Текст книги "СОҲИБҚИРОН МАЪНАВИЯТИ 2"

Бу жиҳатдан Шарофуддин Али Яздийнинг “Зафарнома” китобщ берилган Амир Темурнинг янгидан бунёд этилган Боилкан шаҳрад олим-фузалолар билан ўтказган кенгаши ҳақидаги маълумот диққап сазовордир. Бу кенгашдаги нутқида у шундай деган: “Фан ва диннш машҳур кишилари ўз маслаҳатлари билан подшохдарга ёрдам бер келганлар. Сизлар эса менга нисбатан бундай қилмаяпсизлар. Мени! мақсадим мамлакатда адолат ўрнатиш, тартиб ва тинчлики мустаҳкамлаш, фукаронинг турмушини яхшилаш, юртимизда курилиш кучайтириш, давлатимизни ривожлантиришдир. Сизлар бу ишларн амалга оширишга менга ўз маслаҳатларингиз билан кўмаклашишларинп керак."

Амир Темурнинг илм-фан аҳлига бўлган муносабати давлатни идор қилиш, салтанат саройида ўтириш, маошлар тайинлаш ва шу кабилг тузукларда алоҳида қайд қилинган.⁴ Хусусан, у олимлар, донишмандлар! саройда ўтказиладиган мажлисларда ўзининг ўнг тарафидан-ул кишилар учун мўлжалланган томонидан урин берган.¹⁴

Худди ана шундай ҳурмат ва эҳтиромни Соҳибқирон ўзи забт этга мамлакатлардаги олиму фузало.¹⁵ Доно кишиларга нисбатан ҳам кўрсатга! “Қайси мамлакатни забт этган бўлсам, деб таъкидлайди бу ҳақда Ами Темур, -ўша ернинг обрў-эътиборлик кишиларини азиз тутдш саййидлари, уламолари, фузало ва mashoй и х л ар ига таъзим 6 аж келтирдим ва ҳурматладим, уларга суюрғол, вазифалар бери( маошларини белгиладим”.

Темур даврида илм-фаннинг қайтадан ривож топишига таьси кўрсатган омиллардан я на бири қўшни мамлакатлар, айниқса Хито! ¹⁶Ҳиндистон билан иқтисодий ва маданий алоқаларнинг кучайиши бўлд Турли мамлакатлардаги илмий марказлар, олимлар ўртасидаг алоқаларнинг ўрнатилиши, халқларнинг бир-бирининг тарихиш маданиятини ўрганиши, илм-фан соҳасидаги эришган натижалари била танишиши илмий билимлар тараққиёти учун қулай шароит туғдирган.

Темур саптанатида илм-фаннинг тараққий этишида ўтмиш мадани; бойликларини ўрганишга эътибор берилиши ҳам муҳим аҳамиятга эг бўлди. Бу давр олимлари Қадимги Юнонистон мутафаккирларинин илмий мерослари, хусусан Арасту асарларининг Ал-Киндий томонидаз амалга оширилган гаржимаси, Евклиднинг математикага оид 13 китобиш ўз ичига олган “Асослар" асарининг, Птоломейнинг “Алмагест китобининг Беруний томонидан санскрит тилига таржималари ва ш; кабилар билан таниш эдилар. Уларда Хитой ва Ҳинд олимлариннш риёзиёт, фалакиёт, тиббиёт, кимё, адабиёт, тарих каби илм сохаларидагн тадқиқотларига, чунончи ҳиндларнинг “Калила ва Димна” асарига бўлган қизиқиши кучли эди.Ъ Шунингдек, ХИВ-ХВасрларда илм-фаннинг

кжсалиши учун 1Х-ХИИ асрларда Урта Осиёда яратилган маданиятнинг, усусан Хоразмий, Форобий, Ибн Сино, Беруний, Умар Хайём,

11асриддин Тусий каби жаҳонга машҳур бўлган алломаларнинг илмий меросининг ғоявий манба бўлиб хизмат қилганлигини алоҳида таъкидлаб ўтиш зарур. Юқорида қайд этиб ўтилган омиллар ва бошқа шунга ўхшаш одисалар Ўрта Осиёда илм-фаннинг истильолар, сиёсий вазиятларининг ўзгариш таъсирида таракқиётдан тўхтаб қолишга йўл қўймаган ва илмий пилимлар ривожидаги ворисликнинг сақланишига ёрдам берган. Бундай морисликни Темур ва темурийлар давридаги илму фан тарақкиётининг парча йўналишларида, хусусан риёзиёт соҳасида кузатиш мумкин. Ганиқли голландиялик математик ва фан тарихи билимдони Д.Я.Стройкнигнг фикрича, “ислом дунёсида бўлган кўп урушлар, сиёсий ва этнологик ўзгаришлар математика ва астрономия ривожида юксалиш на қулашларга сабаб бўлсада, илмий марказлардан бирининг йўқолиши ва пошқаларининг пайдо бўлишига олиб келган бўлсада, бу фанларнинг умумий характери, тарақкиётининг асосий йўналишига таъсир эта олмаган”.

Хдқикатан ҳам ал-Хоразмийнинг асарларидаги ҳиндларнинг ўнлик саноқ системасининг талқини ва ривожлантирилиши, “Китоб ал-жабр нал-муқобала"Ъ да таклиф қилинган тенгламаларни ечишнинг икки хил усули ва шу каби муҳим кашфиётлар ап-Кошийнинг ўнлик касрларни ихтиро қилишида, учинчи даражали тенгламаларни ечиш усулини юпишида ва, умуман, юқори даражали алгебраик тенламаларни ечиш методини кўрсатишда ўз давомини топган ва чуқурлаштирган бўлиб, рпёзиётдаги алгоритмик-алгебраик руҳнинг мустаҳкамланишига хизмат қилган.

