Текст книги "Hekayələr"

SFİNKS

Dəhşətli vəbanın Nyu-Yorkda at oynatdığı günlərdə22
  XIX əsrdə vəba epidemiyası 1816-cı ildə Hindistanda başlamışdı. Oradan Böyük Britaniyaya, daha sonra Avropanın digər ölkələrinə və nəhayət, Amerikaya yayılmışdı. Təkcə Amerikada yüz mindən artıq adam bu xəstəlikdən vəfat etmişdi.


[Закрыть] mən qohumlarımdan birinin dəvəti ilə iki həftəliyə onun Hudzon çayının sahilindəki gözdənuzaq, xudmani kottecinə dincəlməyə getmişdim.

Sərəncamımızda hər cür yay əyləncəsi vardı: meşədə gəzmək, naturadan rəsm çəkmək, qayıqla üzmək, balıq tutmaq, çimmək, musiqi dinləmək, kitab oxumaq – bütün bunlar vaxtımızı şad-xürrəm keçirməyə artıqlamasıyla yetərdi, əgər hər səhər azman şəhərdən gələn bəd xəbərlər olmasaydı. Elə bir gün olmazdı ki, hansısa tanışımızın ölüm xəbərini almayaq. Vəba quduzlaşdıqca biz dostların itkisinə alışırdıq. Ancaq hər xəbərin gəlişini ürək döyüntüsüylə qarşılayırdıq.

Cənubdan əsən külək elə bil ölümün nəfəsi idi. Bu duyğu, bu düşüncə mənim canıma-qanıma işləmişdi. Başqa nədənsə danışa, nəsə düşünə, yuxularımda ayrı nəsə görə bilmirdim.

Ev yiyəsi təmkinli adam idi, hərçənd o da bərk sarsılmışdı, elə hey mənə ürək-dirək verməyə çalışırdı. Onun müdrik ağlı qara-qura xəyallara uymazdı. Gerçək təhlükəni o, göydə tutardı, ancaq olmayan yerdə təhlükə qorxusuyla yaşamazdı.

Ev yiyəsinin kitabxanasında əlimə düşən bir para kitabların ucbatından onun mənim xəstə, qaranlıq xəyallarımı dağıtmaq cəhdi, demək olar, daşa dirəndi. O kitablarda yazılanlar mənə qanımla ötürülmüş, canımın bir küncündə gizlənmiş bütün mövhumat toxumlarını cücərtmək gücündəydi. Mən kitabları qohumumdan xəbərsiz oxumuşdum, buna görə də o, xəyallarımı körükləyən səbəbləri anlamaqda çətinlik çəkirdi.

Mənim sözüm-söhbətim hayana fırlansa, axır gəlib əlamətlərin, işarələrin üstündə bənd alırdı – bir ara mən əlamətlərə, demək olar, ciddi şəkildə inanırdım.

Bu mövzuda biz uzun-uzadı qızğın müzakirələrə baş vururduq; o bu sayaq inancların tam əsassız olduğunu deyib dururdu, mən də sübuta yetirməyə çalışırdım ki, insanlara kənardan kimsənin sırımadığı, el-obanın təbiətindən mayalanmış etiqadda, şübhəsiz, bir həqiqət payı da olmamış deyil, ona görə də bu inanclar diqqətə layiqdir.

Kottecə gələndən bir müddət sonra başıma elə anlaşılmaz, elə nəhs bir iş gəldi ki, bunun əlamət olduğunu desəm, yəqin, məni bağışlayarsınız.

Elə sarsılmışdım, üstəlik, elə dolaşmışdım ki, dostuma ürəyimi açanacan neçə gün gözləyəsi oldum.

Belə ki, bir gün axşama doğru mən əlimdə kitab açıq pəncərə qarşısında oturmuşdum; pəncərədən çayın sağ-sol sahili, ondan da aralıda sürüşmə ucbatından keçəl qalmış təpə görünürdü.

Kitabı əlimdə tutsam da, fikrim yayınmışdı: zillətin, fəlakətin meydan suladığı böyük şəhərdə qalmışdı. Başımı kitabdan qaldırıb uzaqdakı çılpaq yamaca baxanda birdən orada eybəcər görkəmli, nəhəng bir məxluq gördüm; sonra o məxluq bir göz qırpımında yamacdan enib təpənin ətəyindəki qalın meşədə itdi.

Bu varlığı ilk dəfə görəndə düşündüm, bəlkə, dəli olmuşam, ona görə də gözlərimə inanmadım; ağlımı itirmədiyimə, yuxu görmədiyimə əmin olana qədər bir xeyli keçdi. Ancaq açıq-aydın gördüyüm, təpənin ətəyinə enənəcən gözdən yayındırmadığım o bədheybəti təsvir eləməyə başlasam, oxucuları buna inandırmaq çətin başa gələcək.

Yamacı endikcə sürüşməyə davam gətirmiş tək-tək azman ağacların böyründən ötdüyünə görə deyə bilərəm ki, bədheybət məxluq nəhənglikdə heç bir okean gəmisindən geri qalmazdı. Gəmini elə-belə yada salmadım, onun biçimi-quruluşu, həqiqətən də, bizim yetmiş dörd toplu hərbi gəminin korpusuna bənzəyirdi. Ağzı altmış-yetmiş fut33
  Fut – ingilis ölçü sistemində 30,48 sm-ə bərabər uzunluq vahidi


[Закрыть] uzunluqda, fil gövdəsi yoğunluqda xortumunun ucunda yerləşirdi. Xortumunun kökündə çəngə-çəngə sıx tüklər qaralırdı – qırxan olsaydı, bir düjün vəhşi öküzün yunundan ağır gələrdi. Ağzından bayıra qılıncabənzər, ancaq ondan qat-qat iri bir cüt parlaq köpək dişi – biri aşağı, o biri yana əyilmiş – çıxmışdı. Xortumun sağ-solundan yanlara otuz-qırx fut uzunluğu olan, büllur kimi işıldayan nəhəng buynuzlar uzanırdı – batan günəşin o buynuzlara dəyib-qayıdan şüaları göz çıxarırdı.

