Текст книги "Идегәй. Татар халык дастаны"

IV. Туктамыш ханның Субраны җырлатып, Идегәйне сынаганы

Сыпра сынлы суп ерау,

Алып бер җитеп килгәчтән,

Иңкәеп өйгә кергәчтән,

Туктамыштай олы хан

Ике утырды, бер торды,

Эчке баштан юл бирде.

Анда өлкән туй ясап,

Күк түбәдәй түбәгә

Ак чатырлар кордырып,

Түрә-картын җыйдырып,

Хан-хәзрәт ала күзен

Як-ягына каратты.

Ирдән ирен җыйдырды,

Бидән биен җыйдырды.

Кобогылны сыныем дип,

Дәрәҗәгә чигием дип,

Анда хәбәр кылдырды.

Чапчагы[130]130
  Чапчак – кисмәк.


[Закрыть] белән сары бал,

Аны да кулдан күтәртеп,

Ак утауга китертеп,

Идегәйне аякчыга[131]131
  Аякчы – кәсә өләшүче. Хан мәҗлесендә хөрмәтле эш саналган.


[Закрыть] куйдырды.

Сары баллар салдырып,

Субрадаен ерауга

Өч тустаган бал бирде,

Балны җитеп алгачтан,

Алып бер аны салгачтан,

Чала бурлы[132]132
  Чала бурлы – ак белән кызыл катыш төс.


[Закрыть] булгачтан,

Субра ерау анда әйтте:

– Тим-тим Чуар, Тим Чуар[133]133
  Тим Чуар – Идегәй атының исеме.


[Закрыть],

Чабылган аттан тир чыгар.

Ак мамыктан бүз[134]134
  Бүз – китән, ак материя.


[Закрыть] чыгар;

Акыллы ирдән сүз чыгар;

Йөз туксан биш яшәгән,

Җаны-сөяге какшаган,

Азауларын тездереп,

Ак ефәк белән бәйләгән

Бер алҗыган картыңмын! —

Миндәй ирдән ни чыгар?

Ни чыгар, ай ни чыгар!

Әйтер идем, телем килмәс,

Әйтмәс идем, күңел тынмас;

Коры үләндә дым булмас,

Коры сөяктә май булмас,

Акыл кайткан картларда

Хан тыңлардай сүз булмас,

Хан тотса да, халык тотмас,

Халык тотса да, хан тотмас;

Халык белән хан бозылышса,

Арадан үтәр юл булмас.

Янәдән әйтеп ни әйтим:

Ни бер җайман авыз карт икән дирләр, әй!

Ни белсә, шуны әйтә икән дирләр, әй!

Тәстә-тәстә бал бирче!

Сирпелдерми алып килче!

Бал бөйрәккә[135]135
  Бөйрәк – бөер.


[Закрыть] төшкәндә,

Бал белән бөйрәк пешкәндә,

Күңрәнә биреп[136]136
  Күңрәнә биреп – тамак кырып, көйләп.


[Закрыть] әйтием:

Менмәгә бирсәң җәбә[137]137
  Җәбә – җабага, яшь ат яки кыска колаклы ат.


[Закрыть] бир —

Тибенгедән[138]138
  Тибенге – тир үтмәсен өчен ат белән ияр арасына салына торган күн.


[Закрыть] тир чыкмас;

Чөймәгә бирсәң карчыга бир —

Канҗагаңны[139]139
  Канҗага – иярнең арт ягындагы күн капчык.


[Закрыть] буш итмәс;

Кимәгә бирсәң кара бир —

Эче тузмый тышы уңмас;

Сөймәгә бирсәң сылу бир —

Ак сарайга сөйкәнеп

Елый калса кем алмас?

Җикмәгә бирсәң атан[140]140
  Атан – печкән дөя.


[Закрыть] бир —

Арышы сынмый мыгаймас[141]141
  Мыгаю – сыгылу, хәлдән таю.


[Закрыть];

Саумага бирсәң кысрак[142]142
  Кысрак – бу урында: «бия» мәгънәсендә.


[Закрыть] бир —

Кукрайга[143]143
  Кукрай – кук – урай – үләнгә бай җир.


[Закрыть] тигән суыкка тими суалмас[144]144
  Суалмас – кипмәс. Ягъни суыктан үләнлек корымый торып, сөте кимемәс.


