Текст книги "Кыргыс толоонугар көрсүһүү"

* * *

… Уонча хонугунан Мэхээчэ аччыктаан, ыран-дьүдэйэн, эбиитин ханнык эрэ урдустар быһыта сынньан баран, били, маа бэйэлээх саппыкытын устан ыланнар атах сыгынньах хаалла, сирэйэ-хараҕа көҕөрөн адьас умнаһыт оҕонньор курдук буолла. Бэйэтэ да кырата-харата бэрт буолан, сэриигэ ыҥырыллан баран иһэн быстан хаалбыт киһи диэбэккэ, бүрээт умнаһыт оҕонньоро сылдьар дии саныыллар быһыылаах.

Тимир суол вокзалыгар кэлии-барыы түүнүн эрэ кыратык аҕырымныы түһэр. Арҕааттан сотору-сотору бааһырбыттары аҕалаллар, араас тэриллэри, станоктары тиэммит поезтар кэлитэлииллэр. Түүннэри-күннэри сэриигэ баран иһээччилэри тиэммит эшелоннар кэлэн ааһыталыыллар. Ол тухары Мэхээчэ биир да саха киһитин көрсүбэтэ, кыһалҕатын быһаартарбата, кимниин да айах атан кэпсэппэтэ. Хоргуйан өлбөт туһуттан наар аан таһыгар ытыһын тоһуйан баран олорор. Кэлэр-барар дьоҥҥо ас-таҥас сыыһын атыылыыр эмээхситтэр сороҕор аһынан ытыһыгар килиэп хоруоскатын, хахтары буспут хортуосканы ууран ааһаллар. Хантан эрэ балачча обургу кэнсиэрбэ бааҥкатын булан айанньыттар оргуйбут уу ылар кырааннарыттан сылбархай ууну сүүрдэн айаҕын сиэтэ-сиэтэ сыпсырыйар. Итинник муҥнана сырыттаҕына, халлаан тымныйан, кыһын кэлэн иһэр сибикитэ биллэн барда. Атахтара дэлби тоҥор буоланнар, куул сэмнэҕин булан эринэн баран, сөллө сылдьыбатыннар диэн бэрбээкэйинэн боробулуоханан бобо тардынна. Кэлин вокзал тулатынан чээччэйэн чугас эргиннээҕи үүтү-хайаҕаһы биэс тарбаҕын курдук биллэ. Адьас кими да чугаһаппат, саалаах харабыллар турар, хатыылаах боробулуоханан эргитиллибит сирдэр кытары бааллар.

Ити сылдьан уорары сатыыра эбитэ буоллар, саатар киһилии атах таҥастаныа эбитэ буолуо да, Мэхээчэ уорарын тарбаҕын быстар кэриэтэ саныыр. Хата, биир күн итии уу сүүрэр турбалар тардыллыбыт сирдэригэр кини курдук кыра киһи киирэн холкутук сытыан сөптөөх хаххатын булан ылла. Бэрт бүччүм, сылаас сири таба хааман, аны онно тиийэн хонор. Айаҕын ата сылдьар сүрдээх улахан алдьаммыт бачыыҥканы булан, боробулуоханан үүйэн син атах таҥастаммыт кэриэтэ буолла. Ити курдук күнтэн күн ааһан истэ. Мэхээчэ сууммакка-тарааммакка, аанньа аһаабакка ийэлээх аҕата да билбэт киһилэригэр, илдьирийбит таҥастаах умнаһыкка кубулуйан хаалла. Аны киниэхэ төрүт да кыһамматтарын билэн, байыаннайдартан куттаммат. Ардыгар аччыктаан мэйиитэ эргийэн туймаарталаан ылар. Дойдутун, дьонун ахтара даҕаны сүрдээх, ол эрээри аны кинини онно туох илдьэн быраҕыай? Хаһан эрэ бу дойдуга, ити турбалар быыстарыгар өлөрүм буолуо дии саныыр. Сороҕор түһээн дойдутун көрөр. Тоҕо эрэ наар сайын үгэнигэр тиийэ сылдьар, сибэкки арааһын быыһыгар турар уонна хайаан да үрүмэччилэр тэлээриҥнэһэллэрин көрөр. Уһуктан кэлэн, төрүт атын сиргэ сытарыттан хомойон ытаан муҥнанар. Ытаан-ытаан баран, хоргуйан өлбөт туһуттан эмиэ умналыыр сиригэр тиийэн олороохтуур.

