Текст книги "Factfulness"

Драматик инстинктларимиз ва ўта драматик дунёқарашимиз

Шундай қилиб, қўлингиздаги китоб дунёга келди. Унда мен йиллар давомида одамларга фактларга асосланган дунёқарашни шакллантириш ва факт қаршисида ҳам уни қандай нотўғри талқин қилаётганликларини эшитиш орқали келган хулосаларимни бўлишаман. Оддий аҳолидан тортиб ақлли, яхши таълим кўрган экспертларгача – одамлар дунё ҳақидаги фактларга асосланган саволларга нега шимпанзелардан ҳам ёмон жавоб беришини тушунтираман (бу борада нима қилишингиз мумкинлигини ҳам айтаман). Хуллас:

Дунё ҳақида ўйланг. Уруш, зўравонлик, табиий ва техноген офатлар, коррупция. Вазият ёмон ва вақт ўтган сари яна ҳам ёмонлашиб бораётгандек туюлади, тўғрими? Бойлар янада бойиб, камбағаллар тобора камбағаллашиб кетяпти. Камбағаллар сони ортмоқда. Агар фавқулодда чора кўрмасак, тез орада табиий ресурсларимиз ҳам тугаб битади. Умуман олганда ғарбликларнинг аксарияти ОАВларда шундай манзарани кўради ва миясида ҳам шу фикрлар айланади. Мен буни ўта драматик дунёқараш деб атайман. Бу одамни стрессга солади ва адаштиради.

Аслини олганда, дунё аҳолисининг катта қисми даромад шкаласининг ўрталарида яшайди. Балки, улар биз ўрта синф вакиллари деб тушунадиган одамлар эмасдир, аммо ўта қашшоқ ҳаёт ҳам кечирмайди. Уларнинг қизлари мактабга боради, фарзандлари эмланади, икки фарзандли оилада яшайди ва таътилда чет элга боришни истайди, албатта қочоқ сифатида эмас. Аста-секин, йилдан йилга дунё ривожланиб боряпти. Ҳар бир кўрсаткич бўйича ҳар йили бўлмаса ҳам, умуман олганда вазият яхшиланиб боряпти. Дунё улкан муаммоларга дуч келишига қарамай, яхши натижаларни ҳам қайд этиб бормоқда. Ана шу фактларга асосланган дунёқараш ҳисобланади.

Менинг фактларга асосланган тестларимни ечаётганда ана шу ўта драматик дунёқараш одамларни энг салбий жавобларни танлашга ундайди. Одамлар ўйлаётганда, тахмин қилаётганда ёки дунёдаги ҳодисаларни ўрганаётганда доим интуитив равишда ўз дунёқарашига суянади. Демак, агар дунё ҳақидаги тасаввурингиз нотўғри бўлса, ўз-ўзидан нотўғри тахмин қиласиз. Лекин ўта драматик дунёқараш шаклланишига мен бир пайтлар ўйлаганимдек эскирган билим сабаб бўлмайди. Ҳатто энг сўнгги маълумотлар билан таниш одамлар ҳам дунё ҳақида нотўғри тасаввурга эга. Ва ишончим комилки, бунга на бадбин фикрли ОАВ, на ташвиқотлар, на фейк хабарлар ёки нотўғри фактлар айбдор.

Узоқ йиллар дарс бериб, тест ўтказиб, одамлар ўз қаршисидаги фактни нотўғри талқин қилишини эшитиб, охири ўта драматик дунёқарашни ўзгартириш жуда мушкуллигини, чунки у миямизнинг фаолияти билан чамбарчас боғлиқлигини англадим.

Оптик иллюзия ва глобал иллюзия

Қуйидаги икки горизонтал чизиққа қаранг. Қай бири узунроқ?

Буни аввал ҳам кўрган бўлишингиз мумкин. Пастдаги чизиқ тепадагисидан узунроқ кўринади. Ундай эмаслигини биласиз, лекин билсангиз ҳам, ҳатто чизиқларни ўзингиз ўлчаб кўриб, бир хил эканига амин бўлсангиз ҳам, барибир уларнинг бири узунроқ кўринаверади. Кўзойнагимнинг линзалари кўзимдаги нуқсонни тўғрилаш учун буюртма асосида тайёрланган. Лекин мана шу оптик иллюзияга қараганимда худди бошқалар каби мен ҳам кўрган нарсамни аслидагидек талқин қилмайман. Чунки иллюзия кўзларимизда эмас, миямизда содир бўлади. Булар кўздаги нуқсонларга боғлиқ бўлмаган ва доимий содир бўладиган нотўғри талқинлардир. Кўпчилик одамлар иллюзияга алданишини билгач, уялишингизга ҳожат қолмайди. Унинг ўрнига қизиқиб кўрмайсизми, бу иллюзия қандай вужудга келади?