Шуниси диққатга сазоворки, ислом мамлакатларида риёзиёт айнан ана шу алгоритмик-алгебраик йўналишда кадимги дунёдаги риёзиётга нисбатан илгарилаб кетган ва у даражага Ғарбий Европада фақат XVI асрдагинаэришган.

Яна шуни айтиш керакки, XIX аср ўрталаригача алгебрада унинг Шаркдан келиб чикқанлиги, аксиоматик методнинг ишлатилмаслиги билан Евклид геометриясидан кескин фарқ қилиши сезилиб турган. Уларнинг келиб чиқишидаги фарқ хатто ҳозирги пайтдаги алгебра ва геометрияга оид мактаб дарсликларида ҳам сезилиб туради.Албатта, юкорида билдирилган фикрлар ислом мамлакатларида, шу жумладан Темур ва темурийлар бошқарган давлатда риёзиётнинг бошқа йўналишларида тадқиқотлар етарли даражада олиб борилмаган, деган маънони англатмайди. Буни тасдикдовчи далиллар мавжуд. Масалан, Умар Хайёмнинг “Евклид китобининг қийин постулатларига шарҳлар” асарида Евклиднинг параллел чизиқлар ҳақидаги постулатини исбот қилишга уриниб, тўртбурчакнинг ўткир, ўтмас ва тўғри бурчаклари гўғрисида курган учта фарази, илгари сурган ғоялари Насриддин Тусий

асарларида тасдиқланади ҳамда кейинчалик ал-Кошийнинг айлананин узунлигини ўлчаши, П– сонининг қийматини аниқлаши бил тўлдирилади. Риёзиётнинг бу йўналишида қилинган ишлар геометри тригонометрияларни юксак чўққиларга кўтариб, XIX асрда ноэвкли геметриясини яратиш учун зарур шарт-шароитларини ташкил этган.^1716181619

АМИР ТЕМУР САЛТАНАТИДА ИЛМ-ФАН РИВОЖИ

Амир Темур Мовароуннаҳр тахтига келган даврдан бошлаб ўлкада илм-фан, маданият, санъат, бунёдкорлик, меъморчнлик каби кагор йўналишларда ўзгаришлар юз берди. Булар орасида дин ва диний ил мл ар ривожини ҳам таъкидлаш зарур.

Бу борада гарихий ёзма манбаларнинг аҳамияти катта. Жумладан, "Темур тузуклари”да: “Мусулмонларга диний масалалардан таълим бериб, шариат акидалари, ислом дини илмлари, тасниф, ҳадис. фикҳдан даре берсинлар деб, ҳар бир шаҳарга олимлар ва мударрислар тайин килдим'’, -дейилади.

Бу пайтда таълим муассасалари ҳисобланган мадрасаларда Қуръон тажвид билан ўргатилар, араб ва форс тиллари қоидалари, ақида, фикҳ, ислом тарихи, ҳадис, тавсиф каби диний билимлар ўкитилар, шунингдек мадрасаларнинг макомига қараб, мантиқ, ўеърият, фалакшунослик, тарих, география сингари фанлардан ҳам сабоқ берилади. Демак, турли илмларнинг ривожи билан бирга дин илмлари ҳам тараққий этган. Масалан, фалакшунос олим фалакиёт илмини билиш билан бир қаторда дин илмларини ҳам билган ёки тиббиёт олими дин илмларидан хам етарли даражада бохабар бўлган.

Ёшлигидан илмга меҳр қўйган Амир Темур улуг кишиларнинг суҳбатида бўлиб, уларнинг дуоларини кўп олган: адабиётларда унинг Шамсиддин Кулол, Сайид Барака (ваф. 1404 й.) каби маънавий устозлари санаб ўтилади.²⁰¹⁷

Соҳибқироннинг суҳбатидан баҳраманд бўлган испан сайёҳи ва элчи Руи Гонсалес де Клавихо Амир Темур ўз юришларида козиларни доимо бирга юрганини айтади.

Сохибкирон илм ва фазл аҳлини ўзига ҳамроҳ қилган. У нафақат олимларни юришларида бирга олиб борар, балки бошқа юртларнинг олимларини ҳам ўз диёрига олиб келар, уларни ўзининг суҳбатдошига айлантирар эди. Самарқандга келтирилгал юзлаб

олимлар орасида Саъдуддин Тафтазоний (1322-1392), Сайид Шариф Журжоний (1340-1413), Шамсиддин Муҳаммад Жазарий (1350-1429) сингари гафсир, хадис, фиқҳ ақида каби илмларда етук билим соҳиблари ҳам бўлган.Тафтазоний дастлаб, Хоразмда яшаб, кейинчалик Сарахс ҳокими Малик Муҳаммаднинг истаги билан Сарахсга боргани, сўнгра Амир Темур уни Самарқандга чорлагани ва у ерда олимлар қаторидан манзур ўрин олгани маълум.¹

Соҳибқирон 1388 йилда Шерозни эгаллаганда, вазирларидан бири бу ерда истиқомат қилаётган Сайид Шариф Журжонийнинг у луг фазл соҳиби эканини таърифлаган. Олим билан суҳбатлашгач, унинг илм ва фазли эшитганидан ҳам зиёда эканига гувоҳ бўлган ҳамда уни Самарқандга юборган. Шу тарзда Сайид Шариф Журжоний Самарқандда 1 8 йилга яқин бош мударрис бўлиб, кўплаб шогирдлар етиштирган.