Өрүү хам аччык, оргуйбут ууну эрэ төһө кыайарынан иһэ сылдьар да буоллар, Мэхээчэ күөххэ этэҥҥэ үктэнэн, от-мас тыллыытыгар син тыыннаах тиийдэ. Биир сүрдээх сылаас күн, дьон көрбөт сиригэр тиийэн, ньалыар ууну булан суунна, таҥаһын дуомун эмиэ илиппитэ буолла, бытын-былахытын көҕүрэтинэ сатаата. Сыгынньахтанан баран дар уҥуох, от илии, от атах буолбутуттан, тобугун, өттүгүн уҥуохтара сүөргү баҕайытык лоппоруһан тахсыбыттарыттан, ойоҕосторо ааҕа атыгыраһан көстөллөрүттэн бэйэтэ да соһуйда. Илдьирийбит сонун бүрүнэн саҥата суох ытаан санна титирэстии олорбохтоото. Оо, билигин дойдутугар төһө эрэ үчүгэй буолла. Хаар ууллан, мыраан сирэйэ ньургуһунунан симэнэн, тыллан эрэр мутукча сыта дыргыйан, кэҕэ этэн чоргуйан эрдэҕэ. Таҥаһа куурарын кэтэһэн оннук балачча уһуннук олордо. Айылҕаҕа үчүгэйэ сүрдээх эбит. Ол иһин талаҕынан хахха оҥостон, кур оту үргээн тэллэх оҥостон отууга хонордуу оҥоһунна.

Киһи туохха барытыгар үөрэнэр эбит. Мэхээчэ эмиэ умнаһыт олоҕор үөрэнэн хаалла. «Дьылҕам маннык эбит буоллаҕа» дии саныыр. Саамай сүрүн кыһалҕата – туох эрэ айахха угары булбут киһи диэн. Сэрииттэн бодоҥ буолбуттар, илиитэ, атаҕа суох умнаһыттар күн-түүн ахсын элбээн иһэллэр. Вокзал айаҕар уонунан киһи илиитин уунан баран олорор буолар. Онон тугу эмэ ыстыыры булар уустугурда. Сорох күн оргуйбут уунан эрэ хонуталыыр.

Аччыктаан, тоҥон-хатан, инчэҕэй эттээх тулуйбат эрэйин-муҥун көрүстэр даҕаны, ыалдьан-сүтэн хаалбакка син тыыннаах сылдьар. Иккитэ-үстэ саха дьонун көрсөн кэпсэтэ сатаата да, анарааҥҥылара сэриигэ баран иһэн быстан хаалбытын биллилэр да тэскилиир аатыгар бараллар, киниттэн араҥ ыарыылаах киһи курдук куттаналлар. Өссө сорохтор кырбыах да курдук буолаллар. Онон кэлин сахалар дии санаабыт дьонугар чугаһыы да соруммат.

* * *

…Мэхээлэ, тирии бүрүөһүннээх сымнаҕас дьыбааҥҥа тиэрэ түһэн утуйан барылата сыттаҕына, таһырдьа ынырыктаах ытыалааһын, ыһыы-хаһыы өрө оргуйа түстэ. Ойон туран дьыбаан баһыгар өйөннөрө уурбут аптамаатын харбаан ылаат, иккис этээстэн кирилиэһинэн аллара лиһигирээн түстэ. Таһырдьа ойон тахсыбыта: ким туох сэптээҕинэн салгыҥҥа ытыалаан битигирэтэн аҕай эрэллэр эбит. Тугу да өйдөөбөккө өрүтэ хантаарыҥнаан баран, аан таһыгар ыһыытыы-ыһыытыы аптамаатынан салгыҥҥа ытыалыы турар саллаакка тиийэн кулгааҕар: «Что случилось?» – диэн хаһыытаабытыгар, биирдэрэ: «Победа! Победа!» – дии-дии ботуруонун бүтүннүү ытыалаан битигирэтэн кэбистэ. Мэхээлэ, ити тыллары истээт, этэ-сиинэ итий-итий гынарга дылы буолла. Кыайыы!!! Бу күнү төһөлөөх күүттэ этэй?! Ол күнэ, төһө да күүппүтүн иһин, олус соһуччу тиийэн кэллэ. Тулатыгар үлүскэннээх үөрүүттэн «Ураа!» хаһыытыы-хаһыытыы салгыҥҥа ытыалыыр дьону үтүктэн, аптамаатын өрө тутаат, диискэтэ бүтүөр диэри ытыалаан бирилэтэн кэбистэ уонна киһитин кууһа түстэ. Иккиэн ыбылы куустуһан мадьыктастылар. Мэхээлэ түөһүн үлүскэн үөрүү толорон эмиэ да күлэрэ, эмиэ да үгүстэр курдук хараҕын уута ыгыллан тахсан сарт түһэрэ.

…Сэрии иэдээнэ хайдахтаах да киһи кутун уларытар, дьэбир сүрэхтиир. Оттон ити үөрүү хараҕын уута күннэтэ өлөр өлүүнү кытта күөн көрсүбүт саллааттар куттара тостубатаҕын, майгылара уларыйбатаҕын туоһута этэ.

