, тўғри, ўзгарган, аммо улар назарда тутгандек эмас. Кўп нарса ҳозиргидан яхшироқ эмас, балки абгорроқ бўлган. Лекин одамзот ҳаёт аслида қандай бўлганини осонгина унутиб қўйишга мойил.

Фақат Ғарбий Европа ва Шимолий Америкада яшайдиган ҳамда Иккинчи жаҳон уруши ва Буюк депрессия даврини бошдан кечирган қариялар бир неча ўн йиллар аввал ҳақиқий йўқчилик ва очарчилик бўлганини эслаши мумкин. Лекин ҳатто бир вақтлар ўта қашшоқлик ҳукм сурган Хитой ва Ҳиндистонда ҳам ҳозирги шинам уйларда яшайдиган, тоза кийим киядиган ва мопед ҳайдайдиган одамларнинг кўпи ўтмишни унутиб қўйган.

Швециялик журналист Лассе Берг 1970-йилларда Ҳиндистондаги қишлоқлардан ажойиб репортаж тайёрлаган. Орадан 25 йил ўтиб, яна Ҳиндистонга қайтганида у ерда яшаш шароити анча яхшиланганини кўрган. 1970-йиллардаги сафари давомида олган суратларида тупроқли поллар, лойдан солинган деворлар, ярим-яланғоч болалар, ўзига ишончи паст ва ташқи дунё ҳақида ҳеч вақо билмайдиган қишлоқ аҳлининг нигоҳлари акс этган. Ўша манзара ва 1990-йиллар охиридаги бетон уйлар, кўчада ўйнаётган, башанг кийинган болалар ва ўзига ишонган, қизиқсиниб телевизор кўраётган қишлоқ аҳли ўртасида ер билан осмонча фарқ бор. Лассе уларга 1970-йиллардаги суратларни кўрсатганда, қишлоқ аҳли бу суратлар уларнинг маҳалласида олинганига ишонмаган. “Йўқ. Бўлиши мумкин эмас. Адашаётгандирсиз? Биз ҳеч қачон бу қадар камбағал бўлмаганмиз”, деган улар. Бошқа кўп одамлар каби улар ҳам ўз даврлари билан яшаётган, болалар бепарда сериалларни кўриши-ю, мотоцикл сотиб олишга пули етмаётгани каби янги муаммолар билан ўралашган эди.

Гарчи миямизда барқ уриб турган бўлса ҳам, ўтмишдаги бахтсизлик ва шафқатсизлик ҳақида эслаш ва фарзандларимизга ҳам айтиб беришдан негадир қочамиз. Ҳақиқат шуки, эски қабристон ва бошқа одам кўмилган жойларда археологлар қазиб оладиган суяк қолдиқларининг катта қисми болаларникидир. Уларнинг кўпи очарчилик ва касалликдан ўлган, лекин жисмоний зўравонлик белгилари бўлган бола скелетлари ҳам талайгина. Овчилик ва термачилик билан кун кечирган жамиятларда одатда қотиллик даражаси 10 фоиздан юқори бўлган ва болаларни ҳам аяб ўтиришмаган. Бугун эса мозорларда болалар қабри кам учрайди.

Танлаб хабар бериш

Биз нуқул бутун дунёда кечаётган салбий нохуш хабарларни эшитамиз: урушлар, очарчилик, табиий офатлар, сиёсий хатолар, коррупция, бюджет қисқариши, касалликлар, оммавий ишдан бўшатишлар, террорчилик ҳаракатлари. Муваффақиятли парвозлар ёки яхши ҳосил берган экинлар ҳақида хабар берган жуналист кўп ўтмай ишсиз қолади. Аста-секин юз бераётган тараққиёт ҳақидаги ҳикоялар, гарчи сезиларли миқёсда содир бўлса ҳам ёки миллионлаб одамларнинг ҳаётига таъсир қилса ҳам, камдан-кам ҳолларда газеталар бош саҳифасидан жой олади.