Шу билан бирга, темурийлар даври тарихчи олими Шарафуддин Али Яздий ўша пайтларда Кеш – Шаҳрисабз шаҳрида Пайгамбар ҳадисларини тўплаб, шарҳловчи муҳадцислар кўп бўлганини таъкидлайди. Шу сабаб ҳам Кеш илмлар маркази сифатида “Илм ва адаб гумбази” деган шарафли мақом билан машҳур бўлган.^-

Шу тарзда Амир Темур дунёнинг машҳур олимларини ўз атрофида йигиб. Мовароуннаҳрни илму маърифат масканига айлантирган. Мударрисларга маошлар, таълим масканларига вақфлар тайин қилдирган, илм аҳли учун ҳатто саройда ҳам кўплаб илмий бахслар ташкил эттирган. Бу мубоҳасаларни ўзи кузатар ва уларда бевосита иштирок ҳам этган. Саройдаги илмий мунозаралардан бири сифатида Тафтазоний ва Журжоний ўртасида Қуръон ояти хусусида бўлган баҳсни айтиб ўтиш мумкин. Унда голиб бўлган Журжонийнинг Амир Темур ва бошқалар олдидаги мавқеи янада ошган.

Умрининг кўп қисмини ҳарбий юришларда ўтказган Амир Темур бундай сафарларда хам олимлар билан ҳамсуҳбат бўлар эди. Жумладан, Дамашқ мухосара қилинган пайтда, машҳур араб тарихчиси ва мутафаккири Ибн Халдун (1332-1406) билан суҳбатда бўлган. Учрашув чогида машҳур тарихчи Соҳибқиронга Қуръони

каримнинг гўзал бир нусхасини ҳадя қилади ва Амир Темур ўрнидан туриб, муқадцас китобни ўпиб бошига қўйган.²¹

Соҳибқирон олимларнинг дин ва жамиятга тааллуқли масалаларда катта таъсирини эътиборга олиб, муносиб ва хурматга эгаларини билимларига мувофиқ мансабларга тайинлаган. Масалан, Бурҳониддин Марғиноний авлодларидан бўлган Абдулмалик Самарқандий (XTV аср) шайхулислом вазифасига тайинланган ва у кўп вақг шу лавозимда ишлаган. Умуман олганда, Марғиноний авлодлари темурийлар бошқаруви пайтида, ҳатто ундан кейин ҳам узоқ йиллар мобайнида шайхулислом вазифасини эгаллаб келганлар.

Илм-маърифат ҳомийлиги ноёб қўлёзмалар, нодир манбалар сақланадиган кутубхонасиз амалга ошмайди. Самарқандга олимлар келтирилиши баробарида нодир китоблар ҳам келтириларди. Ўз даврида Амир Темур Самарқандда дунёга машхур сарой кутубхонаси курилишига бош-қош бўлган. Унда турли тилларда ёзилган ноёб қўлёзмалар сақланиб, улар орасида Брусс шаҳри кутубхонаси (Туркия)дан келтирилган асарлар ҳам мавжуд эди. Буларнинг энг машхури, шубҳасиз, “Усмон Қуръони”дир. Ушбу кутубхонага яхши маош эвазига кутубхоначи ҳам тайин этилган. Кутубхона қошида қўлёзмаларни кўчириш ва китоб холатига келтириш бўйича устахона ҳам фаолият юритган.      •

Уз даврида Амир Темурдан кўплаб яхшилик кўрган олимлар, дин ахди у зот вафот этганда қаттиқ қайғуришгани манбаларда накд қилинади. Жумладан, Хожа Абдулаввал, Хожа Исомиддин, Сайид Шариф Журжоний каби дин уламолари қайғуриб, жуда хафа бўлганлари “Зафарнома”да баён этилган.

Олимлар Амир Темурни илм-фанга эътиборини алоҳида таъкидлайдилар. Жумладан, тарихчи Абдураззоқ Самарқандий уни “Давлат ва дининг қутби, ҳазрат соҳибқирон Амир Темур кўрагон”,⁶ дея таърифласа, “Темур тузуклари”ни инглизчадан француз тилига таржима қилиб, 1787 йилда нашр эттирган француз олими Лянгле, Темурнинг олимларга серилтифотлилиги, тарихчилар, файл асу фл ар, илм-фан, идора ишларида истеъдодли бўлган барча кишилар билан суҳбатлашиш учун кўпинча тахтдан гушиб. упарнинг ёнига келганини ёзади.¹Таникли рус шарқшуноси В.В.Вартольд: "Шубхасиз. Амир Темур уламолар ҳомийси эди. улар билам тенгма-тенг суҳбатлашарди, пайғамбар авлодларига хурмат муноснбатидл бўлард и”д Iейд и.