* * *

…Бу дойдуга саас быдан эрдэ кэлэр. Мэхээчэ, халлаан сылыйан, түүнүн оччо тоҥмот буолан, бүччүм сиргэ эмиэ отуу оҥостон хонор буолбута хас да күн буолла. Биир сарсыарда күн аайы умналыыр сиригэр кэлбитэ: туох эрэ улахан бырааһынньык буолбутунуу дьон үөрбүтэ-көппүтэ сүрдээх, араадьыйанан ырыа-тойук кутуллан олорор буолбут. Мэхээчэ, төһө да нууччалыы бэрт аҕыйах тылы биллэр, киһи барыта өрө көтөҕүллэн: «Победа! Ураа! Ураа!» – дэһэллэриттэн, сэрии бүппүтүн, кыайыы буолбутун сэрэйэн, эмиэ сүрдээҕин үөрэн, долгуйан кэллэ. Ол быыһыгар аны хаһан да дойдубар, дьоммор тиийэр кыаҕым суох диэн хараастан хараҕын уута иэдэһинэн халыйа олордоҕуна, биир саллаат хотуомкатыттын бухааҥха аҥаара хара килиэби ылан туттаран кэбистэ. Мэхээчэ, өтөрүнэн илиитигэр маннык улахан килиэби туппатах киһи, үөрүүтүттэн өссө күүскэ ытаан ньиккирээн барда. Ити күн үөрбүт-көппүт дьон хаста да ботуччу соҕустук ас бэристилэр. Онон киэһэлик отуутугар икки-үс хонукка сиир килиэптээх, бэл, эт кэнсиэрбэлээх кэлэн үс сыл тухары биирдэ тото-хана аһаата. Урут саамай баҕарар баҕата – саатар биирдэ тото аһаа– быт киһи диэн этэ. Оттон бүгүн тото аһаатар даҕаны, сүрэҕин-быарын хам тутар, мэктиэтигэр тыынын хаайар, кыатана сатаабытын да иһин хараҕын уутун ыган таһаара турар ыар санаа хам кууһан, кыратык даҕаны хараҕын тымныппата. Наар дойдутун, дьонун санаан, халтаһалара дьолточчу иһиэр диэри ытаан таҕыста…

* * *

…Кыайыы кэнниттэн сотору соҕус буолаат, тимир суол станциятыгар аны илин диэки ааһар эшелоннар элбээтилэр. Дьоппуоннары кытары кыргыһыыга баран эрэр, араас сэрии сэбин, саллааттары тиэммит поезтар сотору-сотору кэлэн ааһыталыыллар. Ол быыһыгар дойдуларыгар төннөн иһэр, түөстэригэр килэччи уордьан, мэтээл иилиммит саллааттар вокзалы ылан кэбистилэр.

Биир күн Мэхээчэ вокзал диэки баран иһэн, отуутуттан чугас соҕус уот оттон хочулуокка күөс өрүнээри олорор дьону көрдө. Өйдөөн көрбүтэ: сахалар эбит. Өссө биирдэрин хайдах эрэ хараҕа таптыы көрөр, билэр киһитин курдук. Талах быыһынан оргууй чугаһаан, саһан туран сирийэн көрбүтэ: ходуһаттан бэбиэскэ тутан бииргэ тахсыбыт киһитэ Ылдьыын Мэхээлэ тастыҥ быраатынаан Миитэрэйдиин олороллор эбит. Үөрэ-көтө күө-дьаа кэпсэтэллэр, табахтыыллар. Түөстэрэ бүтүннүү уордьан, мэтээл.

Мэхээчэ, билэр дьонун көрөн, сахалыы саҥаны истэн, хараҕын уута халыйан тахсан, сүрэҕэ нүөлүйэн, сүһүөхтэрэ ууллан охтон түһүөх курдук буолан талахтан тутуһан оргууй бокуйдар-бокуйан тобуктуу түстэ. Балачча өр бүк түһэн, бүтүн бэйэтинэн титирэстии олорбохтоон баран, көнөн өрүтэ тыыммахтаан ылла. Хараҕыттан халыйан тахса турар ууну сөп-сөп ытыһынан туора соттуммахтыы-соттуммахтыы кутаа таһыгар кэпсэтэн көбдьөөрөр дьону көрөн олорбохтоото. Онтон арыый уоскуйан, оргууй аҕай туран, талах быыһыттан тахсан саарыы-саарыы кутаа диэки барда.