Худди шунга ўхшаб, оммавий тестларнинг натижасини билгач, хато жавобларингиздан уялманг. Яхшиси, савол беринг: Бу “глобал иллюзия” қандай вужудга келган? Нега шунча одамнинг мияси дунёнинг ҳолатини доимий нотўғри талқин қилади?

Инсон мияси миллион йиллик эволюция маҳсулоти. Бизда ҳалигача аждодларимизга овчилар ёки термачиларнинг кичик гуруҳида омон қолишига ёрдам берган инстинктлар яшайди. Миямиз кўпинча узоқ ўйламай шошиб қарор чиқаради, бу хусусият инсонларга қаршисидан чиққан хавфдан тезроқ қочишга ёрдам берган. Биз ғийбат ва драматик хабарларга ўчмиз, чунки улар янгилик ва фойдали маълумотларнинг ягона манбаи бўлган. Шакар ва ёғни егимиз келаверади, чунки овқат танқис бўлган даврларда одамлар шуларни еб кун кўрган. Бизда минглаб йиллар аввал асқатган кўплаб инстинктларимиз ҳалигача бор, аммо ҳозир бутунлай бошқа дунёда яшаймиз.

Шакар ва ёғга бўлган ташналигимиз семизликни бугунги кунда саломатлик бўйича дунёдаги энг катта муаммолардан бирига айлантирди. Шунинг учун фарзандларимизга ва ўзимизга ширинлик ва чипслардан тийилишни ўргатишимиз керак. Худди шу каби тез фикрловчи миямиз ва драматик ҳолатларга ўчлигимиз – драматик инстинктларимиз – нотўғри тушунчалар ва ўта драматик дунёқараш шаклланишига сабаб бўляпти.

Мени нотўғри тушунманг. Ҳаётимизга мазмун бериши учун бизга драматик инстинктлар керак. Агар ҳар бир маълумотни элакдан ўтказсак ва ҳар бир қарорни рационал таҳлил қилсак, нормал ҳаётга эриша олмаймиз. Рационимиздан шакар ва ёғни олиб ташламаслигимиз керак. Жарроҳнинг олдига бориб, миямиздаги ҳиссиётларга жавоб берадиган қисмларни олиб ташлашини сўраш ярамайди. Аммо ўша драматик оқимни назорат қилишни ўрганишимиз керак. Агар назорат қилинмаса, драматикликка бўлган иштаҳамиз анча очилиб, дунёни ўз ҳолича кўришимизга халақит қилади ва нотўғри йўлга бошлайди.

Фактдорлик ва фактларга асосланган дунёқараш

Бу китоб бир умрлик мақсадим – глобал нодонликка қарши курашдаги сўнгги жангим. Бу – одамларнинг фикрлаш тарзини ўзгартириш, иррационал қўрқувларини босиш ва қувватларини бунёдкор фаолиятга йўналтириш орқали дунёга таъсир кўрсатишга сўнгги бор уринишим. Аввалги жангларимда катта маълумотлар базаси, одамларнинг кўзини очадиган компьютер иловаси, жўшқин маърузалар ва швед қиличи билан қуролланган эдим. Булар етарли бўлмади. Аммо қўлингиздаги китоб етарли бўлишига умид қиламан.

Бу китобда сиз аввал билмаган маълумотлар жамланган: бу маълумот билан даволаш. Бу китоб тушуниш – қалб хотиржамлигининг манбаи эканини ўргатади. Чунки дунё туюлгани каби драматик эмас.

Фактларга асосланиш соғлом овқатланиш ва кундалик бадантарбия каби ҳар кунги ҳаётингизнинг бир қисмига айланиши мумкин ва шундай бўлиши ҳам керак. Ҳаракатни ҳозирдан бошланг, шунда ўта драматик дунёқарашингизни фактларга асосланган дунёқараш билан алмаштира оласиз. Дунёда бўлаётган ҳодисаларни ёд олмай туриб ҳам тўғри тушуна бошлайсиз. Оқилона қарорлар чиқарасиз, ҳақиқий хавф ва имкониятлардан огоҳ бўласиз, муҳими хато фикрлар оқибатидаги доимий стресслардан қутуласиз.