Uzun gövdəsinin iti ucu aşağı yönəlmişdi. Hər biri az qala yüz yard44
  Yard – 81 sm-ə bərabər ingilis uzunluq ölçüsü


[Закрыть] uzunluğunda iki cüt qanadı vardı; qanadlar bir-birinin üstündə bitmişdi, hamısının da üstü diametri on-on iki fut olan dəmirəbənzər pullarla örtülüydü. Onu da gözüm aldı ki, üst qanadlar alt qanadlara yoğun zəncirlə bağlanmışdı. Ancaq bu bədheybət varlığın ən gözəçarpan tərəfi onun, demək olar, bütün sinəsini tutmuş, tünd gövdəsinin üstündə yağlı rəssam fırçasıyla çəkilibmiş kimi ağaran kəlləsiydi.

Ağlımın gücü yetməyən bir dəhşətlə, bir qaçılmaz fəlakət duyğusuyla əcaib heyvana, ən çox da onun sinəsindəki kəllə təsvirinə baxdığım yerdə qəfildən onun xortumundan sallanan nəhəng ağzı açıldı, bədheybət mənim qulaqlarımda nəhs əlamət kimi cingildəyən acı naləsiylə yeri-göyü titrətdi; o, təpənin ətəyində gözdən itər-itməz mən özümdən gedib yerə sərildim.

Özümə qayıdanda ağlıma ilk gələn gördüyümü, eşitdiyimi qohumuma danışmaq fikri oldu, ancaq qəribə bir ikrah duyğusu nədənsə məni fikrimdən daşındırdı.

Bu əhvalatdan üç-dörd gün ötmüş axşamçağı biz bədheybət varlığın mənim gözümə göründüyü otaqda oturmuşduq; mən pəncərənin qarşısındakı həmin o kürsüdə əyləşmişdim, qohumum isə məndən azca aralı taxtın üstündə dirsəklənmişdi. Vaxt o vaxt, yer də o yer olduğundan yaddaşım təzələndi, qəribə hadisəni ona danışmaq istədim.

O, əvvəlcə ürəkdən gülə-gülə, sonra da mənim havalandığıma şəkk-şübhəsi qalmayıbmış kimi tam ciddi bir tövrlə məni sonacan dinlədi. Bu dəm eybəcər nəhəng yenə aydınca göründü, mən qorxudan çıxardığım bir bağırtıyla əlimi ona tuşladım. Bədheybətin endiyi çılpaq yamacı dəqiq göstərsəm də, qohumum təpəyə sarı diqqətlə baxıb bir şey görmədiyini dedi.

Həyəcanımın həddi-hüdudu yox idi, çünki qarabasma mənə ölüm əlaməti, bundan da betəri, dəlilik nişanəsi kimi gəlirdi. Əlim yerdən-göydən üzüldü, özümü kürsüyə yıxıb üzümü əllərimlə qapadım. Gözümü açanda qarabasma yoxa çıxmışdı.

Ev yiyəsinin həmişəki təmkini artıq özünə qayıtmışdı: o, əcaib varlığın görkəmiylə bağlı məni yerli-yataqlı sorğu-suala tutdu. İzahatım onu tam razı salandan sonra qohumum ağır yük altından çıxmış kimi dərindən nəfəs aldı, sonra da mənə qəddar görünən soyuqqanlı bir ədayla mücərrəd fəlsəfənin bəzi incəliklərini xırdaladığımız yarımçıq söhbətimizə qayıtdı. Yadımdadır, o, yeri gəlmişkən, bir fikri ayrıca vurğuladı ki, insanın bütün yanılmalarının təməlində məsafəni bəlləməkdə yol verdiyi sadə bir yanlışlıq ucbatından ağılda hansısa predmeti ya kiçiltmək, ya da şişirtmək meyli yaranır:

– Məsələn, demokratiyanın bütün dünyaya yayılmasının bəşəriyyətə göstərəcəyi təsiri düzgün qiymətləndirmək üçün bu prosesin başa çatacağı dövrün uzaqlığını hökmən nəzərə almaq lazımdır. Bununla belə, siz idarəçilik formalarından yazan bircə nəfər göstərə bilərsinizmi ki, bunu dəqiq hesablasın və diqqətəlayiq saymış olsun?

Bu yerdə ev sahibi ara verdi, kitab rəfinə yanaşıb təbiət tarixinə dair ibtidai kurs kitabını götürdü. Xırda çap hərflərini gözü seçmədiyindən məndən yerimizi dəyişməyi xahiş elədi, sonra pəncərə qarşısındakı kürsüyə çöküb kitabı açdı, elə əvvəlki avazla da sözünün gerisini gətirdi:

– Siz bədheybət varlığı yerli-yataqlı təsvir eləməsəydiniz, mən, bəlkə də, bunun nə olduğunu sizə göstərə bilməzdim. Əvvəlcə icazənizlə Sfinks55
  Sfinks – zoologiyada kəpənəkkimilər fəsiləsi


[Закрыть] fəsiləsinin, pulcuqlu qanadlılar dəstəsinin, kəpənəkkimilər sinfinə mənsub həşəratların məktəblilər üçün yazılmış təsvirini sizə oxuyum.