* * *

…Кини диэки утары олорор Ылдьыын Мэхээлэ талах быыһыттан тахсан кэлбит илдьиркэй таҥастаах, хараара өспүт сирэйдээх быыкайкаан киһини бэркэ дьиибэргээбиттии көрдө. Мэхээчэ хамсыыр-хамсаабат икки ардынан кээдьэҥнээн чугаһаан кэлбитигэр, киниэхэ кэннинэн буолан талаҕы кыһан күөс булкуйар оҥоро олорбут Миитэрэй эргиллэн көрөөт соһуйан:

– Оо, татат! Бу туох айылаахпыт тиийэн кэллэ?! – диэтэ.

– Умнаһыт эрэйдээх сылдьар дии. Оҕо диэбитим улахан киһи эбит дуу. Тугу эмэ бэрсээйэллэр диэн кэлээхтээтэҕэ. Ыл килиэпкэ кэнсиэрбэтэ сыбаан аҕал эрэ. Бу эрэйдээххэ онтон ордук бэрсэрбит да суох, – диэн баран Мэхээлэ умнаһыт диэки аһыммыттыы көрөн турда. Миитэрэй килиэп сыбыы охсон биэрбитин туппутунан Мэхээчэҕэ чугаһаан кэлэн утары уунна уонна:

– На, возьми. Больше нечем угостить, – диэтэ.

Мэхээчэ, эмискэ салҕа киһилии титирэс буолан хаалбыт илиитинэн, илдьиркэй сонун уолугун бобута туппахтыы туран, кэһиэҕирэн хаалбыт куолаһынан нэһиилэ ыган-ыган:

– Хайа, Мэхээлээ, билбэтиҥ дуу? – диэн ботугураата.

Ылдьыын соһуйан утары уунан турар аһын мүччү тутан кэбиһэн баран, Мэхээчэттэн хараҕын араарбакка төҥкөс гынан окко кэнсиэрбэлээх өттүнэн умса түһэн хаалбыт килиэбин ылаары харбыалыы туран:

– Тыый, сахаҕын дуо?! Кимҥиний? – диэбитигэр, кутаа таһыгар олорор Миитэрэй ойон туран ыстанан кэллэ.

– Сахабын диир дуу?

Мэхээчэ, бу тухары киһи сылдьар диэн киниэхэ ким да болҕомтотун уурбатаҕа ырааппыт буолан кыбыстан, куттанан кэннинэн чугуруҥнаата. Онуоха Мэхээлэ соһуйан ойон кэлбит киһитин тохтотордуу хаҥас илиитин туора тутан туран:

– Бээ-бээ, тохтоо. Оргууй! – диэтэ. Онтон сиргэ сытар килиэбин ылан Миитэрэйгэ туттаран кэбиһээт, Мэхээчэҕэ оргууй чугаһаан кэлэн: – Билимээри гынным ээ, хайалара этигиний? – диэн сэрэнэ соҕус ыйытта.

– Мэхээчэбин ээ, Куонаанап.

– Оо, ол иһин даҕаны… Ханна эрэ көрбүт харахтарым ээ. Хайдах манна кэлэн хааллыҥ? Чэ, кэл. Манна уот аттыгар олорон сиһилии кэпсээ, – дии-дии утарылаһыннарар бокуойа суох Мэхээчэни кутаа таһыгар дьөгдьөрүтэн аҕалан күөх окко олордон кэбистэ.

Мэхээчэ, төһө эмэ өр атын киһилиин айах атан кэпсэппэтэх буолан, бастаан утаа тугу да буоссалааҕы кэпсээбэккэ дьонун хардары-таары көрүтэлээн мэлээриҥнии олордо. Онтон Мэхээлэ билээгэттэн куруускаҕа арыгы кутан сыҥалаан туран иһэрпитин кэннэ, дьэ тыла босхо баран сэриигэ баран иһэн дьонуттан быстан хаалбытын, үс сылы быһа умналаан аһаабытын кэпсээтэ. Тиһэҕэр ытамньыйан ыла-ыла:

– Эһиги тыыннаах ордон дойдулаан истэххит. Оттон мин эрэйдээх манна хаһан эрэ умса түһэн өлүөм буоллаҕа, – диэн баран сирэйин тобугар кистии анньан олорон ытаан санна титирэстээбитинэн барда.

Мэхээлэ тулуйбата, ытаан ньиккирии олорор киһини оргууй санныттан илгиэлии-илгиэлии:

– Мэхээчэ-Мэхээчээ, тохтоо. Уоскуй. Хайдах эмэ гынан дойдугар илдьэр суолу тобулуохпут, – диэтэ. Онуоха Миитэрэй эмиэ көх-нэм буолан:

– Ээ, илдьиэхпит-илдьиэхпит. Хата, маны ис, уоскуй, – дии-дии Мэхээчэҕэ итии чэйдээх куруусканы үҥүлүттэ. Мэхээчэ, аһыннарбыт оҕо курдук, ис-иһиттэн өрүтэ мэҥийэн сыҥсырыйан ылбахтаата, онтон уоһун сиэтэ-сиэтэ итии чэйи сыпсырыйа сатыы олордо. Ол олордоҕуна, хараҕыттан икки бөп-бөдөҥ таммах куруускалаах чэйигэр «чолк» гына түстэ.