Сизга ўта драматик ҳикояларни илғаб олишни ўргатаман ва драматик инстинктингизни назорат қилишга ёрдам берадиган фикрлаш қуроллари билан таъминлайман. Ўшанда сиз нотўғри тушунчаларингизни ислоҳ қиласиз, фактларга асосланган дунёқарашни ривожлантиришга ва ҳар сафар шимпанзелардан яхшироқ натижа кўрсатишга эришасиз.

Циркка қайтамиз

Баъзан иложсиздек кўринган нарсанинг иложи борлигини амалиётда кўрсатиш учун маърузаларим сўнгида қилич ютаман. Бундай цирк томошасини уюштиришдан аввал, албатта, уларнинг дунё ҳақида фактларга асосланган билимини синаб кўраман. Дунё улар ўйлаганидан буткул фарқ қилишини кўрсатаман. Улар ҳеч қачон содир бўлмайди, деб ишонган кўпгина ўзгаришлар аллақачон содир бўлганини исботлайман. Улар иложсиз деб ишонган ва кундалик янгиликларда кузатадиганларидан тамомила фарқли имкониятларга қизиқиш уйғотиш учун анча тер тўкаман.

Қилич ютишимдан кўзланган мақсадим эса аудиториям ўз интуициялари қанчалар янглиш бўлиши мумкинлигини англашларини хоҳлайман. Мен кўрсатган нарсалар – қилич ютиш ва унгача дунё ҳақида берган фактларим – уларнинг миясига ўрнашган фикрларни ҳар қанча инкор қилмасин, қанчалик иложсиз туюлмасин, барибир ҳақиқат эканини англашларини истайман.

Яна мен одамлар дунё ҳақидаги тасаввурлари хато эканини англаганларида уялишларини эмас, балки ёш боладек ҳайрат, илҳомланиш ва мен циркни эслаганимда пайдо бўладиган, ҳозир ҳам ҳар сафар адашганимни билиб қолганимда “қойил, шундай ҳам бўлиши мумкинми?” деган ҳолатимдаги каби қизиқиш ҳисларини туйишларини хоҳлайман.

Бу китоб дунё ва у аслида қандай экани ҳақидадир. Бу китоб, шунингдек, сиз ҳақингизда. Нега сиз (ва мен таниган барча одамлар) дунёни аслича кўрмаслигингиз ҳақида. Унинг саҳифаларида бу борада энди нима қила олишингиз ҳамда цирк чодиридан ҳақиқий ҳаётга қайтиб чиқар экансиз, бу сизга ўзингизни хотиржамроқ ва некбинроқ ҳис қилишингизда ёрдам бериши ҳақида сўз боради.

Шунинг учун агар қобиғингиз ичида яшашдан кўра ҳақиқатни билишга қизиқсангиз, дунёқарашингизни ўзгартиришга тайёр бўлсангиз, инстинктив реакция ўз ўрнини танқидий фикрлашга бўшатиб беришини хоҳласангиз, камтар ва қизиқувчан бўлсангиз ҳамда ажойиб фактларни ўрганишга тайёр бўлсангиз, у ҳолда китобни ўқишда давом этинг.

БИРИНЧИ БОБ
БЎШЛИҚ ИНСТИНКТИ

Биргина қоғоз парчаси ёрдамида синфхонадаги махлуқни тутиш

Мана, ҳаммаси қаердан бошланган

1995 йил. Октябрь. Ўша оқшом дарсларим тугагач глобал нотўғри тушунчаларга қарши бир умрлик курашга кираётганим хаёлимнинг бир четига ҳам келмаган эди.

– Саудия Арабистонида болалар ўлими даражаси қандай? Қўл кўтармасдан жавоб бераверинглар.

Уларга ЮНИСЕФнинг йиллик ҳисоботидан 1– ва 5-жадвалларнинг нусхасини тарқатган эдим. Бу жадваллар қуруққина эди-ю, мен ҳаяжонда эдим.

Талабалар жўровоз бўлиб, “ЎТТИЗ БЕШ!” деб бақирди.

– Ҳа, тўғри. Ўттиз беш. Бу дегани ҳар мингта тирик туғилган боладан 35 таси беш ёшга тўлмай ўлади. Энди Малайзияда бу кўрсаткич қандай?

– ЎН ТЎРТ, – яна жўр бўлиб жавоб беришди.