“Metal kimi parıldayan rəngbərəng pulcuqlarla örtülü dördpərdəli qanad; çənələrin davamı kimi başa bərkidilmiş xortumşəkilli ağız; ağızın qıraqlarında – yararsız qalmış çənələrin qalıqları, bir də yumşaq duyğu telləri. Cod tükcüklərlə bir-birinə bənd olunmuş alt-üst qanadlar; uzunsov prizmaşəkilli toppuz formasında bığcıqlar; sivri qarıncıq. Ölü Kəllə Kəpənəyi66
  Ölü Kəllə Kəpənəyi (Sphinx atropos) – sinəsində aydın şəkildə insan kəlləsinin təsviri olduğuna görə bir çox xalqların inanclarında bu kəpənəyin gəlişi ölüm, qırğın, epidemiya, qıtlıq kimi yozulur. Hətta bildirilir ki, onun qanadının tozcuqları gözə düşərsə, adam kor ola bilər.


[Закрыть] adlanan həşəratın tükürpədici səsi, bir də sinəsindəki quru kəlləyəbənzər təsviri bəzən cahil adamlarda xof yaradır”.

O, kitabı bağlayıb mənim bədheybəti gördüyüm andakı oturuşumu olduğu kimi təkrarlamaq üçün irəli əyildi.

– Budur ha! İndi sizin əjdahanız üzüyuxarı dırmaşır. Söz yox, çox əcaib görkəmi var. Ancaq o, nə siz düşündüyünüz böyüklükdə, nə də xəyal elədiyiniz uzaqlıqdadır. Pəncərənin çərçivəsindən sallanan hörümçək torunun üstü ilə sürünür. Gövdəsinin uzunluğu 60 mm-dən artıq deyil. Elə mənim gözümlə onun arasında da bir belə məsafə olar.

SATQIN ÜRƏK

Düzdür, mən əsəbi, həm də dəhşətli dərəcədə çox əsəbi bir adamam, həmişə də belə olmuşam! Ancaq niyə məni dəli hesab edirsiniz? Xəstəlik əsəblərimi tarıma çəkmişdi, amma duyğularımı korlamamışdı, kütləşdirməmişdi. Baş verənlərdən ən önəmlisi isə eşitmə qabiliyyətimdəki həssaslıq idi. Göydə, yerdə baş verən hər şeyi eşidirdim. Cəhənnəmdə də olan bir çox şeyi eşidə bilirdim. Necə dəli ola bilərəm axı? Bir dinləyin! Görün necə sağlam düşüncə ilə, təmkinlə bütün hekayəni sizə danışıram.

İlk dəfə bu fikrin ağlıma necə gəldiyini demək qeyri-mümkündür; bir dəfə ağlıma batdı, sonra isə gecə-gündüz rahatlıq vermədi. Məqsəd yox idi. Ehtiras da yox idi. Bir qoca kişini sevirdim. O heç vaxt mənə pislik etməmişdi. Mənə yuxarıdan-aşağı baxmamış, təhqir etməmişdi. Onun qızıllarında da gözüm yox idi. Məncə, məsələ onun gözlərində idi. Bəli, onun gözləri! Onlar çalağan gözünü xatırladırdı – üstünü pərdə almış solğun, mavi gözlər. Bu gözlər mənə zillənəndə damarımda qanım donurdu, – tədricən, yavaş-yavaş, – buna görə də qocanın canını almağı və bu gözlərdən həmişəlik qurtulmağı qərara aldım.

Hə, gələk əsas məqama. Mənim dəli olduğumu düşünürsünüz. Dəlilər isə heç nə bilməyən adamlardır. Amma siz bir məni görəydiniz. Hər şeyi necə ağılla, tədbirlə, uzaqgörənliklə, planlı şəkildə yerinə yetirdim!

Qocanı öldürməzdən əvvəlki həftə boyu ona qarşı çox mehriban davrandım. Əvvəllər heç vaxt onunla belə mehriban olmamışdım. Hər gecə – təxminən gecəyarısı – sürgünü çəkib qapısını açırdım. Ah, bunu necə nəzakətlə edirdim! Başımın içəri girəcəyi qədər qapını araladıqdan sonra üstüörtülü çırağı otağa tərəf tuturdum. Çırağın üstünü elə örtmüşdüm ki, ondan ətrafa bir damla belə işıq şöləsi sızmırdı. Sonra isə içəri boylanırdım. Bunu necə hiyləgərcəsinə etdiyimi görsəydiniz, gülməyiniz gələrdi! Qocanı yuxusundan eləməmək üçün başımı yavaş-yavaş uzadıb içəri salırdım. Bu şəkildə içəri boylanaraq onun yataqda necə yatdığını görə bilmək üçün düz bir saat vaxtım gedirdi. Sizcə, bir dəlinin bunları etməyə ağlı çatardı? Başımın yerini rahatladıqdan sonra qapının rəzəsi cırıldadığından çırağın üstünü ehtiyatla açırdım. Çırağı elə açırdım ki, ondan gələn işığın yalnız bir şöləsi bu çalağan gözlərinin üzərinə düşürdü. Bütün bunları yeddi uzun gecə boyu – hər gecə, düz gecəyarısı – etdim, amma bu gözlər həmişə yumulu olurdu; işi bitirmək mümkün deyildi, çünki mənim canımı boğazıma yığan qoca deyildi, o lənətə gəlmiş gözlər idi.

Beləcə, hər səhər dan yeri ağaran kimi əl-qolumu sallaya-sallaya onun otağına gedər, cəsarətlə onunla söhbət edərdim. Səmimi şəkildə adıyla müraciət edər, gecəni necə keçirdiyini soruşardım. Görürsünüz də, müdrik, dərindüşüncəli adam olsaydı, hər gecə, düz saat on iki tamamda onu yatdığı yerdəcə izlədiyimdən duyuq düşə bilərdi.