* * *

…Мэхээлэлээх Миитэрэй Өлүөнэ баһыгар диэри бараары массыына кэтэһэ сылдьаллар эбит. Мэхээчэни массыынаҕа олордоллоро уустугун ааһан сүрдээх кутталлаах. Тутулуннулар да дезертири кистээн илдьэ иһэр дьон быһыытынан хаайыыга бараллара чахчы. Онон киһилэрин хайа албаһынан илдьиэххэ сөбүн тобула сатаан бэрт өр төбөлөрүн үлтү сыстылар. Мэхээчэлэрэ, кинилэргэ туох да сүбэ биэрэр кыаҕа суох буолан, бүтэйдии кэтэһээхтиир эрэ. Тиһэҕэр дьоно куулга уган баран, үрдүгэр хортуоппуйда кутуохха, аара сиир өйүөбүт диэххэ диэн быһаарыннылар. Миитэрэй сэриигэ алдьаммыт сааны-сэби өрөмүөннүүр взводка сылдьыбыт эбит. Дойдутугар барарыгар бииргэ сулууспалаабыт дьоно эгэлгэ тэриллээх дьоҕус холбуканы бэлэхтээбиттэрин станцияҕа тиийэн атыылыы охсон, бэрт халыҥ, бөҕө американскай куулу аҥаарынан хортуоппуй атыылаһа охсон кэллэ. Оттон Мэхээлэ киһитэ кэлээтин кытары массыыналар хаһан баралларын билэ барда. Күн ортотун саҕана аны биир чааһынан биэс массыына Усть-Кутка диэри бараллар үһү диэн ыксаан-бохсоон тиийэн кэллэ. Сонно тута куулларын таҥнары сүөкээт, иһигэр Мэхээчэни уктулар, үрдүнэн эргэ гимнастерканан бүрүйдүлэр уонна хортуоппуй кутан баран бобо баайан кэбистилэр.

– Хайа, Мэхээчээ, хайдаххыный? Тыыныҥ хаайтарбат дуо? – диэтэ Мэхээлэ куулга таҥнары нөрүйэн туран.

– Суох. Тыынарга син үчүгэй, – диэн саҥа иһилиннэ.

– Доҕоор, куул түгэҕэр эмиэ хортуоппуй кутуохха баар эбит. Муннуктара харбыһан киһи хортуоппуй диэ суох. Аны уорбалаан тураайаллар, – дии-дии Миитэрэй пилоткатын кэтэҕин диэки сыҕайан баттаҕын тарбанна.

– Ити, кырдьык, сөпкө эттиҥ ээ, – диэн баран Мэхээлэ куул быатын сүөрбүтүнэн барда.

Хортуоппуйдарын сүөкээн, сороҕун куул түгэҕэр кутан, киһилэрин хаттаан уган, үрдүнэн хортуоппуйунан бүрүйэн бобо баайан баран тэйэн ыла-ыла көрдүлэр уонна дьэ астыммыттыы Мэхээлэ куулу сүгэн массыыналар кэлиэхтээх сирдэригэр бардылар. Ол иһэн Миитэрэй:

– Дьэ, Мэхээчэ, адьас туох да саҥаны-иҥэни таһаарыа суохтааххын. Тутулуннубут да бары бүтэбит, – диэн өссө төгүл тоһоҕолоон эттэ.

Мэхээчэ эрэйдээх куул иһигэр кумуллуоҕунан кумуллан иһэн, аны алҕас сөтөллөн дуу, ытырдан дуу кэбиһэн алдьархай буолара буолуо диэн куттанан, бэл, тыыммакка да иһээхтиирэ. Ол эрээри дойдутугар тиийэр баҕаттан кини тугу баҕарар тулуйар санаалаах этэ.

Бэрт өр аймалаһан, хаста да онно-манна олордон, көтөҕөн-сүгэн, кимниин эрэ мөккүһэн, үөхсэн син массыынаҕа тиэйдилэр быһыылаах. Куул иһигэр им-балай хараҥаҕа олорор киһи дьоно нууччалыы саҥардахтарына куоластарынан эрэ араарар. Ол быыһыгар эмиэ да сахалыы саҥа иһиллэн ааһар. Кэмниэ-кэнэҕэс массыына хоҥнон иҥнэл-таҥнал түһэн айаннаабытынан барда.