Улар рақамларни айтаркан, мен уларни проекторда кўрсатиш учун мўлжалланган елим плёнкага яшил ручка билан қайд қилиб бордим.

– Ўн тўрт, – такрорладим мен. – Саудия Арабистонидан камроқ!

Дислексия менга панд бериб, “Малайизя” деб ёзиб қўйгандим, талабалар кулиб юборди.

– Бразилияда-чи?

– ЭЛЛИК БЕШ.

– Танзанияда?

– БИР ЮЗ ЕТМИШ БИР.

Ручкани қўлимдан қўйиб, дедим:

– Нима деб ўйлайсиз, нега мен болалар ўлими даражасига қизиқиб қолдим? Фақат болалар ҳақида қайғурганим учун эмас. Бу кўрсаткич бутун жамият ҳароратини ўлчайди. Улкан термометр каби. Болалар жуда заиф бўлгани туфайли уларнинг ўлимига сабаб бўладиган омиллар жуда кўп. Малайзияда 1000 та боладан 14 нафари ўлиши қолган 986 нафарининг тирик қолишини билдиради. Ота-оналар ва жамият уларни ўлимга олиб келувчи барча хавфдан – микроблар, очлик, зўравонлик ва бошқа иллатлардан ҳимоя қила олади. Шунинг учун 14 рақами бизга Малайзияда кўп оилаларда етарлича озиқовқат борлигини, канализация қувуридаги сув ичимлик сувга аралашмаслигини, бирламчи тиббий хизматлардан фойдаланиш яхши йўлга қўйилганини ҳамда оналар ўқий ва ёза олишини билдиради. Бу рақам фақат болалар соғлиғи ҳақида маълумот бермайди, балки бутун жамият саломатлиги ўлчовидир.

– Рақамларнинг ўзи қизиқ эмас. Улар ортида нима тургани қизиқ, – давом этдим мен. – Бу рақамлар бирбиридан қанчалик фарқ қилишини қаранг: 14, 35, 55, 171. Демак, бу мамлакатлардаги ҳаёт ҳам ер билан осмонча фарқ қилади.

Ручкамни яна қўлимга олдим.

– Энди менга Саудия Арабистонида 35 йил аввал ҳаёт қандай бўлганини айтинг-чи. 1960 йилда қанча бола ўлган? Иккинчи устунга қаранг.

– ИККИ ЮЗ… қирқ икки.

Катта рақамни талаффуз қилаётган талабаларнинг овози бирдан пасайиб кетди. 242!

– Тўғри. Саудия жамияти катта силжиш қилибди, шундайми? Ҳар мингтадан ўладиган болалар сони 33 йилда 242 тадан 35 тага тушган. Бу Швециядаги ўзгаришдан анча тез. Биз худди шундай ютуққа эришишимиз учун 77 йил керак бўлган. Малайзия-чи? Бугунги кунда ўн тўрт экан. 1960 йил қандай бўлган экан?

– Тўқсон уч, – ғулдураган жавоб келди.

Талабаларнинг бари ҳайрон бўлганча жадвалдаги маълумотларни ўрганишга шўнғиб кетган эди. Бу воқеадан бир йил илгари талабаларимга худди шу маълумотларни берган эдим, аммо ҳеч қандай жадвалсиз. Улар дунё ривожланаётгани ҳақида айтган гапларимга мутлақо ишонмаган эди. Бу йилги талабаларим эса қўлига тутқазган далилларимга кўз югуртириб, атайин истисноли давлатларни танлаб, ҳийла қилмаяпманми-йўқми, текшираётган эди. Жадвалларда кўраётган маълумотларига ишонгиси келмасди уларнинг. Чунки бу рақамлар улар англаган дунёнинг манзарасига сира ҳам мос тушмас эди.

– Кўриб турганингиздек, – дедим мен, – бирорта мамлакатда болалар ўлими кўпаймаган. Чунки дунё яхшиланиб бормоқда. Ия, кофе-брейк вақти бўлибди.

“Дунё иккига бўлинган”и ҳақидаги мега нотўғри тасаввур

Бу бобда ўнта драматик инстинктларимиздан биринчиси бўлмиш бўшлиқ инстинкти ҳақида сўз боради. Унда бизни хаёлий бўшлиқ – адолатсиз улкан жарлик – билан барча нарсани кўпинча бир-бирига зид бўлган икки алоҳида гуруҳга ажратишга ундайдиган кучли майлимиз ҳақида гапириб бераман. Бу бобда бўшлиқ инстинкти одамлар миясида дунёнинг икки хил мамлакатларга ёки икки хил одамларга – бой ва камбағалга – бўлингани манзарасини қандай яратиши ҳақида ҳикоя қилинади.