Səkkizinci gecə qapını açdıqda həmişəkindən daha təmkinli idim. Hətta saatın kəfkiri belə məndən daha sürətli hərəkət edirdi. Həmin gecəyə kimi bu qədər güclü və fərasətli olduğumun fərqinə varmamışdım. İçimdəki qalibiyyət hissini güclə boğurdum. Beləcə, mən qapını yavaş-yavaş açırdım. Mənim gizli düşüncələrimi o, yuxusunda belə görə bilməzdi. Öz fikirlərimə gülümsədim; bəlkə də, səsimi eşitdi, səksənibmiş kimi qəfildən yerində qurcuxdu. Elə bilirsiniz fikrimdən dönüb geri çəkildim?! Xeyr! Onun otağı zülmət içində idi (oğrulardan qorxduğu üçün pəncərələri bərk-bərk bağlayardı). Buna görə də bilirdim ki, qapının aralandığını görə bilməz və qapını səbirlə açmaqda davam etdim.

Başımı qapıdan içəri salıb çırağın üstünü açmaq istəyirdim ki, baş barmağım qapı tutqacının üzərindən sürüşdü, qoca yerindən dik atılıb qışqırdı: “Kim var burda?”

Sakitcə dayanıb bir kəlmə də demədim. Düz bir saat bircə əzələm belə hərəkət etmədi, amma onun da yerinə uzandığını eşitmədim. Hələ də yataqda oturub gözləyirdi: hər gecə mənim etdiyim kimi – ölümün divarda dayanıb onu gözlədiyini eşidərək.

Bir az sonra zəif bir inilti eşitdim; bilirdim ki, bu, öldürücü qorxunun iniltisidi. Ağrıdan, ya da kədərdən yaranan inilti deyildi. Yox! Bu, qorxunun əsir aldığı ruhun dərinliklərindən qopub gələn boğuq səs idi. Bu səsi yaxşı tanıyırdım. Gecələr boyu, düz gecəyarısı, bütün dünya yuxuya gedəndə bu inilti köksümdən qopub gəlirdi, dəhşətli əks-sədası ilə içimdə dərinləşdikcə məni mənliyimdən qoparırdı. Dediyim kimi, bu səsi yaxşı tanıyırdım. Ürəyimdə ona gülsəm də, qocanın nə hiss etdiyini anlayırdım, ona yazığım gəlirdi. Səsi eşidib yerinin içində oturduğundan sonra yata bilmirdi. Getdikcə içindəki qorxu artırdı. Qulağına səs gəldiyini düşünməyə çalışırdı, amma olmurdu ki, olmurdu. Öz-özünə deyirdi: “Bacadakı küləyin vıyıltısıdır. Ya da döşəmədə qaçan siçandır. Bəlkə də, bayırdakı atəşböcəyinin səsidir”.

Bu mülahizələrlə özünə təsəlli verməyə çalışırdı, amma əbəs yerə. Qara kölgəsi ilə gizli-gizli yaxınlaşan Ölüm qurbanını sarmışdı. Görməsə də, eşitməsə də, mənim varlığımı ona hiss etdirən bu dərkedilməz kölgənin hüznlü təsiri idi.

Səbirlə, uzun müddət gözlədikdən sonra onun yerinə yenidən uzanmadığını görüb çırağın bir böyrünü azacıq açmaq qərarına gəldim. Çox ehtiyatla açıb yarıqdan çıxan hörümçək ipliyi kimi nazik işıq şöləsini qorxunc gözlərə tərəf tutdum. Açıq idi – həm də geniş açılmışdı. Ona baxdıqca daha da qəzəblənirdim. Onu tamamilə görə bilirdim – donuq mavi rəngdə və üzərində iliklərimə qədər məni titrədən iyrənc, ləkəli pərdə vardı; amma qocanın üzünün və ya bədəninin başqa heç bir yerini görə bilmirdim. Elə bil özümdən asılı olmadan işığı birbaşa bu lənətə gəlmiş nöqtəyə tutmuşdum.

Dəlilik barədə fikrinizin həddindən artıq şişirdilmiş olduğunu sizə deməmişdimmi? İndi isə deyirəm ki, qulağıma saatı pambığa bürüdükdə çıxardığı zəif çıqqıltılar kimi boğuq və sürətli səslər gəldi. Bu səsi də yaxşı tanıyırdım. Bu, qocanın ürək döyüntüləri idi. Təbil səsi döyüşçüləri ruhlandırdığı kimi, bu səs də mənim qəzəbimi alovlandırırdı. Yenə də özümü saxlayıb heç yerimdən qımıldanmadım. Güclə nəfəs alırdım. Çırağı əlimdə, işığı isə onun gözünün üzərində tərpətmədən saxlamağa çalışırdım. Eyni zamanda lənətə gəlmiş ürək döyüntülərinin səsi yüksəlirdi. Getdikcə sürətlənir, daha da artırdı. Qocanın qorxusu ağlasığmaz bir həddə olmalı idi! Ürək döyüntüləri isə dayanmadan yüksəlirdi. Xatırlayırsınızsa, sizə əsəbi olduğumu demişdim: hə, mən beləyəm və indi gecənin zülmətində, bu köhnə evin üşəndirici sükutunda belə bir səs çox qəribə idi, məndə idarəedilməz vahimə yaradırdı. Daha bir neçə dəqiqə də özümü ələ alıb tərpənmədim. Amma ürək döyüntüləri yüksəlir, yüksəlirdi! Mənə elə gəldi ki, bu ürək indi partlayacaq. İndi içimdə başqa bir təşviş baş qaldırmışdı: qonşulardan kimsə bu səsi eşidə bilərdi!

