Текст книги "Factfulness"

Махлуқни тутиш

20 йилдан бери дунёнинг иккига бўлингани ҳақидаги хато тасаввур билан курашиб келаётганим учун унга яна дуч келганимда ортиқ ажабланмайдиган бўлиб қолдим. Ёлғиз талабаларим бундай ўйламасди. Даниялик журналист ҳам бу борада қолганлардан фарқли эмас. Мен учратган инсонларнинг жуда кўпи шундай фикрлайди. Агар шунча кўп одам бу борада адашади, деган иддаомга шубҳа қилсангиз, жуда соз. Бундай иддаоларга доим далил талаб қилишингиз керак. Мана далил – икки қисмли хато тасаввур қопқони шаклида.

Дастлаб қуйидаги савол билан (сиз унга китобнинг кириш қисмида жавоб бергансиз) даромади паст бўлган мамлакатлардаги ҳаётни одамлар қандай тасаввур қилишларини билиб олган эдик.

1-савол

Бугунги кунда дунёнинг даромади паст давлатларида қанча қиз бошланғич мактабни тугатади?

□ А. 20 фоиз

□ Б. 40 фоиз

□ В. 60 фоиз

Ўртача 7 фоиз одам В жавобни белгилаб, дунёнинг даромади паст давлатларида 60 фоиз қиз бошланғич мактабни тугатади, деб тўғри жавоб берди (бу саволга ҳайвонот боғида 33 фоиз шимпанзе тўғри жавоб берганини эсланг). Кўп одамлар тахмин қилиб, 20 фоиз деган жавобни танлади. Дунёда қизларнинг 20 фоиздан камроғи бошланғич мактабни битирадиган мамлакатлар – Афғонистон ва Жанубий Суданга ўхшаган истисно жойлар – саноқли ва дунёдаги қизларнинг кўпи билан 2 фоизи ана шундай давлатларда яшайди.

Одамларнинг ўртача умр кўриш давомийлиги, тўйиб овқат емаслиги, сув сифати ва эмлаш даражаси ҳақида ҳам шу каби саволларни берганимизда – аслини олганда даромади паст давлатларда аҳолининг қанча қисми замонавий ҳаётнинг энг бирламчи элементларидан фойдаланиш имконига эгалиги ҳақида сўраганимизда худди шу каби жавобларни олдик. Даромади паст бўлган давлатларда умр кўриш давомийлиги 62 йилни ташкил қилади. Аксарият одамларнинг ейишга овқати бор, тоза ичимлик суви бор, кўп болалар эмланади, кўпгина қизлар бошланғич таълим олади. Жуда оз сонли респондентлар – шимпанзеларнинг 33 фоизидан ҳам кам (бу саволга тўғри жавоб берган, кўпчилик биз берган муқобиллардан энг салбийсини) ҳатто у рақам Ер юзидаги энг ёмон жойларда даҳшатли фалокатдан азият чекаётган абгор ҳаётни тасвирласа ҳам – танлаган.

Қани, қопқон ёрдамида хато тасаввурни тутайлик. Биз одамлар паст даромадли давлатлардаги ҳаётни аслидагидан ҳам аянчлироқ тасаввур қилишини билиб олдик. Аммо улар қанча одам ана шундай ёмон шароитда яшайди, деб ҳисоблайди? Швеция ва АҚШда одамлардан дунёнинг неча фоиз аҳолиси кам даромадли давлатда яшашини сўрадик. Аксарият респондентлар 50 фоиз ёки ундан кўп, деб жавоб берди. Ўртача тахмин “59 фоиз” бўлди.

Тўғри жавоб эса “9 фоиз”. Дунёнинг бор-йўғи 9 фоиз аҳолиси кам даромадли мамлакатларда яшайди. Яна шуни ёдда тутингки, бу мамлакатлардаги ҳаёт одамлар ўйлаганичалик аянчли эмас. Тўғри, кўп жиҳатдан шароитлари бошқаларникидан ёмонроқ бўлиши мумкин, аммо улар Афғонистон, Сомали ёки Марказий Африка Республикаси каби сайёрамиздаги шароити энг ёмон мамлакатлар даражасида эмас.