* * *

…Төһө өр айаннаабыттара буолла, Мэхээчэ утуктаан дуу, салгына тиийбэккэ туймааран дуу түлэй-балай баран истэҕинэ, Ылдьыын Мэхээлэ:

– Дьэ, онон аһынаммыт киһибитин илдьэ иһэбит. Бары даҕаны өлүүгэ сылдьыбыт дьон буоллахпыт дии, тыллаан биэрбэт инигит? – диирэ иһилиннэ уонна куул быатын сүөрбүтүнэн барда. Мэхээчэ, үрдүгэр кутуллубут хортуоппуйу бүрүйэ бырахпыт эргэ гимнастеркаларын ылааттарын кытта, сөп-сөрүүн сибиэһэй салгыны эҕирийэн мэйиитэ эргийбэхтээн ылла.

– Хайа, доҕоор, хайдаххыный? Ыл, таҕыс. Усть-Кутка хаһан тиийиэхпит биллибэт. Ол тухары маннык айаннаатаххына өлөр буоллаҕыҥ дии. Куттаныма, барыта бэйэ дьоно, – дии-дии Ылдьыын куул эҥээрдэрин аллара баттаталаата.

Мэхээчэ төбөтүн өндөтөн уонтан тахса киһи сүрдээхтик дьиибэргээбит сирэйдэрин көрө түстэ…

* * *

…Айаннаатахтарын үһүс күнүгэр Усть-Кутка тиийдилэр. Аара тохтобулга Мэхээчэ илдьиркэй таҥаһын устан, саллаат кубархай гимнастеркатын, ыстаанын, пилоткатын кэтэрдэн, баттаҕын кырыйан атыттартан улаханнык араарыллыбат да буолла. Ол эрээри борохуокка саалаах-сэптээх НКВД үлэһиттэрэ хас биирдии киһи докумуонун бэрэбиэркэлээн киллэрэллэр эбит. Өссө киһи элбэҕэ бэрт буолан икки бууттан ордук таһаҕаһы ылларбаттар үһү диэн буолла. Онон Мэхээчэни куулга сүгэн киллэрии хайдах да кыаллыбат буолан таҕыста. Киһилэрэ, ону истэн, адьас иэдэйбитин көрөн, Ылдьыын: «Чэ, наһаа санаарҕаама. Тугу эмэ тобулар инибит», – диир да улаханнык мунаарара сирэйигэр көстө сылдьар. Ол сылдьан сэрии инниттэн үчүгэйдик билсэр, Покровскайтан сылдьар сахалыы бэркэ билэр нуучча уолун, эдэркээн лейтенаны көрсөн кыһалҕатын кэпсээбитигэр, киһитэ толкуйдуу түһэн баран: «Дьэ, Миша, кырдьык, киһигитин куулга уган хайдах да киллэриэххит суоҕа. Арай, маннык гыныахха сөп. Земляккытын ортоҕутугар уктан уочаракка тураарыҥ. Хонтуруолга тиийээт, пилоткаҕын устан үөһэ уунан бэлиэтэ биэрээр. Оччоҕо мин кэннигититтэн анньыһыыны тэрийиэҕим. Эһигини палубаҕа тоҕо анньан киллэрээттэрин кытары киһигит аллара трюмҥа ыстаннын. Трюм аанын эрдэ киирбит киминэн эрэ арыйтаран кэбиһээр», – диэтэ. Сүбэлэһэн баран ити албаһы туттарга быһаарыннылар, атын хайдах да гынар кыахтара суох.

Сарсыныгар Дьокуускайга диэри барар борохуот тиийэн кэллэ. Дойдуларыгар тиийэ охсуохтарын баҕарар сэрииттэн иһээччилэр бука бары бириистэҥҥэ тоҕо сууллан киирдилэр. Хонтуруоллааччылар тыраап икки өттүгэр туран хас биирдии киһи докумуонун бэркэ сыныйан көрө-көрө аһараллар. Мэхээчэ Мэхээлэлээх Миитэрэй икки ардыларыгар туран кутталыттан сүрэҕэ бип-битигирэс буолла. Кыһалҕатын оҥорон, уочарат сыҕарыйара түргэнэ сүрдээх курдук. Тыраапка тахсыыларыгар Мэхээлэ:

– Мэхээчэ, көр эрэ ол хаҥас өттүгэр чох кутар трюм аанын. Бөлөлүүбүскэй номнуо арыйбыт. Билигин анньыһыы буолла даҕаны эн онно ыстаныахтааххын. Киирээккин кытары Бөлөлүүбүскэй ааны сабан кэбиһиэҕэ, – диэн оргууй ботугураата.