Qocanın vaxtı yetişmişdi! Qorxunc bağırtı ilə çırağın üstünü açdım və otağın ortasına hoppandım. Qışqırdı – cəmi bircə dəfə qışqırdı. Bir dəqiqənin içində onu döşəməyə yıxdım və ağır çarpayını onun üstünə aşırdım. Sonra razılıqla gülümsədim, iş indiyə qədər qaydasında getmişdi. Amma qocanın ürəyi daha bir neçə dəqiqə boğuq bir səslə döyünməkdə davam etdi. Bu heç də kefimə soğan doğramadı: bu səs divarın o biri tərəfindən eşidilə bilməzdi. Nəhayət, bu səs də kəsildi. Qoca ölmüşdü. Çarpayını çəkib cəsədi yoxladım. Bəli, o, daş kimi cansız, buz kimi soyuq idi. Əlimi ürəyinin üstünə qoyub bir neçə dəqiqə orda saxladım. Ürəyi döyünmürdü. Ölmüşdü. Gözləri daha məni narahat edə bilməyəcəkdi.

Hələ də dəli olduğumu düşünürsünüz? Elə isə cəsədi gizlədərkən gördüyüm tədbirləri biləndə belə düşünməyəcəksiniz. Gecə keçirdi, cəld, amma səssizcə işləyirdim. İlk olaraq cəsədi hissələrə ayırdım. Başını, qollarını və qıçlarını kəsdim. Sonra döşəmədən üç taxta çıxardım, kəsdiyim hissələri döşəmədəki boşluğa yerləşdirdim və taxtaları yerinə o qədər diqqətlə, ehtiyatla qoydum ki, heç bir göz nəsə dəyişiklik olduğunu sezə bilməzdi. Təmizlənəcək heç bir şey – nə bir ləkə, nə bir qan izi qalmadı, işimi ehtiyatlı tutmuşdum. Səhərə qədər cinayətin izi yox olmuşdu: ha-ha-ha!

Bütün işimi görüb qurtaranda saat dörd idi – hələ də gecəyarısındakı kimi qaranlıq idi. Saatın zəngi çaldıqda çöl qapının döyüldüyünü eşitdim. Sakit halda qapını açmağa getdim – nədən qorxmalıydım ki?! Özlərini nəzakətli şəkildə polis məmuru kimi təqdim edən üç kişi içəri daxil oldu. Gecə qonşulardan biri qışqırtı eşidibmiş: kiminsə öldürülməsindən şübhələnib polisə müraciət edib, polislər də evdə axtarış aparmaq üçün göndəriliblər.

Gülümsədim, nədən qorxmalıydım ki?! Cənabları içəri dəvət etdim. Bildirdim ki, yuxuda qışqıran mən olmuşam. Qocanın isə evdə olmadığını, kəndə getdiyini dedim. Polislərə bütün evi göstərdim. Evi yaxşı-yaxşı axtarmalarını tapşırdım. Sonda onları qocanın otağına apardım. Onun sərvətinin yerində olduğunu göstərdim. Özümdən o qədər əmin idim ki, otağa stul gətirib buradaca yorğunluqlarını çıxarmaqlarını təklif etdim, öz stulumu isə qurbanımın nəşinin olduğu yerin düz üzərinə qoydum.

Məmurlar razı qalmışdılar. Davranışlarım onlara inandırıcı gəlmişdi. Mənsə özümü çox rahat hiss edirdim. Oturdular, suallarına həvəslə cavab verirdim, onlar da ordan-burdan çənə vururdular. Amma bir qədər sonra halsızlaşdığımı hiss etməyə başladım, elə indicə çıxıb getmələrini istərdim. Başım ağrımağa, qulaqlarım cingildəməyə başladı, amma onlar hələ də oturub söhbət edirdilər. Cingiltilər getdikcə daha aydın eşidilməyə başlayırdı: bu hisdən canımı qurtarmaq üçün daha ucadan danışmağa başladım: amma cingiltilər artır, getdikcə daha da aydınlaşırdı – o vaxta qədər ki, bu səsin qulağımdan gəlmədiyini anladım.

Şübhəsiz ki, bənizim indi daha da solğunlaşmışdı, amma uca səslə, bəlağətlə danışmaqda davam edirdim. Səs isə yüksəlirdi – nə edə bilərdim? Bu, saatı pambığa bürüdükdə çıxardığı çıqqıltılar kimi zəif, boğuq və sürətli səs idi.

Təəccübdən nitqim tutulmuşdu, polislər hələ də heç bir səs eşitmirdilər. Daha da sürətli danışmağa başladım, amma bu səs mənə acıq verirmiş kimi daha da yüksəlirdi. Axı onlar niyə getmirdilər? Məmurların mülahizələri məni qəzəbləndirdiyindən iri addımlarla ora-bura gəzişirdim – səs isə elə hey yüksəlirdi.

Aman Allah, mən nə edə bilərdim axı? Hirsimdən başımdan tüstü çıxırdı: ağzıma gələni dedim, söydüm! Oturduğum stulu döşəməyə döyəclədim, amma bayaqkı səs ətrafdakı bütün səsləri batırırdı və elə hey yüksəlirdi. Polislərin hələ də kefləri kök idi, söhbət edirdilər. Ola bilməz ki, bu səsi eşitməsinlər?! Ulu Tanrım! Yox, yox! Eşidiblər! Şübhələniblər! Həş şeyi bilirlər! Mənim qorxumu ələ salırlar! – belə düşündüm, hələ də belə düşünürəm. Heç bir şey çəkdiyim bu əzabdan daha dəhşətli ola bilməzdi! Heç bir şey bu cür ələsalmadan daha dözülməz ola bilməzdi! Daha bu riyakar gülüşlərə dözə bilməzdim! Ya qışqırmalı, ya da ölməliydim!