“Амир Темурнинг ислом дин ига бўлган муносабатидаш ->нг мухим кирра, бу – мусулмончилик ақидаларининг жамичт осойишталиги, равнаки, ижтимоий ад о лат. иймоп бутунлип). маънавий поклик учун хизмат килдиришга сафарбар этилишидир. Унинг эьтиқодига кўра, давлат давлатлигини. дин эса динлигмни қилитии керак. Бу гоя бугунги замонда хам ўз ахамиятини заррача йўқотган эмас. Худди шу туфайли хам Амир Темур даврида ислом дини равнақ топди, юксалди”

АМИР ТЕМУР ДАВРИДА МЕМОРЧИЛИК

Амир Темур ҳақидаги ўта муҳим манбалардан бири – унинг давридаги меъморий обидалардир. Уларни, маълум маънода, Соҳибқирон иштирокида гиштлар ва тошларда “битилган китоблар”, дейиш мумкин. Ҳашаматли меъморий лойиҳалар Темур учун янга империяни вужудга келтиришдек буюк ишнинг бир қисми эди. Бу фикрни Соҳибқироннинг: “Кимки бизнинг қудратимизга шубҳа қилса, биз барпо этган иморатларга назар солсин”, деган сўзлари ҳам тасдиклайди.

Амир Темур XIV асрнинг 70-йилларида ҳокимият тепасига келиб, Кеш шаҳрини давлатнинг иккинчи пойтахти қилди. Бу шаҳар мустаҳкам қалъага айлантирилди ва унда ҳукмдорлар уруғининг оилавий хилхонаси – Дорус-саодат мажмуи бунёд этилди. Мажмуа қурилишининг йигирма йил давом этиши Соҳибқиронга унинг барча жиҳатлариии пухта ўйлаб кўриш имкониин берди. Мажмуа таркибига бир Мадраса ҳам кирган. Клавихонинг гувоҳлик беришича, ХV аср бошларида бу ерда Амир Темур мақбарасининг қурилиши ҳам олиб борилган.

Бугунги кунда мажмуадан фақат Хазрати Имом мақбарасигана қолган. Археологик қидирувлар жараёнида оқ мармардан ясалган кўркам сағана ва тош тобут топилди. Қазувлар натижасида Ҳазрати Имом мақбарасига симметрик тарзда қурилган иккинчи иншоот бўлганлиги ҳам аникданди. Ушбу иншоотлар ҳашаматли пештоқнинг катта гулустуни ичида қурилган бўлиб, унинг марказий қисмида сағанали хон мақбараси жойлашган.

Бундай кенг кўламли ёдгорликнинг қурилиши Темурий хонлар оичасига юксак ҳурмат-эҳтиром билдирилишидан далолат беради. Турбатларнинг қелажакдаги муқаддаслик аҳамиятини яхши ҳис этган Соҳибқирон яқинлари ҳаётлик даврларидаёк Дорус-саодатдан жой сотиб олишга ҳаракат қилганлар. Хон уруғига мансуб кишилар жасадпарининг руҳий кучга эга эканлиги ҳақидаги тасаввурлар Кешда Муҳаммад Тарагайнинг, Соҳибқирон набираси Муҳаммад Султон ўғиллари Мироншоҳ ва Шоҳрухларнинг қайта дафн этилишида ҳам кузатилади.

Марҳумларнинг руҳлари “олгонлар” сифатида сулолага ҳомийлик қилишлари учун уларни “тўғри” дафн қилиш муҳим ҳисобланган кўринади. Амир Темур “абадият уйи” гоясида ҳукмрон сулола ва ислом авлиёларининг маънавий иттифоқини мужассамлаштирди.

Амир Темур вафотидан кейин Самарқандца ҳокимиятни унинг набираси Халил Султон қўлга киритди. Буюк бобосининг қабрига ҳомийлик қилиш унга ворислик учун қўшимча асос бўлиб хизмат этади, деб ҳисоблаган янги ҳукмдор Соҳибқирон жасадини Кешга жўнатмасдан Самарқандда дафн эттирди.

Амир Темур XIV асрнинг 70-йилларида бутун Мовароуннаҳрда ўз ҳукмронлигини ўрнатгандан сўнг, ўз давлатининг кенг жугрофияси ва янги кўламлариии ҳисобга олиб, пойтахтини Самарқандга кўчиради. Соҳибқироннинг ушбу режасини амалга оширишида унинг опаси Қутлуг Туркон огога уйланган Самарканд ноиби Довуд Дуглот яқин ёрдамчи бўлди. 1372 йили ушбу юқори мартабали оила бошига огир мусибаг тущди: уларнинг қизи Ўлжой Шодимулк хоним бевақт вафот этади. Шу муносабат билан Шоҳизинда қабристоии хон оиласи назарига тушади. Бу ер Мухаммад пайғамбар (с.а.в.) саҳобачаридан ва Мовароуннаҳрда ислом динини илк бор таргнб этган кишилардан бири – Қусам ибн Аббос дафн этилган қадимий муқаддас жой эди. Айтишларича, саккизинчи аср охирларида Самарканд яқинида ҳалок бўлган

Шоҳизинданинг жанубий_чегарасида қабирғали гумбазли мақбара барпо этилади. Ўн йилдан кейин Шодимулк | хонимнинг муштипар онаси Кутлуғ Туркон оғо вафот этганида, унинг жасади ҳам шу мақбарага қўйилади. 1386 йили Соҳибқироннинг синглиси Ширинбека оламдан кўз юмади ва унинг учун ёнма-ён янги мақбара қурилади. Ушбу нозик дид билан қурилган мақбарани бунёд этишнинг ташаббускори Амир Темурнинг ўйини. деб айтишади. Мақбаранинг ўзига хослиги шундаки, унинг пештоқида Суқротнинг қуйидаги ҳикматли сўзлари битилган: “Ҳақиқатан ҳам, бу дунеда одамлар қувонаётган қушларга ўхшайдилар, бу дунё ем сочиб қўйилган тузоққа монанд”.