[Закрыть].

Ерау балны эчкәндә,

Бал йөрәккә төшкәндә,

Туктамышка янә әйтте:

– Иделдә булды илле хан,

Җаекта булды ялгыз хан,

Ире ханның уагы,

Уак[145]145
  Уак – вак.


[Закрыть] ханның иресе —

Карт бабаң да хан иде,

Алымы синнән аз иде,

Биреме синнән күп иде,

Тулга да тулга дисез,

Җырла да җырла дисез,

Ни җырлаек сезләргә?

Ни бирерсез безләргә?

Туктамыш хан анда әйтте:

– Ал кара кеш тун бирим мин сиңа,

Сайлап алып кияр булсаң, ераучым,

Кыңгыраулы күк карчыга бирием,

Күл кыдырып[146]146
  Кыдыру – бетергәнче йөрү.


[Закрыть] чөяр булсаң, ераучым!

Алпан да тилпән йөгертеп,

Адымын җиргә куыртып,

Аргымак ат бирием,

Камчы тартмый менәр булсаң, ераучым.

Ханәкәдән артык ару бар,

Көнәкәдән артык сылу бар,

Аны да алып бирием,

Уң җиреңә ултыртып,

Аркасыннан сөяр булсаң, ераучым!

Аякчым булып утырган

Анау да торган Кобогыл,

Аның да нинди ир икәнен

Әйтеп тә бирер булсаң, ераучым!

Азамат ир Туктамыш

Субрадаен ерауның

Иңсәсенә кара самур[147]147
  Самур – җәнлек, кондызның бер төре.


[Закрыть] тун бирде,

Үз кулыннан бер сараяк бал бирде.

Сыпра сынлы суп ерау

Сараякны алгачтан,

Аны авызына алмастан,

Идегәй белән Җанбайны

Кашына ымлап алдырып,

Киң Җанбайның йөзенә

Сорау биреп аны әйтте:

– Бездән борын заманда

Тунику[148]148
  Тунику – борынгы Монголиядә хакимлек иткән хан.


[Закрыть] атлы хан үтте,

Яу булганга яу булды,

Ил булганга ил булды.

Олы ханның уагы,

Уак ханның олысы

Туникуга баш иде.

Тунику күктән ашканда,

Кытай йортын басканда,

Аның олы вәзире –

Тат торуны Колатай,

Даладан табып бер бала,

Тарун[149]149
  Тарун – үги ата.


[Закрыть] булып үстерде.

Югалчы бала[150]150
  Югалчы бала – өйсез, урам баласы.


[Закрыть] ир булды,

Озак үтми яу булды;

Тат торунын кузгатып,

Туникуны каулады.

Туникуның тәхетенә

Колатайны хан итте.

Хан булган соң Колатай,

Югалчы үскән баланың

Кырсак[151]151
  Кырсак – шомлы.


[Закрыть] башын чаптырып,

Туникуны кайтарды.

Сорау бирәм, олы би,

Кайсы дөрес эшләде?

Кәмалның углы Киң Җанбай

Җавап биреп аны әйтте:

– Ак калада уйга бай

Йорт агасы Субратай[152]152
  Субратай – Субра атай.


[Закрыть],

Йөз туксан биш яшәдең,

Күпне күреп байкадың,

Күпне белеп сөйләдең,

Синнән кала мин байгыш,

Әйтеп-әйтеп ни әйтим?

Азамат ир Колатай

Яман юлга басмады,

Хан булган соң сарайда

Югалчыны үтереп,

Тунику данын саклады.

Сыпра сынлы Субра

Идегәйгә карап анда әйтте:

– Яу түбәгә баш егет,

Яшең утызга җитмәен

Тугыз йортка дан булдың;

Азамат ир Кобогыл!

Төпчек атаң белмимен,

Өч азамат әңгәмәсен[153]153
  Өч азамат әңгәмәсен – ягъни югарыда әйтелгән Тунику, Колатай һәм Югалчы әңгәмәсен.


[Закрыть]

Байкап күрсәң ни булгай?

Анда әйтте Идегәй:

– Ак калада уйга бай,

Йорт агасы Субратай.