“Bax yenə, yenə! Qulaq asın! Eşidirsiniz? Səs yüksəlir! Alçaqlar! – deyə qışqırdım. – Bəsdirin, özünüzü tülkülüyə vurdunuz! Hə, etiraf edirəm: qocanı öldürmüşəm! Döşəmənin taxtalarını qaldırın! Burda, burda! Bu səs onun iyrənc ürəyinin səsidir!”

MORQ KÜÇƏSİNDƏ QƏTL

İnsan zəkasının həyat hadisələrini təhlil etmək qabiliyyəti az öyrənilir. Biz insanın qabiliyyətinə yalnız gördüyü işin nəticəsinə görə qiymət veririk. Məlumdur ki, qeyri-adi istedadlı bir adam üçün təhlil etmək bacarığı əsl həzz mənbəyidir. Güclü adam qüvvəti ilə qürrələnib əzələlərini işlətməyə vadar edən məşqlərdən ləzzət aldığı kimi, analitik də mənəvi fəaliyyətində dolaşıqları açması ilə öyünür, onun istedadını fəaliyyətə gətirən ən əhəmiyyətsiz məşğuliyyətindən həzz alır. O, tapmacalar, müəmmalar və başsındırmaların vurğunudur. Çətin məsələlərin həllində müəyyən bacarıq nümayiş etdirir. Bu da adi zəka sahibi üçün az qala qeyri-təbii görünür. Məhz müəyyən metod sayəsində bu cür keyfiyyət başqalarına bəşər övladının duyma qabiliyyətinin möcüzəsi təsirini bağışlayır.

Mühakimə etmə qabiliyyəti riyazi savadın, xüsusilə də onun ali bölməsi sayəsində xeyli möhkəmlənir. Bu bölmə yanlış olaraq əməliyyatın əks-təsiri üzündən yüksək analiz adlanır. Bununla belə, hesablamaq öz-özlüyündə analiz etmək deyil; məsələn, şahmatçı analizə cəhd göstərməyərək hesablama aparır. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, zehin üçün son dərəcə xeyirli olan şahmat oyunu haqqında təsəvvür tam anlaşılmazlıq üzərində dayanır. Mən heç də elmi əsər yazmıram, sadəcə, təsadüfi müşahidələrimin nəticəsində yazmaq istədiyim, bir qədər qeyri-adi görünən hekayətimə müqəddimə verirəm. Buna görə də fürsətdən istifadə edərək bildirirəm ki, çox da çətin olmayan dama oyunu daha dərindən düşünməyi tələb edir, zehni inkişaf etdirmək üçün xəyali incəlikləri olan şahmat oyununa nisbətən daha mürəkkəb və faydalı məsləhətlər verir. Şahmatda fiqurların müxtəlif və qəribə gedişləri var. Bu mürəkkəblik (bildiyimiz kimi, tez-tez olur) səhvən dərinlik kimi qəbul edilir. Burada bütün diqqət oyuna yönəldilir. Diqqətin bir anlığa zəifləməsi səhvə gətirib çıxarır və ya məğlubiyyətlə nəticələnir. Şahmatda mümkün olan müxtəlif gedişlər eyni dərəcədə qiymətlidir. Buna görə də səhvlər getdikcə artır və on oyundan doqquzunda diqqətini daha yaxşı cəmləşdirən şahmatçı qalib gəlir. Dama oyununda isə əksinə olur. Burada gedişlərin məhdud və az variantı var. Səhv etmək ehtimalı azalır, diqqət bir o qədər rol oynamır. Fərasətli oyunçu müvəffəqiyyət qazanır. Əyanilik üçün gəlin bir dama oyununu təsəvvürümüzə gətirək. Burada damaların sayı dörddür və heç bir diqqətsizliyə yol verilmir. Aydındır ki, burada qələbəni (oyunçular bərabər səviyyəli olduğundan) beynini var qüvvəsi ilə işə salan oyunçu incə bir gedişlə əldə edə bilər. Adi imkanlardan məhrum olan şəxs çalışır ki, rəqibinin fikirlərini öyrənsin, dərhal özünü onun yerində hesab edir, çox vaxt ilk baxışdan yeganə yolu (bəzən ən sadəsini) seçir, bu da onu səhv hesablamaya sövq edir.

Vist kart oyunudur, insanın hesablama qabiliyyətinə onun təsiri çoxdan məlumdur; bu da məlumdur ki, böyük zəka sahibləri vistə izaholunmaz dərəcədə meyil göstəriblər, şahmata isə əhəmiyyətsiz bir əyləncə kimi məhəl qoymayıblar. Buna şübhə ola bilməz ki, heç bir başqa oyun analiz üçün bu qədər qabiliyyət tələb etmir.

Dünyada ən yaxşı şahmatçı yalnız şahmatçı olaraq qalır, halbuki vistdə məharətli oyun insan fəaliyyətinin daha vacib sahələrində qələbə çalmaq bacarığı ilə birsləşir, burada zəka ilə ağıl yarışır. “Məharətli oyun” dedikdə kamilliyin ali dərəcəsini nəzərdə tuturam; bu vaxt oyunçu qələbəyə gətirib çıxaran bütün fəndlərə yiyələnmiş olur. Bu fəndlər nəinki saysız-hesabsızdır, eyni zamanda rəngarəngdir, insan fikirlərinin elə dərinliklərində özünə məskən salır ki, orta qabiliyyətli oyunçu üçün əlçatmaz olur.