Хуллас, даромади паст давлатлар одамлар ўйлаганидан анча ривожланганроқ ва у ерларда ниҳоятда кам одам яшайди. Аксариси жуда абгор аҳволда яшовчи ва икки тоифага бўлинган дунё ҳақидаги тасаввур буткул янглиш. Шунчаки хато.

Ёрдам! Кўпчилик ғойиб бўлди

Агар кўпчилик паст даромадли давлатларда яшамаётган бўлса, унда қаерда яшаяпти? Даромади юқори бўлган давлатда эмаслиги аниқми?

Чўмилаётган сувингиз қандай бўлишини хоҳлайсиз? Қотириб қўядиган даражада совуқми ёки буғи чиқиб турган даражада қайноқми? Албатта, булар ягона вариант эмас. Сиз сал совуқ, илиқ, иссиқ ёки бошқа исталган ҳароратни танласангиз ҳам бўлади. Вариантлар жуда кўп ва турли-туман.

2-савол

Дунё аҳолисининг аксар қисми қаерда яшайди?

□ А. Даромади паст давлатларда

□ Б. Даромади ўртача давлатларда

□ В. Даромади юқори давлатларда

Кўпчилик одамлар даромади паст ёки юқори бўлган давлатларда эмас, балки ўрта даромадли мамлакатларда яшайди. Бундай категория дунёни иккига бўлувчи тасаввурда мавжуд эмас, аммо ҳақиқий ҳаётда мавжуд. Бу ҳозирда дунёнинг 75 фоиз аҳолиси яшаётган жой, ҳа, айнан оралиқ бўлиши кутилган жой. Ёки бошқача қилиб айтганда, ҳеч қандай оралиқ мавжуд эмас.

Ўрта ва юқори даромадли мамлакатларни бирлаштирсак, уларда инсониятнинг 91 фоизи истиқомат қилаётганини кўрамиз ҳамда уларнинг кўпи глобал бозорга қўшилган ва фаровон ҳаёт томон анча силжиган. Бу гуманитарлар учун қувончли хабар, глобал бизнес учун муҳим янгилик. Ер юзида ҳаётини яхшилаётган, шампунь, мотоцикл, ҳайз ёстиқчалари ва смартфон сотиб олишни хоҳлаётган 5 миллиарддан ортиқ эҳтимолий истеъмолчи бор. Уларни “камбағал” деб ўйласангиз, осонгина кўздан қочиришингиз мумкин.

Хўш, унда “биз” “улар”ни қандай аташимиз керак? Тўрт даража

Одатда тақдимотларимда “ривожланаётган давлатлар” атамасига жиддий танқидий қарайман.

Маърузадан кейин одамлар мендан “Хўш, биз уларни қандай аташимиз керак унда?” деб сўрайди. Аммо диққат қилинг. Худди ўша хато тасаввур: биз ва улар. “Биз” “улар”ни қандай аташимиз керак?

Аввало, мамлакатларни икки гуруҳга ажратишни бас қилишимиз лозим. Чунки энди бундан маъно йўқ. Бу дунёни тўғри англашимизда ёрдам бермайди. Бу бизнес вакилларига янги имкониятларни кашф қилишга ёрдам бермайди. Бу хайрия пулларининг энг камбағал одамларга етиб боришига ҳам ёрдам бермайди.

Аммо дунёни тўғри идрок қилиш учун уни қандайдир тоифаларга ажратишимиз керак. Ўрнига нимадир таклиф қилмай эски ёрлиқлардан воз кечиб бўлмайди. Хўп, нима қилишимиз керак?

Эски ёрлиқларнинг кенг тарқалгани сабабларидан бири уларнинг оддийлигидир. Аммо улар нотўғри! Шунинг учун уларнинг ўрнига қўйишга мен дунёни бўлишнинг худди шундай оддий, лекин жўяли ва фойдали усулини таклиф қиламан. Дунёни икки гуруҳга бўлиш ўрнига, мен уни қуйида кўрсатилганидек тўртта даромад даражасига бўламан.

Ушбу диаграммадаги ҳар бир фигура бир миллиард одам дегани. Еттита фигура эса ҳозирда дунё аҳолиси АҚШ долларидаги кунлик даромадига қараб тўртта даражага қандай тақсимланганини кўрсатади. Кўриб турибсизки, уларнинг кўпи асосий эҳтиёжлари қонадиган ўртадаги иккита даражада яшамоқда.