Нотўғри тасаввурни аниқлаш осон иш эмас. Ўша 1995 йилнинг октябрь оқшомида биринчи марта бу махлуққа тузукроқ назар солдим. Бу шундоққина кофе-брейкдан кейин содир бўлди ва тажриба шу қадар ҳаяжонли ўтганидан ҳалигача мега нотўғри тасаввурларни овлашдан ўзимни тия олмайман.

Мен уларни мега нотўғри тасаввур деб атайман, сабаби улар одамлар дунёни нотўғри идрок қилишига катта таъсир кўрсатади. Айнан шу биринчиси қолган инстинктлар орасида энг ёмони. У дунёни иккита чалғитувчи қисмга – бойлар ва камбағалларга – бўлиш орқали инсонлар онгидаги барча глобал пропорцияларни тамомила бузиб юборади.

Илк мега нотўғри тасаввурни овлаш

Маърузани яна бошлаганимда болалар ўлими даражаси тропик ўрмонларидаги қабилавий жамиятларда ва дунёнинг чекка қишлоқларидаги анъанавий деҳқон оилаларида юқорироқ бўлишини тушунтирдим.

– Ундай одамларни телевизор орқали ҳужжатли фильмларда кўргансиз. Ўша ота-оналар оиласини тирик сақлаб қолиш учун ҳаммадан ҳам кўпроқ заҳмат чекади, лекин шунда ҳам фарзандларининг деярли ярмидан айрилади. Хайрият, бундай аянчли шароитда яшашга мажбур бўлган одамлар сони камаймоқда.

Биринчи қаторда ўтирган талаба қўлини кўтарди. У бошини ён томонга бироз эгди-да, деди:

– Улар ҳеч қачон биздек яшолмайди.

Хонадаги қолган барча талабалар унинг фикрини маъқуллаб бош ирғади. Эҳтимол, у мени ажабланади, деб ўйлагандир. Аммо ундай эмасди. Бу аввал ҳам кўп марта қулоғимга чалинган сийқаси чиққан “бўшлиқ” гаплардан бири эди. Ажабланмадим, балки сесканиб кетдим. Мен айнан шу гапни эшитишни кутгандим. Мулоқотимиз эса шундай давом этди:

Мен: Узр, “улар” деганда кимни назарда тутяпсиз?

У: Бошқа мамлакатдаги одамларни.

Мен: Швециядан бошқа барча мамлакатларними?

У: Йўқ. Ҳалиги… Ғарбга кирмайдиган мамлакатларни. Улар биздек яшолмайди. Бунинг иложи йўқ.

Мен: (Гўё ана энди тушунгандек) Аҳа! Япония, шундайми?

У: Йўқ, Япония эмас. Уларнинг яшаш тарзи ғарбча.

Мен: Малайзия-чи? Уларнинг яшаш тарзи ғарбча эмас, тўғрими?

У: Йўқ. Малайзия ғарбий эмас. Мен ҳали ғарбча яшаш тарзига ўтмаган барча мамлакатларни назарда тутяпман. Улар бу турмуш тарзига ўтмаслиги керак. Нима демоқчилигимни тушуняпсиз-ку!

Мен: Йўқ, нима демоқчилигингизни тушунмаяпман. Илтимос, тушунтириб беринг. Сиз “Ғарб” ва “қолган мамлакатлар” ҳақида гапиряпсиз, тўғрими?

У: Ҳа, худди шундай.

Мен: Мексика… “Ғарб” ҳисобланадими?

У жавоб беролмай менга қараб қолди.

Мен уни айбситмоқчи эмасдим, лекин бу баҳс қаергача боришига қизиқиб, давом эттиравердим. Мексика “Ғарб”га кирадими ва мексикаликлар бизга ўхшаб яшай оладими? Ёки “қолганлар”га киради-ю, биздек яшолмайдими?

– Чалкашиб кетдим, – дедим мен. – Аввалига “улар ва биз” деб бошладингиз, кейин “Ғарб ва қолган мамлакатлар”га ўзгартирдингиз. Нимани назарда тутаётганингизга қизиқяпман. Бундай “тамға”ларни аввал ҳам эшитганман, лекин тўғрисини айтсам, ҳеч қачон тушунмаганман.