Эътиборли жойи шундаки, Амир Темур ўз кўлами жиҳатидан Чингизхон давлатига тенг нмперияни вужудга келтирган бўлса-да, ХВ аср бошларигача мамлакатни қўғирчоқ хонлар номидан бошқарган. Чунки, мавжуд анъанага кўра, фақат Чингизхон авлодлари хон мансабига лойиқ, деб ҳисобланганлар. Соҳибқирон чингизийлар наслидан бўлган хотинларидан ўғил кўрмаган ва Амир Темур уруғидаги биринчи чингизий эркак, унинг набираси – ўғли Жаҳонгир ва Хонзоданинг фарзанди – Муҳаммад Султон бўлди, Хонзода К; чингизий Узбекхоннинг набираси эди. ХИВ асрнинг 90-йиллари охирларида шаҳзода Муҳаммад Султон расман тожу тахтнинг вориси, валиахд деб эълон қилинди ва у Амир Темур билан бирга ҳамҳукмдор бўлди. Унинг номига Соҳибқирон номидан й кейин хутба ўқитилди.

Муҳаммад Султон 1404 йилда тўсатдан вафот этади, уни Самарқандга дафн қилишга қарор берилди. Ҳаттоки, ўлимидан кейин ҳам Муҳаммад Султон Амир Темур ва унинг пойтахти учун буюк салтанат рамзи бўлиб қолди. Соҳибқирон набираси қабри устида янги мақбара қуришга аҳд қилди. Унинг номи

билан аталган Мадраса ва хонақоҳ жанубида марҳум хонзода учун сағана барпо қилинди. Соҳибқирон тириклигидаёқ сағана устига маҳобатли, тўқ нилий рангли қабирга гумбазли мақбара

барпо этилгаи эди. Бугунги кунда у Гўри Амир номи билан г машҳур.

Амир Темур вафот этганда темурийлар уни Муҳаммад Султон ёнига дафн этадилар. Бу билан набира ва унинг бобосининг тенглиги эътироф этилди.

Темурийлар империяси қарийб 40 йил давомида ўзининг олдинги буюклигини сақлаб қолган Шоҳрух ва Улугбек замонларида бобо ва набира Амир Темур ва Муҳаммад Султоннинг ёнма-ён дафн этилганлиги давлатнинг уларга эҳтироми рамзи бўлиб қолаверди.²²

Нодира –Амир Темур ва Муҳаммад Султоннинг ёнма-ён дафн этилганлиги давлатнинг уларга эхтиром рамзи бўлиб қолди.

АМИР ТЕМУР – БУЮК БУНЁДКОР

Амир Темур ҳамиша салтанат ерларини обод қилиш йўлларини қидирар. айниқса, сув чиқаришга капа эътибор берарди. Унинг назарида, фойдаланиши мумкин бўлган бир парча ер ҳам бекор. бенаф ётмаслиги керак…

В.В.Бартольд Амир Темурнинг салтанатда суғориш ишларига катта ахамият берганлиги ҳақида ҳайратланиб ёзади. Фақат Туркистонда эмас, банки Хуросонда, Кобул атрофларида, Қаробоғ, олис Муғон чўли ва бошка жойларда ободончилик, сув чиқариш, ариклар қазиш ишлари изчиллик билан олиб борилган. Мурғоб водийсида деҳқончилик бошланишини тарнхчилар Амир Темур номи билан боғлайдилар. Соҳибқирон Хуросонни фатҳ этганидан кейин, бутуи аркони давлат – амиру аъёнларнинг ҳар бирига Мурғобдан бир ариқ, сой (канал, албатта, ўзларининг ҳисобидан, деб тушуниш керак) чиқаришни буюради, токи бу ерлар обод ва ораста бўлсин. Ҳафизи Абрўнинг гувоҳлик беришича, шундай йўсинда Мурғоб дарёсидан йигирма(!) канал чикарилган, барчаси чиқарган одамнинг номи билан аталади. Каналларнинг ичида соҳибкироннинг хайрия ишлари билан машҳур, маликалар ичида бош– қош бўлган эгачиси Қутлуғ Туркон ока номидагиси ҳам бор эди… Каналнинг номи “Қутлуғ Хотун" деб аталарди.

Ҳиндистон сафарига отланган соҳибқирон Ҳиндикуш тоғига чиқиб, Панжҳирдин ўтиб, Борон жилғасига ту'шади: бу ердан Кобулгача беш йиғоч йўл экан. Бир йиғочни тахминан олти километр дейдилар. Баъзан бир йиғочни ўн икки минг қарн ҳисоблайдилар, бир карн – тахминан бир метрга тенг. Амир Темур бу ердаги айқириб оқиб ётган сувни кўриб, кўнглида: "Ундан каттагина ариқ чиқарса бўлар экан…”, деган ажойиб фикр туғилди. Дарҳол сафар тўхтатилиб(!), черикка фармон қилинди, иш бошланиб кетди. Иш бошида одатдагидек соҳибқироннинг ўзи эди. Натижада тездаёқ узунлиги беш йиғоч чиқадиган катта ариқ қазиб бўлинди, отини “Жўйи Моҳигир” деб атадилар. Арикдан неча маъмур ва обод кенту қишлоқлар пайдо бўлди…