Analitik bacarıq adi bacarıqla qarışdırılmamalıdır; çünki analiz edən hökmən məharətli olduğu halda, məharətli adamın çox vaxt analiz etmə bacarığı olmur. Məharət, adətən, özünü yaradıcılıqda və hadisələr arasında əlaqə yaratmaqda büruzə verir, çox vaxt o elə adamlarda müşahidə edilir ki, onların əqli səviyyəsi yerdə qalan bütün hallarda, məişət və adətlərdən yazan yazıçıların qeyd etdiyi kimi, kəmağıllılıq səviyyəsində olur. Həqiqətən də, bacarıqlı adamların çox xəyalpərəst, zəngin təxəyyüllü adamların isə analizə daha meyilli olduğunu görmək mümkümdür.

Aşağıdakı hekayət yuxarıda söylənilən mülahizələri bir növ əyani olaraq əks edəcəkdir. 18..-ci ilin yazını və yayının da bir hissəsini Parisdə yaşadığım zaman Ogüst Düpen adlı bir cənabla tanış oldum. O, əsilli-nəcabətli, tanınmış bir nəsildən idi. Gənc ikən taleyin dönüklüyü üzündən elə ağır vəziyyətə düşmüşdü ki, təbiətinə xas olmuş enerjisi tükənmiş, həyatda heç nəyə nail olmamış, əldən çıxmış var-dövləti qaytarmağı xəyalına belə gətirməmiş, yüksək cəmiyyətdə nüfuzunu bərpa etməyə səy göstərməmişdi. Kreditorların ona olan rəğbəti sayəsində atadanqalma mirasın bir hissəsi Düpen üçün saxlanmış, ondan gələn gəliri ilə dolanmış, ciddi qənaətcillik göstərmiş, ən zəruri olan şeylərlə kifayətlənmiş, həyatın nəşələrinə yad olmuşdu. Yeganə israfçılıq etdiyi şey kitablardı, onları da Parisdə asanlıqla əldə etmək olardı.

İlk görüşümüz Monmartr küçəsində aztanınan bir kitabxanada oldu. Təsadüfən yaxından tanış olduq. İkimiz də çox nadir və maraqlı bir kitabı axtarırdıq. Bir neçə dəfə görüşdük. Onun ailə tarixi ilə dərindən maraqlandım. O hər bir fransıza xas səmimiyyətlə təfsilatı ilə özü haqqında mənə danışdı. Onun geniş mütaliəsi məni heyran etmişdi. Ən başlıcası isə həyat hadisələri haqqında aydın təsəvvürü qarşısıalınmaz bir çılğınlıqla qəlbimi riqqətə gətirirdi. O zaman Parisdə yaşayırdım, müəyyən bir məqsədim vardı. Hiss edirdim ki, bu adamla bir yerdə olmaq mənim üçün əvəzsiz xəzinə tapmaq kimidir. Səmimiyyətlə bu barədə ürəyimdən keçənləri ona danışdım. Nəhayət, şəhərdə qaldığım müddətdə bir yerdə yaşamağı qərara aldıq.

Mənim maddi vəziyyətim Düpenə nisbətən bir qədər yaxşı olduğundan razılığını aldım ki, kirayə haqqını mən verim. Ev kirayə etdim. Onu ikimizin romantik təbiətinə uyğun səliqəyə saldım. Qəribə mülk idi. Sen-Jermen yaxınlığında sakit bir yerdəydi. İllər keçdikcə ev çökmüş, mövhumatçı sahibləri tərəfindən ona əl gəzdirilməmişdi, artıq dağılmağa doğru gedirdi. Bu mülkdə keçirdiyimiz həyat tərzi kənar adamlara məlum olsaydı, bəlkə də, bizi dəli hesab edərdilər. Tamamilə tənha yaşayırdıq, heç kəsi görmək belə istəmirdik. Yaşadığımız yeri keçmiş dostlarımdan gizli saxlayırdım. Düpen isə Parislə əlaqəsini kəsmişdi, onu yada salan da yox idi.

Dostumdakı qəribəliklərdən biri (bunu başqa cür necə adlandırım?) gecə füsunkarlığına vurğunluq idi, başqa sözlə, o, gecə dəlisi idi. Digər cəhətləri ilə yanaşı, buna da alışaraq özümü unutdum və tamamilə dostumun qəribəliklərinə öyrəşdim. Təbii ki, gecə daimi olmadığından süni gecə yaradırdıq: səhər dan yeri ağaranda qədim evin ağır pəncərə qapaqlarını bağlayar, bir-iki şam yandırardıq. Şamlar yandıqca ətirli iy verər və ətrafa tutqun zəif işıq saçardı. Şamların işığında şirin xəyallara dalar, divar saatı həqiqi qaranlığın düşdüyünü xəbər verənəcən oxuyar, yazar və söhbət edərdik. Söhbətləri davam etdirər və yaxud izdihamlı şəhərin yanıb-sönən işıqları və qaranlığı içində veyillənərdik. Gecənin sakitcə seyrinə dalmaq bizə tükənməz mövzu verərdi. Belə anlarda Düpenin əqlinə, qabiliyyətinə bələd olsam da, onun zəkasına qeyri-ixtiyari olaraq heyran qalırdım.