Шу пайт учинчи қаторда ўтирган қиз унга ёрдамга келди. У мен бошлаб қўйган ўйинга қўшилди, аммо мени тамомила ажаблантирадиган йўсинда. У олдидаги катта қоғозни кўрсатди-да, деди:

– Балки, буни мана бундай изоҳлармиз: “Биз ғарбликлар”нинг болаларимиз кам бўлади, шунинг учун кам бола ўлади. “Қолган мамлакатларда улар” кўп фарзанд кўради ва шунинг учун кўп бола ўлади.

У дунёни қандай қилиб иккига бўлишни изоҳлаш орқали йигитнинг тасаввури ва менинг маълумотларим ўртасидаги зиддиятни ижодий йўл билан ҳал қилишга уринаётган эди. Бундан севиниб кетдим. Чунки у мутлақо нотўғри жавоб берган эди – буни кўп ўтмай англади – ва асосийси, у мен текшириб кўришим мумкин бўлган аниқ усулда нотўғри жавоб берганди.

– Зўр! Ажойиб! Ааажоойиб, – ручкамни қўлимга олиб, ишга киришдим. – Қани, давлатларни қанча бола борлиги ва қанчаси ўлишига қараб, икки гуруҳга ажрата оламизмийўқми, кўрайлик-чи.

Талабаларнинг юзидаги шубҳа ўрнини қизиқиш эгаллади ва улар мен нега бу қадар қувониб кетганим сабабини билишга уриндилар.

Унинг изоҳи менга ёққанди, чунки жуда аниқ эди. Биз уни расмий маълумотларга қанчалик мос тушишини текшириб кўришимиз мумкин эди. Агар кимнингдир тасаввурлари нотўғри эканига ишонтирмоқчи бўлсангиз, унинг фикрини маълумотлар билан солиштириб кўриш жуда қўл келади. Мен ҳам шундай қилдим.

Ва буни бутун касбий фаолиятим давомида амалга ошириб келяпман. Оригинал маълумотлар жадвалидан нусха олишда фойдаланган катта кулранг нусха кўчириш машинам нотўғри тасаввурларга қарши курашишимда илк ёрдамчим бўлган. 1998 йилгача янги шеригим – рангли принтер пайдо бўлди. У менга мамлакатлар статистикасини рангли пуфак шаклларга жойлаб, талабаларга тарқатишимга ёрдам берган. Кейин эса биринчи одам-ёрдам чилар пайдо бўлди ва ишларим юришиб кетди. Менинг схемаларим ва нотўғри тасаввурларни овлаш ғоям Анна ва Олага ёқиб қолди ҳамда улар ўзлари кутмаган шаклда юзлаб маълумотлар жамланган диаграммаларни анимацияли пуфак шакллар ёрдамида кўрсатишнинг инқилобий йўлини ўйлаб топдилар. Кейин бу пуфакли шакл “дунё иккига бўлинган” деган нотўғри тасаввурга қарши курашда севимли қуролимизга айланди.

Бу тасаввурнинг нимаси хато?

Талабаларим “улар” ва “биз” ҳақида гапирди. Бошқа одамлар “ривожланаётган дунё” ва “ривожланган дунё” ҳақида гапиради. Эҳтимол, сиз ҳам бу жумлаларни қўлласангиз керак. Хўш, буларнинг нимаси хато? Журналистлар, сиёсатчилар, фаоллар, ўқитувчи ва тадқиқотчилар ҳам доим шундай сўзлайди.

Одамлар “ривожланаётган” ва “ривожланган” деганларида, улар “камбағал мамлакатлар” ва “бой мамлакатлар”ни назарда тутадилар. Яна “Ғарб/қолганлар”, “шимол/жануб” ҳамда “паст даромадли/юқори даромадли” деган сўзларни ҳам эшитаман. Хуллас, ҳар хил жумлалар. Токи бу сўзлар уларнинг онгида тегишли тасаввурни ҳосил қилиб, воқеликда мавжуд асосга эга бўлар экан, одамлар дунёни тасвирлашда қандай атама ишлатишининг аҳамияти йўқ. Лекин ана шу иккита оддий атамани айтаётганларида уларнинг онгида қандай тасаввур ҳосил бўлади? Ва бу тасаввурлар воқелик билан мувофиқлигини қандай текшириш мумкин?