Ўхшаш ҳодиса 1398 Yил баҳорида ҳам рўй берди. Соҳибқирон Самарқанддан Кеш томон йўлга чикди. Йўл тоғдан ошиб тушар эди. Етти йиғоч йўл юрғанларидан сўнг тўхтадилар. Соҳибқирон атрофга назар solib» кўрдики, тоғнинг тепаси жуда хушманзара, баҳаво жой экан, тиши! огзидан шаркираб бир тегирмон сув оқиб чикиб турибди… Iмoратга лойиқ ер экан!"’, деб ўйлади Амир Темур. “Шу ерда боғ qilsinlar , бу сувни боққа олиб кирсунлар, богнинг ичида қаср пип упларГ’ деган олий фармон содир бўлди… Оқибатда, пайтлар келиб Ibn Aрабшоҳ, йўқолиб қолган от фақат олти ойдан кейингина топилибди, deb ta’riflagan Тахти Қароча боғи барпо этилди…

Ҳиидистон муҳорабасидан юртига қайтаётиб соҳибқирон Нағар деган качками янгидан қуришларини буюради. Щу ерда, иттифоқо, ажойиб бор бўлиб, “суйи асру зебо ва латиф эрди", фақат қалъадан мшқарида эди. Бу ердаги халққа қулай бўлишини, теварак-атрофга файз гппиини кўнглига туккаи соҳибқирон: “Қалъани улуғроқ қилсунлар, лидоқким, булоғ қалъа ичида киргай!” деб амр этади. Яздий ёзади:

Sohibqiron “… андоқ жахд қилдиким, беклар ўзлари хишт(ғишт) ва иллчнқ ташидилар…” Амир Темур булокнинг сувидан роҳатланиб, baхраманд бўлиб қалъада фароғатда умр кечиришни шу ерлик халққа к.олдириб, қурилиш битган куннинг эртасигаёқ Самарқандга жўнаб кстади…

Йўлда яна Арабон мавзеида бир работ солдиради…

Низомиддин Шомий Табриз шаҳрини таърифлаб дейди: '’…Қуббатул– ислом бўлмиш Табриз шаҳри хароб, нообод, равнақсиз ва кимсас-из қолди. Лекин Соҳибқироннинг ёсоқ ва адолати баракотидан шаҳар қайтадан яхшиланиб, Амир (соҳибқирон)нинг адлу додхохдиги соясида мазлум халқ яна манзилларига қайтиб, ҳаёт кечира бошлади…”

Муаррихнинг Шероз ҳақидаги сўзлари ҳам ажойиб: “Ростини аитганда, Шероз Амир Соҳибқироннинг шарафли қадами баракоти билан бир неча вақг амонда бўлиб, ободонлашди. Кишилар айшу фароғатга яқин ва қийинчилигу балолардан узоқ яшадилар. Бир қаича мавзеларга хайрия иморатлари, маежиду мадрасалар қуридди ва шаҳарнинг баъзи маҳаллаларига оқар сувлар келтирилди…”

1401 йилда Қорабогда юз берган воқеа ҳам бағоят ибратли. Шарафиддин Али Яздий ҳикоясига қараганда, бу ерда аввалги подшоҳлардан бири Арас дарёсидин капа анҳор чиқарган экан. Шикор қилаётган Соҳибқироннинг кўзи, иттифоқо, ўша анҳорга тушиб қолади. “Ҳиммати иқтизо(тақозо этмоқ) қилиб”, ўша кўмилиб кетган анҳорни қаздиришга буюради. Тезда тавачилар ерни ўлчашиб бекларга бўлиб берадилар. Ўн йиғоч узунлигидаги кема юрса бўладиган чуқур анҳорни бир ойда қазиб гайёр қиладилар. Анҳорга Соҳибқирон аждодлар ҳурматини ёд этиб "Нахри Барлос” деб ном қўйди. Анҳор туфайли кўп боғлар яралди, қишлоқлар обод бўлиб, экинзорлар кенгайди…

“Соҳибқироннинг бовужуд улким, доим иши юруш эди ва бир ерда ўлтурмас эди, – деб ёзади Шарафиддин Али Яздий. – Аммо андин анча иморат ва зироат ва бақаъоти хайр(қадамжо, мақбара бинолари) кар вилоятда ёдгор қолдиким, сони йўқ турур…”

Буюк тарихчимизнинг сўзлари асло муболаға эмас.

Яна айрим мисолларни айтиб ўтайлик.

I  IHO (Inиди бошланган Оқсарой қурилиши, Клавихонинг ёзишича, 1101 Иилда ҳам ҳали қурилиш давом этар эди. 1382 йилда Сирдарё оўИида Шоҳруҳия шаҳри қайтадан тикланди, Шосмон(Мозандарон)да муҳташам сарой қурилди(1392), Хоразм(Гурганж) шаҳри қайтадан бунёд этилди(1393), Мўғулистон сарҳадида Ашпарада мустаҳкам қалъа буй кўргизди(1397), Ҳиндистон муҳорабасига бораётиб ўн тўрт кун деганда Эрёб қалъасини тикладилар, масжиди жомеъ обод бўлди(1398), Шомда, у ердаги табаррук икки мазор устида йигирма беш кунда оқ тошдан икки олий гунбаз солинди( 1400), Қаробоғда тўрт бозори, бисёр иморатлари, ҳаммому карвонсаройи, майдону боғлари бўлган, икки тарафида тош безаклари берилган икки дарвоза, тўрт томонида ҳисор буржлари қад кўтарган Бойлақон шаҳри барпо этилди, бир йиллик иш бир ойда битирилди(1403), Эронда Гулихандон қалъасини “ганч била тошдан иморат килдурди’1404)… Мисоллар кўп.