Мэхээчэ, адьас күүрэн хаалан, тыынара тыастанан, сүүһүгэр көлөһүнэ бычыгыраан таҕыста. Ол икки ардыгар хонтуруолга тиийэн кэллилэр. Ылдьыын түөһүн сиэбиттэн докумуонун ылан төп-төгүрүк ачыкылаах, кыһыл хаймыылаах халлаан күөҕэ өҥнөөх фуражкалаах хатыҥыр эписиэргэ туттараат, пилоткатын устан өрө ууммутугар, кэннилэрин диэки «Давай!» – диэн саҥа иһиллээтин кытары, сүүрбэччэ киһи биирдэ палубаҕа тоҕо анньан киирдэ. Мэхээчэ, Ылдьыын кэннигэр саһан, төһө да бэлэм турдар, күүстээх анньыыттан чуут умса баран түһэ сыста уонна нэһиилэ өрүһүнэн хаҥас диэки ыстанна. Кыараҕас люгунан моҕотойдооҕор сымсатык трюм иһигэр сылыпыс гынаатын кытары, саба баттаан лаҥкынаттылар. Ол икки ардыгар иккитэ-үстэ саа тыаһа бачырҕаата, маатыра-куутура бөҕө буола түстэ. Мэхээчэ кутталыттан сүрэҕэ айаҕар бүөлүү анньан кэбистэ. Муннукка ыстанан тиийэн харса суох чоҕу дьөлө хаһан киирэн кирийэн хаалла.

Хонтуруоллааччылар саанан үөһэ ытыалаан, маатыра-куутура бөҕөнөн палубаҕа тоҕо анньан киирбит дьону төттөрү үүрэн таһаартаан балачча өр мучумааннастылар. Кэмниэ-кэнэҕэс бэрээдэги олохтоон салгыы докумуоннары бэрэбиэркэлээн бардылар.

Мэхээчэ санаатыгар өр да өр буолан баран, борохуот тохтуу-тохтуу үс төгүл үөгүлээн ылла уонна бүтүн бэйэтинэн дьигис гынан ыла-ыла устан барда…

* * *

…Өлөр-тиллэр кыргыһыылартан ордон ахтылҕаннаах дойдуларыгар эргиллэн иһэр дьон дэлби өрүкүйэн, бэрт өр өрө-таҥнары саамылаһан оннуларын булууларын саҕана, Мэхээлэ трюмҥа дьылыс гынна. Киһи тыынын хаайыах чох сытынан күҥкүйбүт хабыс-хараҥа, кыараҕас трюмҥа чохчойон олорон:

– Мэхээчэ, Мэхээчэ. Бу мин, Мэхээлэбин. Ханна бааргыный? Таҕыс, – диэн көрдө даҕаны, уу чуумпу.

Хаста да ыҥырбытын кэннэ биирдэ муннук диэки чох өрө сүгүллэн курулуура иһилиннэ. Дьэ, доҕоор, онтон киһитэ бүтүннүү чох быылын бүрүммүтүнэн тахсан кэллэ ээ. Мэхээлэ киһитин таҥаһын тэбээн бурҕаҥнаппыта буолла, онтон трюмтан быган тула өттүн чуҥнаан баран бастаан таҕыста. Кэнниттэн киһитэ тахсыбытын батыһыннаран палуба түгэҕэр тиийдэ. Таҥаһын быраатынаан солбуһа сылдьан тэбии сатаатылар да туһа суох буолла. Сирэйэ-хараҕа, моонньо эмиэ бүтүннүү хара хоруо буолбут. Онон биэдэрэ булан, уу баһан, мыылалыы-мыылалыы сууннардылар, таҥаһын-сабын эмиэ кимиэхэ туох баарынан уларыттылар. Мэхээчэ, суунан-тараанан, ыраас таҥас кэтэн уонна дойдутугар тиийэр кыахтаммытыттан үөрэн адьас атын киһи буолан чэмэлийэ түстэ…

* * *

…Дойдуларыгар чугаһаан истэхтэрин ахсын үгүстэр утуйар уулара көттө. Мэхээчэ эмиэ олорон эрэ сылайан, хамсалаах табах быстыҥа утуйан ыларын быыһыгар түүннэри-күннэри Өлүөнэ биэрэгин көрөн тахсар. Өрүс кытыла били кини түүлүгэр көрөрүн курдук күөх нуолур солкоҕо сууланан муҥутаан аҕай турар. Кырдьыга даҕаны, киһи хараҕын араарыа суох кэрэ көстүүтэ.