Суюниб кетдингизми? Албатта, суюнишингиз керак. Чунки бу тўртта даромад даражаси фактларга асосланган, янгича тафаккурингизнинг энг биринчи ва энг муҳим қисми ҳисобланади. Бу дунё ҳақида тўғрироқ тахмин қилишингизга ёрдам берадиган ва мен сизга ваъда қилган оддий фикрлаш қуролларидан бири. Китобни ўқиш давомида ушбу даражалар терроризмдан тортиб жинсий тарбиягача бўлган барча нарсаларни оддийгина тушунишингизда кўмак беришига гувоҳ бўласиз. Шунинг учун уларнинг ҳар бирида ҳаёт қандай эканини тушунтиришга уриниб кўрмоқчиман.

Тўртта даромад даражасини компьютер ўйинидаги даражалар деб олинг. Ҳамма биринчи даражадан иккинчига, у ердан яна юқорига кўтарилишни хоҳлайди. Фақат бу жуда ғалати компьютер ўйини, сабаби биринчи босқич энг қийини. Келинг, ўйнаб кўрамиз.

I ДАРАЖА. Бу даражани кунлик 1 доллар даромад билан бошлайсиз. Бешта болангиз бисотингиздаги ягона елим челакда балчиқ бўлиб ётган чуқурдан сув ташиш учун ялангоёқ бир соат йўл юрадилар. Уйга қайтаётганларида ўтин териб келадилар. Сиз ҳар кунгидек сувда бўтқа пиширасиз. Ҳар куни, ҳар сафар овқат ўрнида шуни еб келасиз. Фақат унумсиз, ер ҳосил бермаган ойларни ҳисобга олмаганда. Ундай пайтлар оч ҳолатда уйқуга кетасиз. Кунлардан бир кун кенжа қизингизни қаттиқ йўтал тута бошлайди. Уй ичида ёқилган оловнинг тутуни унинг ўпкасини зарарлаган. Антибиотик сотиб олай десангиз, қурбингиз етмайди. Орадан бир ой ўтиб, қизингиздан айриласиз. Бу ўтакетган қашшоқлик. Лекин сиз ҳаракат қилишда давом этасиз. Агар омадингиз келиб, ҳосил баракали бўлса, ортганларини сотишингиз ва кунлик даромадингизни 2 долларга чиқаришингиз мумкин. Бу билан сиз кейинги босқичга ўтасиз. Омад! (Бугунги кунда тахминан 1 миллиард одам шундай яшайди.)

II ДАРАЖА. Уддаладингиз. Кунлик даромадингизни 4 бараварга оширдингиз ва кунига 4 доллар топяпсиз. Бу ҳар бир кун учун қўшимча 3 доллар дегани. Бу пулларни нима қиласиз? Энди ўзингиз етиштирмайдиган маҳсулотларни сотиб олишингиз мумкин. Товуқ олишингиз мумкин. У эса тухум қўяди. Бироз пул жамғариб, болаларингиз оёғига сандал, битта велосипед ва яна бир қанча елим челаклар олишингиз мумкин. Энди бир кунга етарли сув ташиш учун ярим соат вақт кетади. Газ плита ҳам олсангиз бўлади. Шунда болаларингиз ўтин териб юрмай мактабга боради. Электр бўлса, болаларингиз лампочка ёруғида дарс тайёрлайди. Аммо электр энергияси кун совиганда тез-тез ўчиб туради. Яна пул йиғиб, матрас оласиз, шунда ортиқ лой полда ётишингизга тўғри келмайди. Ҳаётингиз бирмунча яхшиланган, аммо барибир ишончсиз. Биргина касаллик ва сиз дори сотиб олиш учун бор-будингизни сотишингизга тўғри келади. Кейин яна I даражага тушиб қоласиз. Кунига қўшимча 3 доллар келиб тургани яхши, аммо ҳақиқатан ривожланишни истасангиз, даромадингизни яна 4 бараварга оширишингиз керак. Маҳаллий тикув цехига ишга киролсангиз, оилангизда мунтазам маош оладиган биринчи одам бўласиз. (Бугунги кунда тахминан 3 миллиард киши шундай яшайди.)