Ажаб ҳикматки, қайдадир жанглар бўлиб ётарди, соҳибқирон мамлакатида қурилишлар тинмасди…

Соҳибқирон табиатан қурувчи эди, унинг фаолияти замирида халқимизнинг бунёдкорлик фазилати, “қураман” деган ҳаётбахш ва яшовчан фалсафаси жобажо эди. Биз буни соҳибқирон ҳақида ёзилган мўътабар асарларда, бугун кўз ўнгимизда савлат тўкиб турган муҳташам кошоналарда, иморатларда кўрамиз, ҳис этамиз, фахрланамиз.²³

Бугун Президент Ислом Каримов раҳбарлигида яратилган лойиҳалар асосида бунёд этилган Имом ал-Бухорий ёдгорлик мажмуи, “Шаҳидлар хотираси” ёдгорлик мажмуи, Хасти Имом жомъе масжиди. Мустақиллик майдони, Темурийлар тарихи давлат музейи ва яна санасанг саноқ етмайдиган қанча-қанча кошоналар, маданий-маърифий масканлар, муҳташам саройлар, коллежлар, лицейлар, аэропорт бинолари, йўллар, темир йўлларга боқиб нигоҳлар қувнайди, диллар фараҳларга тўлади. Ҳа, Амир Темур бунёдкорлиги бугун ҳам юксак суръатларда давом этмоқда…

Эртасига умид боғлаган ҳалқгина қурилишга меҳр қўяди, бу анъана ўзбекнинг қон-қонига сингиб кетган, авлоддан-авлодга ўтиб келмоада ва шиддат билан ўтиб боради.

Амир Темур ана шундай халқнинг ўт юрак фарзанди бўлган буюк бунёдкор эди.

АМИР ТЕМУР ВА ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИ ТАСВИРИЙ САНЪАТИ ВА МАКТАБЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ

Темурийлар даври катта бунёдкорлик ишлари амалга оширилган давр сифатида тарихда маълум. Бу даврда ҳашаматли бинолар, боғ– роглар бунёд этилган, меъморчилик, амалий санъат, деворий сураткашлик, қўлёзма санъати, миниатюра ва бошка кўпгина санъат турлари кенг ривожланган.

Амир Темур ва Темурийлар даври деворий суратлари ва миниатюралари исломгача бўлган анъаналарга эга. Қўлёзма китобидаги миниатюра тасвирлари – деворий суратдан кейин иккинчи ўринда туради.

Илк деворий сурат фрагментлари ангик шаҳарчалар қолдиқларида очилган (Тупроққала, Холчаён, Далварзинтепа, Ўзбекистоннинг жанубидаги ибодатхоналарда, Қадимги Бақтрия ҳудудидан топилган ёдгорликлар). У рта аср шахарлари – Панжикент, Варахша, Афросиёб. Шаҳристон деворларида VI—VIII асрларга оид кўпгина сюжетли тасвирлар Марказий Осиёда тасвирий санъатининг қадимги анъаналари бўлганлигидан гувохдик беради. Сюжетларда эртак-фольклор, матал, эпик, мифологик санъат акс этган.

Исломгача бўлган деворий суратларнинг сюжетлари кейинчалик китоб миниатюрасида ўз аксини топди. Булар мукаммал ишланган: базмга ташриф, жанг ва аскарлар, карвонлар, тўй сахдалари, дафн маросими, ов қушлари ва итлари қатнашган ов манзараси, нард ўйини, арфа, най чалувчилар қатнашган саҳналар. Уша давр деворий суратларида афсонавий махлуқлар (аждар, дев) билан бўлган қаҳрамонона жанг саҳналари ифода зтилган. Илоҳ ёки қукмдорнинг тимсоллари саҳнада марказий ўринни эгаллаган. Бу композициялар асрлар ўтиб китоб миниатюрасига кириб келди. Антик даврнинг мадобатли деворий суратлари ва илк ўрта аср китоб миниатюраси ораеидаги вакт давомида амалий санъат буюмларида кисман тасвирий могивлар қўлланилган.

X-XII асрларда Ўрта Шарк исломни қатъий қабул қилиш даврида деворий сурат мавзуси ҳали бутунлай эсдан чикмаган. Айниқса, сарой ҳаётида, лекин интерьер деворларининг сюжетли картиналари ўрни орнаментал ва эпиграфик безаклар билан ёпилиб, катъийлик ёки кўпрангли дабдабани кўрсатган.²⁴

Амир Темур меъморий иншоотларнинг асосий буюртмачиси бўлган. Ибн Арабшоҳ¹, Шарафуддин Али Яздий², Заҳириддин Муҳаммад Бобур Ҳирот саройида Боғи Шимол, Боғи Дилкушо каби Самарканд саройининг деворий суратларини ўзига хос ажойиблштигини катта хаяжон билан айтиб ўтганлар. Бу саройлйрда ташрифлар, мажлислар, Соҳибкироннинг табассумли ёки жиддий ҳолатлардаги портретлари, унинг ўгиллари, набиралари, юришлари, шаҳар ва кальаларни камал қилишлар, хукмдорнннг тантанали базмлари, овлар, маликалар иштирокидаги саҳналар тасвирланган.