Düpen mənə bir neçə dəfə özünü tərifləyərək xatırlatmışdı ki, adamların ürəyindən keçənləri ovcunun içi kimi görür. Mənim də ürəyimdən keçənləri necə aydınca oxuduğunu demişdi, bunun üçün son dərəcə heyrətamiz dəlillər gətirmişdi. Belə hallarda onun davranışında bir soyuqluq və yadlıq görərdim; gözləri harasa uzaqlara baxar, adətən, məlahətli səsi zilə qalxar, sakit və təmkinliliyinə baxmayaraq, danışığı əsəbi olardı. Bu cür əhvali-ruhiyyədə ona baxarkən ruhun ikiliyi haqqında qədim fəlsəfi təlimi xatırlayar, iki Düpen barəsində fikirlərə dalardım. Dediklərimdən heç də güman etməyin ki, sizə hansısa bir sirri açmaq və ya Düpeni fantastik əsərin qəhrəmanı etmək niyyətindəyəm. Xeyr, mən onun xasiyyətini, sadəcə, təsvir edirəm. Onda bu xasiyyət coşqun zəkanın, bəlkə də, xəstə zəkanın nəticəsində əmələ gəlmişdi. Onun iradlarına gəldikdə isə adi bir nümunə fikrimizə ən yaxşı sübut ola bilər.

Bir axşam Pale Royal yaxınlığında uzun, palçıqlı bir küçədə gəzirdik. Hər ikimiz fikrə dalmışdıq, on beş dəqiqə ərzində heç birimiz bir kəlmə söz demədik.

Düpen birdən dilləndi:

– O, çox cılız bir gəncdir. Yaxşısı budur, bəxtini sirkdə sınasın.

– Buna şübhə ola bilməz, – qeyri-ixtiyari olaraq cavab verdim.

Fikrə elə getmişdim ki, əvvəlcə Düpenin sözləri ilə mənim sözlərimin necə uyğun gəldiyini dərk etmədim. Bircə an sonra özümə gəldim, heyrətimin həddi-hüdudu yox idi.

– Düpen, – ciddi tərzdə dedim, – bunu dərk etməkdə acizəm. Düzünü deyim ki, heyrət içindəyəm, heç cür eşitdiklərimə inana bilmirəm. Axı onun barəsində düşündüyümü necə duydunuz? – Bu yerdə dayandım ki, görüm o, həqiqətən, kimin haqqında fikirləşdiyimi bilir, ya yox?

– Şantilyi haqqında, – Düpen dilləndi. – Nə üçün dayandınız? Öz-özünüzə deyirdiniz ki, onun balaca boyu tragik aktyor üçün yaramır.

Bəli, mənim fikirlərim məhz bu idi. Şantilyi əvvəllər Sen-Deni küçəsində pinəçilik etmiş, sonralar səhnə ilə maraqlanmış, Krebiyonun eyniadlı faciəsində Kserks77
  Fars hökmdarı Kserks (Əhəmənilər sülaləsindən, e.ə. 521-465) haqqında yazılmış dram nəzərdə tutulur.


[Закрыть] rolunda çıxış etmişdi. Bütün cidd-cəhdlərinə baxmayaraq, fitə basmışdılar.

– Allah xatirinə, – deyə israr etdim, – metodunuzu mənə başa salın; yəqin, sizin elə bir metodunuz var ki, onun köməyi ilə ürəyimdən keçənləri oxuya bildiniz. – Düzünü deyim ki, heyrətimi müəyyən dərəcədə büruzə verməməyə çalışdım.

– Bunu sizin ağlınıza göyərtisatan saldı ki, pinəçi heç Kserks və onun kimilərinin ayağının tozu da ola bilməz, – deyə dostum cavab verdi.

– Göyərtisatan? Siz nə danışırsınız? Mən heç bir göyərtisatan-zad tanımıram.

– On beş dəqiqə bundan əvvəl bu küçəyə dönəndə sizinlə toqquşan o göyərtisatanı deyirəm.

Birdən, həqiqətən də, başında böyük bir səbət aparan göyərtisatanın təsadüfən bu küçənin döngəsində məni az qala yerə yıxacağı yadıma düşdü, amma bunun Şantilyi ilə nə əlaqəsi olduğunu heç cür anlamadım. Ancaq Düpendə zərrə qədər də falçılıq nişanələri yox idi.

– Sizə izah edərəm, özünüz hər şeyi aydınca başa düşərsiniz. Əvvəlcə gəlin sizinlə danışdığım andan haqqında danışdığımız o qəribə göyərtisatanla toqquşduğunuz vaxta qədər nə haqda düşündüklərinizi yada salaq. Hadisələr aşağıdakı ardıcıllıqla cərəyan edir: Şantilyi, Orion, həkim Nikols, Epikür, stereotomiya88
  Stereotomiya (yunan. stereos – bərk + tome – kəsilmə, parçalanma) – cisimlərin səthlərinin kəsiyi


[Закрыть], səki daşları və göyərtisatan.

Həyatda çox az adam tapılar ki, heç olmasa, bir dəfə əyləncə naminə başına gələnləri fikrində götür-qoy etməsin, məlum nəticə çıxarmasın. Bu, çox maraqlı bir əyləncədir. Kim ona birinci girişsə, çıxış nöqtəsindən son nəticəyə qədər böyük bir məsafənin olduğunu və onların arasındakı uyğunsuzluğu gördükdə heyrətlənəcək.

Təəccüblə Düpenə qulaq asırdım, özü də eşitdiklərimin tamamilə həqiqət olduğunu istər-istəməz etiraf etdim. Dostum davam etdi:

– O biri küçəyə burulmazdan qabaq, düzgün yadımda qalıbsa, gərək ki, atlar barəsində danışırdıq. Düz bu yerdə söhbətimiz kəsildi. Bax bu küçəni keçərkən başında iri bir səbət olan göyərtisatan cəld yanımızdan ötdü və sizi küçəni təmir etmək üçün bir yerə topalanmış daşların üstünə itələdi. Daşların birinə ilişib büdrədiniz. Çevrilib daş topasına baxdınız, sonra yolunuzu davam etdiniz.