III ДАРАЖА. Қойил! Буни ҳам уддаладингиз! Сиз бир нечта ишда ишлайсиз. Кунига 16 соат, ҳафтасига 7 кун меҳнат қиласиз ва даромадингизни яна 4 бараварга кўпайтириб, кунига 16 доллар топяпсиз. Жамғармангиз анча кўпайиб қолган. Уйингизга қувурда совуқ сув келтирдингиз. Энди челаклаб сув ташишга ҳожат йўқ. Узлуксиз электр энергияси фарзандларингиз уйга вазифаларини пухтароқ тайёрлашига ёрдам беради. Уйингизга музлаткич сотиб олиб, озиқ-овқат сақлашингиз, ҳар куни ҳар хил таом ейишингиз мумкин. Яна пул йиғиб, мотоцикл сотиб оласиз ва шаҳарчадаги яхшироқ ҳақ тўлайдиган заводда ишлагани бориб-келишингиз мумкин. Бахтга қарши бир куни йўлда бахтсиз ҳодиса рўй беради ва сиз фарзандларингизнинг ўқиши учун йиққан пулларингизни тиббий харажатларга ишлатишга мажбур бўласиз. Яна тузалиб, оёққа турасиз ва йиғиб қўйган пулларингиз сабаб энди аввалги даражага тушиб қолмайсиз. Икки нафар фарзандингиз мактабни битириб, ўрта-махсус таълимни бошлади. Агар битириб олса, сиздан ҳам яхшироқ маош топа бошлайди. Буни нишонлаш учун оилангизни олиб биринчи марта таътилга чиқасиз ва вақтингизни чоғ ўтказиш учун бир кунга соҳилга жўнайсиз. (Бугунги кунда тахминан 2 миллиард одам шундай яшайди.)

IV ДАРАЖА. Кунига 64 доллардан кўпроқ топасиз. Анча бойиб қолгансиз ва сиз учун кунига қўшимча 3 доллар топиш турмушингизни деярли ўзгартирмайди. Шунинг учун ўта қашшоқ ҳаёт кечирадиган одам ҳаётини ўзгартириб юборадиган 3 долларни катта пул ҳисобламайсиз. Маълумотингиз ўртадан юқори, таътилда самолётга чиққансиз. Ойда бир марта ресторанда овқатланишингиз мумкин, машина сотиб олишингиз мумкин. Албатта, уйингизга иссиқ ва совуқ сув келиб туради. Хуллас, сиз бу даража ҳақида биласиз. Бу китобни ўқиётган экансиз, демак, сиз IV даражадасиз. Уни сизга тушунтиришим шарт эмас. Муаммо шундаки, агар сиз доим шундай юқори даромад топган бўлсангиз, қолган учта даража ўртасидаги катта фарқни билмайсиз. IV даражадаги одамлар қолган 6 миллиард аҳолининг ҳақиқий ҳаёти ҳақида нотўғри фикрламаслиги учун қаттиқ тер тўкиши керак. (Бугунги кунда тахминан 1 миллиард одам шундай яшайди.)

Мен бу даражалардан юқорилашни гўё бир киши бир неча даражани босиб ўтгандек тасвирладим. Аслида бундай ҳол содир бўлиши деярли учрамайди. Одатда I даражадаги оиланинг кейинги авлодлари IV даражага чиқиши мумкин. Шундай бўлса ҳам, умид қиламанки, энди сиз турли даражадаги инсонлар ҳаёти ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлдингиз, оддий одамлар ҳам, мамлакатлар ҳам бир даражадан кейингисига ўтишининг иложи борлигини тушундингиз ва энг муҳими, дунё фақат бой ва камбағаллардан иборат эмаслигини англадингиз.

Инсоният тарихи I даражадан бошланган. 100 минг йилдан ортиқ вақт ўтса ҳамки, ҳеч ким I даражадан юқорига кўтарилмаган ҳамда кўп болалар ота-она бўлишгача етмай вафот этган. 200 йил аввалги вақтни олайлик. Дунё аҳолисининг 85 фоизи I даражада, яъни ўта қашшоқ ҳолда кун кечирган.