Амир Темур фикрига кўра, маҳобатли рангтасвир ўзида турли хил жанрл ар-портрет, батал, сарой ҳаёти, маълум вокеълик кабиларни тасвирлаши керак бўлган³. Унинг даврида асосий рассом устаяардан бири Пир Аҳмад Боғи Шимолий бўлиб, Боғи Шимол саройи деворий суратларини у яратган бўлиши ҳам мумкин. Ширин бека ого, Бибихоним, Туман ого мақбараларида ҳам пейзаж тасвирларидан колдиклар сақланиб қолган. Композицияси бўйича у вертикал панно килиб ишланган.

Қўлёзма китоблардаги миниатюра тасвирлари деворий суратдан кейинги ўринда туради. Билимга, китобга меҳри баланд бўлган Амир Темур тинмай турли мамлакатлардан қўлёзма китобларни олиб келган, бой кутубхона ташкил этган. Али Яздийнинг берган маълумотларига Караганда⁴, Амир Темурнинг муҳим кунсткамера – ноёб буюмлар сақланадиган жойи бўлган. Унда Аржанг Монийнинг машҳур альбомидаги хақиқий оригинал суратлари бўлган.

ХШ аср мўгуллар босқини даврида кўпгина рассомлар Моварауннаҳр ва Хуросондан Эроннинг жанубига қочиб кетганлар ва у ерда улар ўз ҳунарлари ва санъатларини давом эттирганлар. Марказлашган Темурийлар давлатида Самарканд, Ҳирот, Шероз, Бағдод мактаблари орасидаги алоқа мустаҳкамланди ва фаоллашди. Темурийлар даври Ўрта Осиёнинг иқтисодий-ижтимоий ҳаёти, маданияти, илм-фани, адабиёти, санъати таракқиётида ўзига хос ўринга эга бўлди. Мир Али Табризий томонидан яратилган энг гўзал настаълиқ ёзуви етакчи ўринни эгаллаб, бу ёзувни пухта эгаллаган Жа’йфар ва Азҳар Бойсунқурий, Абдураҳим Хоразмий, Машҳадий,

Ҳеравий каби хаттотлар, Устод Абдулхай, Мансур, Ғиёсиддин Наққош, Пир Аҳмад Боғишимолий, Мирак Нақкош, Щоҳ Музаффар, Қосим Али Чеҳракушо, Ёрий Музаҳҳиб, Жамолиддин Юсуф каби миниатюрачилар ўз соҳаларида устод санъаткорлар бўлиб, Самарканд ва Ҳирот мактабларининг шуҳратини дунёга танитганлар’.

Китобат санъати – хаттотлик, лаввоҳлик, жадвалкашлик, музахқиблик, муқовасозлик ва рассомчилик ҳам ўзининг юксак тараққиёт даражасига кўтарилди. Иброҳим Султон Шерозда очган рассомлик устахонасида Бағдод ва Табриз рассомлари ишлаши натижасида, шероз мактаби XIV аср охирида табриз-багдод мактабларининг таъсирини ифода эта бошлади. Шерозда Бойсунгурнинг Ҳирот мактаби учун ишланган “Шеършт антологияси” (ёзувчи ва шоирларнинг энг яхши асарлар тўплами)да багдод услуби, шероз анъанавий мактаб қўлланмалари иштирок этган. Амир Темур даври миниатюристларнинг шаклланишидаги кучли мактаб бу Самарқандда бўлган. XV аср қўлёзмаларида қисман кўп фигурали портрет-картиналар сакланган. Улар илк самарқанд миниатюраларининг оригиналларидан нусхалар бўлган. Уларда шунингдек, Амир Темур тасвирини ҳам учратиш мумкин. Асарда Темур табиат қўйнида, байрамда ва бир қанча вариантларда тасвирланган. XV аср бошида Самарқандда ишланган миниатюралар батал жанрида бўлиб, “Шаҳар девори ёнидаги жанг”, “Тогда™ Шоҳ ови” шулар жумласидандир. “Жанг” манзараси темурийларга хос (Истанбул, Иилдиз кутубхонаси). Унда қалъа девори баланд аррасимон парапет, минора билан тасвирланган.

Улугбек      ҳукумронлиги      даврида      (1397-1447)

иллюстрацияланган қўлёзмалар яратилган. Жумладан:

– Абдураҳмон Сўфийнинг “Сувар ал-кавакиб ас-собита” астрономик рисоласи (Париж Миллий кутубхонаси);

– Улуғбекнинг бургут овига саёҳати, қўлёзмадаги миниатюра. Юқорида-синчли айвонда тасвирланувчининг номи кўрсатиб ўтилган: “Улуғ султон, Улугбек Кўрагон, унинг бошқарувини А'ялоҳ ўзи қўлласин” (Тўпқопи Сарой, Истанбул). – Низомийнинг “Хамса”си ва унга ишланган 18та миниатюра (Тўпкопи Сарой, Истанбул, Н– 786).

Миниатюра тасвирида ажойиб тарихий ноёб асарлар қаторида хукмдор Улугбек ва унинг аъёнлари бургут овида тасвирлаиишидир. Миниатюрада ўша давр ҳолати акс тпаи. Бу миннапора кўринишидан диптих бўлиши мумкин, лекнн унинг май қисми сақланмаган.