Келинг, яна диаграммаларга юзланамиз. Кейинги саҳифадаги диаграмма бир аёлга тўғри келадиган чақалоқлар сони ва барча мамлакатлардаги болаларнинг яшаб қолиш рейтингини кўрсатади.

Ҳар бир пуфакча биттадан давлатни кўрсатади ва унинг ҳажми ўша мамлакат аҳолиси сонини ифодалайди. Уларнинг энг катталари Ҳиндистон ва Хитойга тўғри келади. Диаграмманинг чап тарафида аёллар кўп туғадиган, ўнг тарафида эса аёллар кам туғадиган давлатлар келтирилган. Мамлакат қанчалик юқорида жойлашган бўлса, ўша давлатдаги чақалоқларнинг яшаб қолиш рейтинги шунча юқори бўлади. Бу диаграмма икки гуруҳ: “биз ва улар” ёки “Ғарб ва қолган давлатлар” ҳақида учинчи қаторда ўтирган талабам берган изоҳнинг ўзгинаси. Бу ерда шу икки гуруҳни “ривожланаётган ва ривожланган” давлатлар деб белгилаб қўйдим.

Дунё мамлакатлари иккита катакка – ривожланаётган ва ривожланган давлатларга қандай ажойиб тарзда ажралиб олганига қаранг. Шу икки катак ўртасида 15 та кичик давлатни (жумладан, Куба, Ирландия, Сингапур) ўз ичига олган бўшлиқ бор. У ерда дунёнинг атиги икки фоиз аҳолиси яшайди. “Ривожланаётган” тамғаси берилган катакда Хитой ва Ҳиндистон билан бирга 125 та давлат бор. Бу давлатларнинг барида аёллар ўртача бештадан туғади. Болалар ўлими кенг тарқалган: уларнинг яшаб кетиш кўрсаткичи 95 фоиздан кам, бу дегани беш фоиздан кўпроқ чақалоқ беш ёшга тўлмасидан нобуд бўлади. “Ривожланган” деб ёзилган иккинчи катакда эса 44 та пуфакча бор. Ундан АҚШ ва Европанинг кўпгина мамлакатлари жой олган. Бу давлатларнинг барида ҳар бир аёлга 3.5 нафардан камроқ бола тўғри келади ва гўдакларнинг яшаб қолиш кўрсаткичи 90 фоиздан юқори.

Шундай қилиб, дунё икки катакка жойлашган. Ва бу айнан учинчи қатордаги талабам тасаввур қилган манзара. Бу сурат дунё икки гуруҳга бўлинганини, ўртасида бўшлиқ ҳам борлигини аниқ-тиниқ кўрсатади. Қандай ажойиб! Тушуниш нақадар осон бўлган дунё! Унда муаммо нимада? Нега мамлакатларни “ривожланаётган” ва “ривожланган” деб ажратиш хато? Нега унда мен “биз ва улар” деб гапирган талабамни қийнаб, саволлар бердим?

Чунки бу сурат 1965 йилдаги дунёни кўрсатади! Мен ёш йигит бўлган пайтларимдаги дунё! Мана, муаммо қаерда! 1965 йилги харитадан навигация учун фойдаланармидингиз? Шифокорингиз сизга ташхис қўйишда ва даволашда 1965 йилда замонавий ҳисобланган тадқиқотдан фойдаланса, хурсанд бўлармидингиз? Қуйидаги сурат бугунги дунёнинг манзарасини кўрсатади:

Дунё бутунлай ўзгарган. Бугунги кунда оилалар кичик, болалар ўлими ҳам аксар мамлакатларда камайган. Ҳатто энг катта давлатлар Хитой ва Ҳиндистонда ҳам аҳвол яхшиланган. Чап тарафдаги пастки бурчакка қаранг. Катак деярли бўм-бўш. Кам фарзанд туғиладиган ва яшаб қолиш даражаси юқори бўлган кичик катакни кўряпсизми? Барча мамлакатлар ўша ерга қараб кетяпти. Аксар давлатлар аллақачон у ерга етган. Инсониятнинг 85 фоизи аллақачон “ривожланган дунё” деб номланган катак ичида. Қолган 15 фоизи эса асосан иккита катак орасида. Дунё аҳолисининг 6 фоизини ташкил қилувчи 13 мамлакат ҳали ҳам “ривожланаётган” катакда яшайди. Аммо дунё ўзгарса ҳам дунёқараш ўзгармади. Ҳеч бўлмаганда “ғарбликлар”ники ҳам. Кўпчилигимизнинг миямизда ҳали ҳам дунёнинг қолган қисми ҳақидаги эскирган тушунчалар қотиб қолган.