Матбуот эркинлигининг ошиб бораётгани ҳамда технологиялар такомиллашаётгани туфайли биз ҳалокатлар ҳақида олдингидан ҳам кўпроқ хабардор бўлиб бормоқдамиз. Бир неча аср муқаддам европаликлар Америкадаги маҳаллий халқларга қирғин келтиргани Эски дунёда янгилик ясамаган эди. Марказий режалаштириш тизими Хитой қишлоқларида оммавий очарчиликни келтириб чиқарганида миллионлаб одамлар очдан ўлган. Европада коммунистик қизил байроқ кўтариб юрган ёшлар эса бу ҳақда ҳеч нарсани билмаган. Ўтмишда бутун бир турнинг йўқ бўлиб кетиши ёки экотизимнинг бузилишини ҳеч ким англамаган, ҳатто қайғурмаган ҳам. Ҳозир барча яхшиланган нарсалар қатори азоб уқубатларга бўлган сезувчанлигимиз ҳам анча ривожланди. Мана шунинг ўзи инсоният тараққиётидан дарак беради, лекин одамларда бу тамомила акс таассурот уйғотмоқда.

Шу билан бирга, фаоллар ва лоббилар тенденцияда юзага келган ҳар қандай қисқа чўкишни “дунёнинг охири” деб ишонтиришга уринади. Гарчи умумий тенденция ривожланаётгани аниқ кўриниб турган бўлса ҳам, улар бизни таҳликали муболағалар ва башоратлар билан қўрқитади. Масалан, АҚШда зўравон жиноятлар 1990 йилдан бери камайганини кузатиш мумкин. 1990 йилда салкам 14.5 миллионта жиноят қайд этилган бўлса, 2016 йилга келиб бу кўрсаткич салкам 9.5 миллионга тушган. Ҳар сафар даҳшатли ҳолат юз берса (одатда ҳар йили юз берган), янгиликларда эълон қилинган. Шунинг учун аксар одамлар жуда кўп ҳолатларда зўравонлик жинояти кўпайиб кетяпти, деб ишонади.

Ҳаёт борган сари ёмонлашиб кетяпти, деган хаёлларга берилишимиз табиий. Янгиликларда узлуксиз равишда ҳозирда рўй бераётган нохуш ҳодисалар кўрсатилади. Бу ҳолат бизда шакллантирадиган тушкунлик ҳисси кейинчалик ўтмишни эслай олмаслигимиз таъсирида янада кучаяди; тарихда фақат яхши кунлар хотирамизда қолгани сабабли бир йил, ўн йил ёки эллик йил аввал ҳам худди шунча, балки бундан ҳам кўпроқ жиноят содир бўлганини эсламаймиз. Ана шундай хаёллар баъзи одамларда кучли стресс ҳолатини келтириб чиқаради, бошқа одамларнинг эса умидини йўққа чиқаради. Тайинли сабабларсиз.

Тафаккур ўрнига ҳиссиётлар

Бу ҳали ҳаммаси эмас. Дунё ёмон томонга ўзгаряпти, деганда одамлар аслида нимани ўйлайди? Менимча, улар ўйламайди. Улар ҳис қилади. Агар сизга мана шу барча чиройли маълумотларни кўрсатганимдан кейин ҳам ҳаёт яхшиланяпти, деган фикримга қўшилишга кўнглингиз чопмаса, менимча, ҳали ечимини топмаган катта муаммолар борлигини биласиз. Тахминимча, ҳаёт яхшиланяпти деганимда мен сизга гўё ҳаммаси яхши ёки у муаммоларга ўралашмаслигингиз керак ва уларни йўқ деб тасаввур қилишингиз лозим, деётгандек ҳис қиласиз ва бу сизга ҳам кулгили, ҳам стрессга солувчи бўлиб туюлади.

Қўшиламан. Ҳаммаси жойида эмас. Ҳали ҳам қайғуришимиз керак бўлган нарсалар бор. Токи авиаҳалокатлар, олдини олиш мумкин бўлган болалар ўлими, йўқолиш хавфи остида бўлган турлар, иқлим ўзгаришини инкор этувчилар, эркак шовинистлар, аҳмоқ диктаторлар, заҳарли чиқиндилар, қамоқда ўтирган журналистлар, фақат жинси сабаб таълим олмаётган қизлар, умуман, шунга ўхшаш ҳар қандай даҳшатли муаммолар бор экан, хотиржам бўла олмаймиз.