Бугунги кундаги аксар аҳоли ўртада – II ва III даражада, яъни 1950-йилларда Ғарбий Европа ва Шимолий Америкада ҳукм сурган турмуш стандарти асосида яшайди. Ва бу кўп йиллар давомида шундай бўлган.

Бўшлиқ инстинкти

Бўшлиқ инстинкти жуда кучли. 1999 йил илк бор Жаҳон банки ходимларига маъруза ўқиганимда “ривожланаётган” ва “ривожланган” деган ёрлиқлар ортиқ яроқли эмаслигини айтганман ва қиличимни ютганман. Жаҳон банки ва ниҳоят “ривожланган” ва “ривожланаётган” деган тушунчалар йўққа чиқаётганини ва бундан буён дунё тўртта даромад даражасига бўлинишини эълон қилгунча яна 17 йил керак бўлди. Бу орада уларга яна 14 та маъруза ўқидим. БМТ ва бошқа кўплаб халқаро ташкилотлар ҳануз бу ўзгаришни тан олмаган.

Бойлар ва камбағаллар орасида бўшлиқ борлиги ҳақидаги нотўғри тасаввурни ўзгартириш нега бунчалар қийин?

Назаримда, бунга инсонларнинг бинар фикрлашга бўлган майли – ҳамма нарсани ўртасида бўшлиқдан бошқа ҳеч нарса бўлмаган бир-бирига зид икки гуруҳга бўлишга ўчлиги сабаб бўлади. Биз борлиқни иккига бўлишни севамиз: яхши ва ёмон, қаҳрамонлар ҳамда ёвузлар, менинг мамлакатим ва бошқалар. Дунёни бир-бирига қарши икки гуруҳга бўлиш оддий ва интуитив, боз устига, у зиддиятни ифодалагани учун жуда драматик, беихтиёр бажарилади.

Журналистлар буни билади. Улар ўз ҳикояларини ўзаро мухолиф одамлар, фикрлар ёки гуруҳлар ўртасидаги зиддият ўлароқ тақдим этади. Улар аста-секин ҳаёти яхшиланаётган кўплаб одамлар ҳақида эмас, ўта қашшоқлар ва ўта бойлар ҳақида ҳикоя қилишни афзал билади. Журналистлар ҳикоянависдир. Ҳужжатли ва бадиий фильм яратувчилар ҳам шундай. Ҳужжатли фильмлар ожиз одамни баҳайбат ва ёвуз бирлашмага қарши қўяди. Блокбастер фильмларда эзгулик ва ёвузлик мудом курашади.

Бўшлиқ инстинкти бизни силлиқ диапазон бор жойда бўлинишга, туташув бор жойда тафовут, келишув мавжуд жойда низо бор деб тасаввур қилишга ундайди. Бу жуда кенг тарқалгани ва маълумотларни тубдан бузиб кўрсатгани учун ҳам рўйхатимизда биринчи инстинкт бўлди. Агар бугун янгиликларни кўрсангиз ёки лобби гуруҳининг веб-сайтига кирсангиз, икки гуруҳ ўртасидаги зиддият ҳақидаги ҳикояни ёки “каттариб бораётган бўшлиқ” иборасини эшитишингиз мумкин.

Бўшлиқ инстинктини қандай бошқариш мумкин?

Кимдир сизга (ёки ўз-ўзингизга) ўта драматик зиддият асосидаги ҳикояни айтиб бераётгани ва бўшлиқ инстинк тингизни қўзғатаётганидан огоҳлантируви учта белги бор. Келинг, уларни – ўртача кўрсаткичларни таққослаш, “энг”ларни солиштириш ва юқоридан бу ерга қараш деб атайлик.

Ўртача кўрсаткичларни солиштириш

Ўртачалар! Илтимос, ҳозир айтмоқчи бўлган гапларимдан хафа бўлманг. Мен ўртачаларни жуда яхши кўраман. Улар маълумот етказишнинг тезкор усули, улар одатда бизга бирор фойдали ниманидир билдиради ва замонавий жамиятлар уларсиз ишлай олмайди. Худди шундай бу китоб ҳам. Бу китобда кўп ўртачаларга дуч келасиз. Маълумотни ҳар қандай тарзда соддалаштириш одамни чалғитиши мумкин. Ўртача кўрсаткичлар бундан мустасно эмас. Улар ёймани (турли рақамларни) битта рақам ортига яшириш орқали чалкаштириши мумкин.