Кэмниэ кэнэҕэс дойдуларыгар кэлэн, билэр сирдэрэ көстүтэлээн бардылар. Борохуот айгыстан-аарыгыран кытылга чугаһаата. Мэхээчэ кэтэспит санаатыгар бэрт өр тарыбыайданан, тыраап быраҕан кинилэри түһэрээт, оргууй күллүргэччи эрдэн кытылтан тэйэн барда. Дьоно, борохуокка баар табаарыстарынаан быраһаайдаһан, өргө диэри бэргэһэлэринэн далбаатыы турдулар. Оттон Мэхээчэ, төрөөбүт кытылыгар үктэнээт, сүһүөҕэ уйбакка бокус гынан күөх окко тобуктуу түстэ. Икки хараҕын уута бычалыйан таҕыста, күөмэйин туох эрэ бүөлүү анньан кэбистэ. Оргууй умса түһэн күөх оттоох кырыһы сыллыы-сыллыы ытаан санна илибирээн барда. Дьоно ону көрөн арыый тэйэн биэрдилэр уонна күөх окко олорон табах эриммитинэн бардылар. Мэхээчэ, бэрт өр дуоһуйа ытаан, хайдах эрэ чэпчээбит курдук буолла.

Дьонугар тиийбитигэр, Мэхээлэ:

– Дьэ, Мэхээчэ, дойдубутун буллубут. Ол эрээри билигин даҕаны эрэйиҥ бүтэ илик. Аны саамай уустуга – нэһилиэк сэбиэтигэр испииһэккэ киирэриҥ хаалла. Ким эмэ дезертир диэн тыллаан биэрдэ да – бары хаайыы дойдуланабыт. Онон ханна эрэ бүгэн, дьыалаҥ быһаарыллыар диэри адьас быкпакка олордоххуна сатанар. Биһиги сэбиэт Бүөтүрү кытта бэйэбит кэпсэтиэхпит, – диэтэ.

* * *

…Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ, сэрэйбиттэрин курдук, Мэхээчэни нэһилиэк олохтоохторун испииһэгэр киллэрэртэн кыккыраччы аккаастаммыта. Өрүү кинилиин хатыһар, кылыытын кэтии сылдьар киһи үҥсэн биэриэ диэн куттанара сүрдээх этэ. Ылдьыын Мэхээлэ, сэриигэ барыан иннинэ холкуоска суотчуттуу олорон, ол киһи дьыалаҕа эриллэ сыспытыгар көмөлөспүттээх буолан, анаан-минээн арыгылаах, астаах бара сылдьыбыта. Аан дойдуну атыйахтаах уулуу аймаабыт сэрии алдьархайдарын, үгүс киһи сураҕа суох сүппүтүн, сэрии дьон дьылҕатын түөрэ эргиппитин тустарынан кэпсэтэ олорон, Мэхээлэ аараттан Мэхээчэни булан аҕалбыттарын эппитэ. Сэриигэ барыан да инниттэн муҥкук-тэҥкик киһи, антах тиийэн мунан хаалан үгүс эрэйи көрбүтүн, сыккырыыр тыына эрэ хаалбытын туһунан кэпсээбитэ. Тиһэҕэр киһититтэн кимиэхэ да туох да куһаҕаны оҥорботох эрэйдээх ханна да быкпакка дойдутугар бүгэн олоророругар туорайдаһыам суоҕа диэн бигэ тылын ылбыта. Инньэ гынан иккиэн сэбиэккэ тиийэн Мэхээчэни нэһилиэк олохтоохторун испииһэктэригэр киллэрэригэр көрдөспүттэрэ.

Мэхээчэ сотору холкуоска ылыллан, хас да сыл ыраах үрэх баһыгар сылгы аһатааччынан, кэлин көлүүр аттары көрөөччүнэн үлэлээбитэ. Хара өлүөр диэри Ылдьыын Мэхээлэни таҥара курдук саныыра, куулга сүгэн дойдутун булларбытыгар муҥура суох махтанара.

* * *

Нууччалыы биир да тылы билбэт саха дьоно сэрии уот будулҕан силлиэтигэр түбэһэн муммут кус оҕотун курдук буолбуттара, үгүстэрэ кыргыһыы толоонугар охтубуттара, сураҕа суох сүппүттэрэ. Бука, Мэхээчэ да кинилэр курдук дьылҕаланыа эбитэ буолуо. Ону Иркутскайга тиийэн дьонуттан быстан хаалан умналыы сылдьан өлөн-сүтэн хаалыаҕын, үөлээннээхтэрэ түбэһэ түһэн, хаайыллартан куттаммакка дойдутун булларбыттара. Сэрии иэдээнэ уонна оччотооҕу кэм хабыр сокуоннара саха дьонун амарах майгытын уларыппатаҕын сөҕө саныыгын уонна ити курдук сахалар мэлдьи хааммыт тарда, бэйэ-бэйэбитин өйөһө сылдьыахпыт диэн бүк эрэнэҕин.