Аммо ҳозиргача амалга ошган тараққиётдан юз буриш ҳам кулгили, ҳам стрессли ҳолдир. Одамлар улар билмаган катта тараққиётни кўрсатганим учун мени оптимист дейди. Бу жаҳлимни чиқаради. Мен оптимист эмасман. Оптимист дейишлари гўл дегандек эшитилади. Мен жуда жиддий “поссибилист”ман. Бу сўзни ўзим яратиб олганман. Бунинг маъноси айтарли сабаб бўлмаса умид қилмайдиган, сабаб бўлмаса қўрқувга тушмайдиган, ўта драматик тус берилган дунёқарашга қарши одам дегани. Поссибилист сифатида юз берган ривожланишни кўра оламан ва бу менга тараққиёт яна давом этишига ишонч ва умид беради. Бу оптимизм эмас. Бу вазият қандай экани ҳақида аниқ ва оқилона фикрга эга бўлишдир. Бу дунёқарашнинг конструктив ва фойдали бўлишидир.

Одамлар ҳеч нарса яхшиланмаяпти, деган янглиш фикрга ишонса, биз синаб кўрган ҳеч бир нарса иш бермади деган хулосага келиши ва аслида иш берадиган чораларга ҳам ишончини йўқотиши мумкин. Мен бундай одамларни кўп учратаман, улар менга инсониятга бўлган умидини йўқотганини айтади. Ёки улар радикалларга айланиб, тескари натижа берадиган кескин чораларни қўллаб-қувватлайди. Аслида эса биз ҳаётни яхшилаш йўлида аллақачон қўллаётган усуллар яхши самара бермоқда.

Мисол учун, қизлар таълимини олайлик. Қизларга таълим бериш дунёдаги энг яхши ғоялардан бири экани исботланган. Аёл ўқимишли бўлса, жамиятда барча турдаги ажойиб ўзгаришлар бўлади. Ишчи кучи ҳам икки жинс вакилларидан иборат бўлади ва натижада яхшироқ қарорлар қабул қилинади, кўпроқ муаммолар ўз ечимини топади. Ўқимишли оналар камроқ фарзанд дунёга келтиради ва кўпроқ бола тирик қолади. Ҳар бир боланинг таълим-тарбиясига кўпроқ қувват ва вақт сарфланади. Бу ўзгаришларнинг ижобий циклидир.

Барча фарзандларини мактабга юборишга қурби етмайдиган камбағал ота-оналар кўпинча ўғил фарзандларини биринчи ўринга қўйган. Аммо 1970 йилдан бери ажойиб ўсиш кузатилди. Турли қитъаларда яшовчи ҳар хил дин ва миллатга мансуб деярли барча ота-оналар ҳозирда фарзандларининг барини мактабга юборишга қодир ва улар ўғли билан бир қаторда қизини ҳам мактабга бермоқда. Мактабда қизлар сони ўғил болаларга деярли етиб олган: бошланғич мактаб ёшидаги 90 фоиз қиз мактабга қатнайди. Ўғил болаларда эса бу кўрсаткич 92 фоизни ташкил қилади. Деярли фарқ йўқ.

I даражадаги таълим ҳақида гап кетганда, айниқса, ўрта ва олий таълим масаласида ҳали ҳам гендер тафовут бор, аммо бу шу пайтгача эришилган ютуқларни йўққа чиқаролмайди. Мен бу ютуқларни нишонлаш ва кўпроғига эришиш учун курашни давом эттириш ўртасида зиддиятни кўрмаяпман. Мен поссибилистман. Ва биз эришган ютуқлар менга барча қизларни ва барча ўғил болаларни мактабга жалб қилиш мумкин эканини ҳамда буни амалга ошириш учун астойдил ҳаракат қилишимиз керак эканини кўрсатади. Бу ўз-ўзидан амалга ошиб қолмайди. Агар аҳмоқона нотўғри тасаввурлар сабаб умидимизни узсак, бу умуман амалга ошмаслиги мумкин. Умиднинг йўқолиши, эҳтимол, салбийлик инстинкти ва у келтириб чиқарган нодонликнинг энг даҳшатли оқибатидир.