Иккита ўртача кўрсаткични таққослаганимизда улар орасидаги бўшлиққа кўпроқ эътибор берамиз ва ўша ўртача қийматни ташкил этган турли рақамларни унутамиз, оқибатда чалғиш эҳтимолимиз янада ошади. Яъни аслида мавжуд бўлмаган бўшлиқларни кўрамиз.

Масалан, қуйидаги иккита (бир-бирига алоқасиз) диаграммаларга қаранг:

Чапдаги диаграммада 1965 йилдан бери ҳар йили АҚШда SAT11
  Scholastic Aptitude Test – АҚШда коллежларга қабул қилишда топшириладиган стандарт тест – Тарж.


[Закрыть] имтиҳонини топшириб келаётган эркак ва аёлларнинг математикадан олган ўртача баллари келтирилган. Ўнг томондаги диаграммада эса Мексика ва АҚШда яшаётган одамларнинг ўртача даромади орасидаги бўшлиқ акс этган. Ҳар иккала диаграммадаги иккита чизиқ ўртасидаги катта фарққа эътибор беринг. Эркаклар ва аёллар ҳамда Мексика ва АҚШ бир-бирига қаршилантирилган. Бу диаграммалар эркаклар математикани аёллардан яхшироқ билиши, АҚШда яшаётганлар мексикаликлардан юқорироқ даромад топиши кўрсатилгандек туюлади. Маълум маънода бу тўғри. Чунки рақамлар шуни кўрсатяпти. Аммо қайси маънода тўғри? Қанчалик тўғри? Ҳамма эркаклар ҳамма аёллардан ақллироқми? АҚШнинг барча фуқароси барча мексикаликлардан бойроқми?

Келинг, рақамлар ортидаги ҳақиқатга яхшироқ назар ташлаймиз. Биринчи бўлиб вертикал ўқлардаги масштабни ўзгартирамиз. Худди ўша рақамлардан фойдаланяпмиз, аммо энди манзара бутунлай бошқача тус олди. “Бўшлиқ” деярли йўқолди.

Энди худди шу маълумотларга учинчи усул ёрдамида қараймиз. Ҳар бир йилнинг ўртача кўрсаткичлари ўрнига муайян бир йилни танлаб, ундаги математика баллари ёки даромадларни кўриб чиқамиз.

Энди биз ўртача сонга жамланган барча шахсларни кўряпмиз. Қаранг! Эркаклар ва аёлларнинг математикадан олган баллари бир-бирини буткул қоплаб кетган. Аксар аёлларнинг математик эгизаги бор экан: математикада улар билан бир хил натижа кўрсатган эркаклар. Мексика ва АҚШдаги даромадга келсак, бир-бирини қоплайдиган натижалар бор, аммо қисман. Лекин маълумотларга бу йўсинда ёндашиш орқали бизга равшан бўлгани шуки, одамларнинг икки тоифаси – эркаклар ва аёллар, мексикаликлар ҳамда америкаликлар – умуман алоҳида эмас. Улар бир-бирини қоплайди. Ўртада бўшлиқ йўқ.

Албатта, бўшлиқ ҳақидаги ҳикоялар ҳақиқатни акс эттириши мумкин. Жанубий Африканинг апартеид режимида қора ва оқ танли одамларнинг даромади бирбириникидан катта фарқ қилган. Ҳатто уларнинг даромади орасида катта бўшлиқ бор. Алоҳида гуруҳларнинг бунчалар фарқлилиги ҳақидаги гаплар ўринли бўлган.

Аммо апартеид жуда ноёб, дунёнинг фақат битта нуқтасигагина тегишли ҳол. Аксар ҳолатларда бўшлиқ ҳақидаги ҳикоялар чалғитади ва бўрттириб юборади. Кўп ҳолларда икки гуруҳни аниқ ажратиб бўлмайди, гарчи ўртача кўрсаткичлардан шундай туюлса ҳам. Биз ҳамиша масалага чуқурроқ ёндашиш ва фақат ўртача кўрсаткичлар эмас, балки ёйма рақамларга – гуруҳга жамланганларга эмас, балки алоҳида шахсларга қараш орқали тўғри маълумот оламиз. Кейин эса бир-бирига зидланган икки гуруҳ аслида бир-бирини қоплаши кўриниб турганини биламиз.