Дунёнинг мен ҳозиргина намойиш этган транформацияси фақат оилаларнинг катта-кичиклиги ва болаларнинг яшаб қолиш даражаси билангина чекланмаган. У инсон ҳаётининг барча жабҳасига кириб борди. Даромад, сайёҳлик, демократия, таълим олиш, соғлиқни сақлаш ёки электр таъминоти даражаларини кўрсатадиган диаграммаларнинг барчаси бир хил ҳикояни сўзлайди: яъни дунё иккига бўлинган эди, аммо ортиқ ундай эмас. Бугун кўп одамлар ўртада. Ғарб ва қолган мамлакатлар, ривожланган ва ривожланаётган давлатлар, бойлар ва камбағаллар ўртасида энди бўшлиқ йўқ. Биз ҳам уни бор деб ўйлашни бас қилишимиз керак.

Талабаларим қатъиятли, глобал воқеликдан хабардор ва ер юзидаги ҳаётни яхшилашни истайдиган ёшлар эди. Аммо улар дунё ҳақида энг элементар фактларни билмаслиги мени лол қолдирди. Улар аслида “биз” ва “улар” деган икки гуруҳ бор деб ўйлашини англаб, “улар” “биз” каби яшолмайди деётганини эшитиб, лол қолдим. Қанақасига ахир? Қандай қилиб улар 30 йил аввалги дунёқараш билан яшаб юрган бўлиши мумкин?

1995 йил октябридаги ўша оқшом ёмғир остида велосипедимни миниб уйга кетарканман, бармоқларим қотиб қолган, ўзим эса ич-ичимга сиғмай кетаётгандим. Менинг режам иш берганди. Синфхонага маълумотлар ёзилган схемаларни олиб кириш орқали талабаларимга дунё иккига бўлинмаганини исботлай олган эдим. Ва ниҳоят уларнинг хато тасаввурини тутиб олишни уддалагандим. Энди эса курашни давом эттиргим келарди. Бунинг учун янада аниқроқ маълумотлар кераклигини англадим. Бу кўпроқ одамларга уларнинг фикрлари асоссиз туйғулардан бошқа нарса эмаслигини янада ишонч билан кўрсатишимга ёрдам берарди. Бу менга улар аслида билим деб ўйлаганлари шунчаки туйғулигини кўрсатишга имкон берди.

Орадан йигирма йил ўтиб, Дания пойтахти Копенгагендаги замонавий телестудияда ўтирибман. “Бўлинган” дунёқараш тағин 20 йилга эскирган. Биз жонли эфирдамиз, журналист бошини ён томонга хиёл эгиб дейди:

– Биз ҳалигача дунёнинг кичик ҳамда асосан кўҳна Ғарб мамлакатлари бўлган бой қисми ва қолган катта қисми орасида улкан тафовутни кузатамиз.

– Аммо сиз буткул адашяпсиз, – жавоб қайтараман мен.

“Ривожланаётган камбағал давлатлар” алоҳида гуруҳ сифатида ортиқ мавжуд эмаслигини яна бир бор тушунтираман. Ўртада бўшлиқ ҳам йўқ. Бугунги кунда кўп одамлар, дунё аҳолисининг 75 фоизи даромади ўртача бўлган мамлакатларда яшайди. Улар бой ҳам, камбағал ҳам эмас, лекин шу икковининг ўртасида ва ўртаҳол ҳаёт кечиришни бошлаган. Тарозининг бир палласида ҳануз аҳолиси ўта қашшоқ ҳаёт кечирадиган мамлакатлар, иккинчи палласида эса бой давлатлар (Шимолий Америка ва Европа давлатлари, Япония, Жанубий Корея, Сингапур каби бир қанча давлатлар). Лекин жуда кўп одамлар аллақачон ўртада яшамоқда.

– Нимага асосланиб бундай деяпсиз? – давом этди журналист очиқча ғашимга тегишга уриниб. Ва у бунинг уддасидан чиқди, қитиқ патимга тегиб қўйди. Берилиб гапираётганим оҳангим ва сўзларимда акс этди.

– Жаҳон банки ва БМТ тузган оддий статистикадан фойдаланаман. Бундай қилиш баҳсли эмас. Бу фактлар муҳокама қилинмайди. Мен ҳақман, сиз эса адашяпсиз.