“Энг”ларни солиштириш

Биз табиатан “энг” ҳолатларнинг мисолларига мойилмиз ва уларни осон эслаб қоламиз. Масалан, агар глобал нотенглик ҳақида ўйласак, бир томондан, янгиликларда кўрганимиз – Жанубий Судандаги очлик манзаралари, бошқа томондан, тўкин ҳаётимиз кўз олдимизда гавдаланиши мумкин. Агар биздан бир-бирига ўхшамаган икки ҳукумат тузуми ҳақида сўрашса, аввало коррупциялашган, қўрқитишга асосланган диктаторлик ва Швеция каби ижтимоий таъминоти юқори ва оқкўнгил бюрократлари ҳаётини барча фуқароларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишга бағишлаган мамлакатлар хаёлингиздан ўтади.

Бундай кескин контрастли манзара эътибор тортади, провокацион ва қизиқ бўлади – бўшлиқ инстинктимизни қўзғатишга қулай – аммо воқеликни англашимизга камданкам ҳолда ёрдам бериши мумкин. Энг бой ва энг камбағал одамлар доим бўлади, энг ёмон ва энг яхши тузумлар ҳам. Бироқ факт шуки, бундан “энг”ларнинг мавжудлиги бизга кўп нарса ўргатмайди. Аксарият одамлар ўртада бўлади ва бу бутунлай бошқа ҳикояни сўзлайди.

Дунёда энг нотенг мамлакатлардан бири бўлган Бразилияни олайлик. Бразилиядаги энг бой 10 фоиз аҳоли умумий даромаднинг 41 фоизига эгалик қилади. Хавотирли, шундайми? Бу ниҳоятда катта кўрсаткич. Хаёлимизга дарров қолганлар ҳақини ўғирлаётган элита келади. ОАВ ҳам ўта бойларнинг (10% бойлар эмас, балки 0.1% бойлар, яъни ўта бойлар) яхталари, отлари ҳамда ҳашаматли виллалари суратлари билан бу таассуротимизни мустаҳкамлайди.

Ҳа, рақамлар ташвишга соладиган даражада юқори. Шу билан бирга, улар кўп йиллардан бери бунчалик тушиб кетмаганди.

Статистика кўпинча сиёсий мақсадларда драматик рақамларда кўрсатилади, лекин улар бизга адашмасликка ҳам ёрдам беради. Келинг, Бразилия аҳолиси даромадини тўртта даражага қўйиб кўрамиз.

Бразилияда кўп одам ўта қашшоқлигича қолган. Катта дўнглик III даражага тўғри келмоқда. Бу ерда сиз мотоцикл ва китоб ўқиш учун кўзойнак оласиз, таълим пулини тўлаш учун банкда пул жамғарасиз ва бир кун келиб кир ювиш машинаси сотиб оласиз. Ҳақиқатда дунёнинг энг нотенг мамлакатларидан бирида ҳам бўшлиқ йўқ. Кўп одамлар ўрта ҳолда яшайди.

Юқоридан назар

Аввал ҳам айтганимдек, бу китобни ўқиётган экансиз, IV даражада бўлиш эҳтимолингиз юқори. Ҳатто даромади ўрта бўлган давлатда яшасангиз ҳам (яъни ўртача даромади II ёки III даража бўлган, масалан, Мексика) сиз ўзингиз IV даражада яшаётган бўлишингиз мумкин ва ҳаётингиз ҳам эҳтимол кўп муҳим жиҳатдан Сан-Фрациско, Стокҳольм, Рио, Кейптаун ва Пекиндаги IV даражада яшаётган одамларникига ўхшайди. Мамлакатингизда камбағаллик деб тушуниладиган нарса “ўта камбағаллик”дан фарқ қилади. Бу “нисбий камбағаллик”. АҚШда, масалан, одамлар II ва III даражада яшаса ҳам, камбағаллик даражасидан пастда таснифланади.

Шунинг учун I, II ва III даражадаги одамлар бошдан кечирадиган қийинчиликлар сиз учун мутлақо нотаниш бўлиши мумкин. Ва улар сиз ҳар куни кузатадиган ОАВда бирор унумли тарзда тасвирланмайди.22
  Сиз IV даражада яшасангиз-у, қариндошларингиз II ёки III даражаларда бўлса, уларнинг ҳаёти қандайлигини билишингиз мумкин, албатта. Агар шундай бўлса, бу бўлимни ўқимай ўтиб кетсангиз ҳам бўлади.


[Закрыть]

Фактларга асосланган дунёқарашни шакллантиришда энг қийин нарса бошингиздан кечирган тажрибангизнинг аксарият қисми IV даражада эканини ва бошқалардан эшитганларингиз эса фавқулодда ҳодисаларнигина хуш кўрадиган ва одатийликдан қочадиган ОАВ орқали фильтрланишини англашдир.

IV даражада яшасангиз, III, II ва I даражада яшайдиганларнинг бари сизга бир хил даражада камбағал бўлиб кўринади ва “камбағал” сўзи аниқ маъносини йўқотиб қўйиши мумкин. Ҳатто IV даражада яшайдиган инсон ҳам камбағал бўлиб кўриниши мумкин: деворидаги бўёқлар кўчиб тушаётган ёки ишлатилган машинани ҳайдаб юрган бўлиши мумкин. Баланд бинонинг тепасида турган одам ердаги пастқам биноларнинг баландлигидаги фарқни кўриш қанчалик қийин бўлишини билади. Уларнинг бари бирдек кичик кўринади. Худди шунга ўхшаб, IV даражада яшаётган одамлар дунёни икки гуруҳга – бойлар (бинонинг юқорисидагилар, сизга ўхшаганлар) ва камбағалларга (пастдагилар, сизга ўхшамаганлар) ажралган ҳолда кўриши табиий. Пастга қараб, “Вой, уларнинг ҳаммаси камбағал экан…” дейиши ҳам табиий. Машинаси бор, велосипеди ва мотоцикли бор, сандал киядиган ва умуман оёқяланг юрадиган одамларнинг ўртасидаги фарқни илғамаслик табиий.

Мен ҳар бир даражадаги одамлар билан танишиб, гаплашиб кўрган киши сифатида сизни ишонтириб айтаманки, ердаги I, II ва III даражадагилар учун фарқ ниҳоятда муҳим. I даражада яшаётган ўта қашшоқ одамлар кунига бир доллардан эмас, балки тўрт доллардан топса, ҳаёти қанчалар ўзгариб кетишини жуда яхши билади. Кунига 16 доллар топиш ҳақида-ку, гапирмаса ҳам бўлади. Ялангоёқ юришга мажбур одам велосипеди бўлса, шаҳарчадаги бозорга боришда қанча вақт, қувват тежашини, у ерга тезроқ етиб боришини ва бу соғлиғи учун ҳам фойдали эканини яхши билади.

Ўта драматик тус берилган “бўлинган” дунёқарашни тўрт даражали тизимга алиштириш бу китобда сиз ўрганадиган фактларга асосланган дунёқарашнинг биринчи ва энг муҳим қисмидир. Сиз энди буни биласиз. Унчалик қийин эмас, тўғрими? Китобнинг қолган қисмида ушбу тўрт даражадан турли нарсаларни, жумладан, кўтарилишлар, чўкишлар, интим муносабатлар, пазандалик ва каркидонларни тушунтиришда фойдаланаман. Улар сизга дунёни тиниқроқ ва тўғри англашга ёрдам беради.

Нотўғри тасаввурни овлаш, тутиш ва тўғрисига алиштириш учун нималар керак бўлади? Маълумотлар. Сиз маълумотларни кўрсатиб, уларнинг ортидаги воқеликни тасвирлаб беришингиз керак. Шунинг учун ЮНИСЕФ маълумотларига, пуфакли диаграммаларга ва интернетга раҳмат айтсак арзийди. Аммо сизга яна бир нарса керак бўлади. Нотўғри тасаввурлар фақат улар билан бир хил даражада оддий, аммо жўялироқ фикрлар бўлгандагина йўққа чиқади. Тўрт даража эса айнан шу вазифани бажаради.