Йөз туксан биш яшәдең,

Азау тешең ашадың,

Күпне күреп байкадың;

Югалчы үскән батырның

Аты иде Тимертау,

Аның атын әйтмәдең,

Йорттан аны яшердең,

Убалын[154]154
  Убал – гөнаһ, язык.


[Закрыть] кая куярсың?

Өнәндә[155]155
  Өнән (Онон) – хәзерге Монголия һәм СССР территорияләре буйлап ага торган елга.


[Закрыть] булды сигез хан,

Олы ханның уагы,

Уак ханның олысы

Туникуга баш иде,

Тунику күккә ашкан соң,

Кытай йортын баскан соң

Үзен күккә ашырган

Йортына кыңгыр карады,

Йорты фәрван булмады;

Көчлесе кол биләде,

Көчсезе зар иңрәде,

Күккә ашкан Тунику

Йортына күзен салмады;

Югалчы үскән Тимертау

Йортның зарын аңлады:

Юл тапмаен адашкан

Чалпы йортка юл булды.

Чалпы[156]156
  Чалпы – масса.


[Закрыть] йортны кузгатып,

Туникуны каулады,

Йортка күзен салмаган

Туникуны каулаучы

Тимертау дөрес эшләде;

Йортның уен байкамый,

Тимертау сүзен тыңламый,

Сын битләгән[157]157
  Сын битләү – сынын, төсен алыштыру.


[Закрыть] сорандай

Мылҗырап йөргән Колатай,

Тимертау башын чаптырып,

Убал ялгыш эшләде,

Минем белгәнем шул, – диде.

Җавап сүзен алгачтан,

Сынап бер карап торгачтан,

Өлкән ерау Субра

Идегәйне җүпләп анда әйтте:

– Яшь җелектә май була,

Акылы уйга бай була:

Җелегеңә май тулган,

Акылың уйга бай булган.

Аны әйтеп Субра,

Сары балны күтәреп,

Идегәй белән Җанбайга

Тулгай биреп янә әйтте:

– И сары бал, сары бал,

Сары балны кем эчәр?

Икең бергә килгәндә,

Кайсыгыз батыр ир булса,

Алып та алып шул эчәр!

Субра алай дигәндә,

Җанбай уйга килгәндә,

Идегәй алып аны эчте.

Субра ерау анда әйтте:

– Афәрин, батыр икәнсең!

Ханга дуслык иткәндә,

Дуслыгың ничек итәрсең?

Ханга хаслык иткәндә,

Хаслыгың[158]158
  Хаслык – дошманлык.


[Закрыть] ничек итәрсең?

Идегәй торып анда әйтте:

– Ханга дуслык иткәндә,

Чыгып кала бозармын,

Казнадан казна китереп,

Ханның күңелен табармын.

Ханга хаслык иткәндә,

Арсаеп[159]159
  Арсаю – тартынып тормау.


[Закрыть] атка менәрмен,

Карчыга булып очармын,

Ханны куып басармын,

Балын канҗагама асармын;

Бүленгән куйдай итәрмен,

Бүректәй киеп китәрмен,

Казнасын алып илгә,

Ханлыкны лаек бигә бирермен,

Мин дигәнне кылырмын,

Дигәнемне кылмасам,

Атамның хәрәм углы булыем!

Сыпра сынлы суп ерау

Идегәй белән Җанбайны

Икесен бер сынап күргәчтән,

Туктамышка аны әйтте:

– Әй ханиям, ханиям,

Әйт дисең дә куймыйсың,

Әйтмәгә авызым бармыйдыр.

Бармаса да әйтием:

Кара лачын, Бүз тойгын —

Икесе ике ояның кошы икән,

Остазларыңа тоттырып,

Икәүне бер тургачка кундырдың.

Кашында торган ике ир:

Берәве аның олы угыл,

Маңлае чыкык[160]160
  Чыкык – чыгынкы.


[Закрыть], гүзәл булыр,

Батыр булыр шул угыл;

Җантая биреп утырган,

Җанбай аты аталган.

Ирне салкык[161]161
  Салкык – салынкы, салпы.


[Закрыть] күренә —

Җанбаз[162]162
  Җанбаз – җан белән уйнаучы, осталык күрсәтүдә үз җанын хәтәргә куючы.


[Закрыть] булыр шул угыл,

Кәмалның углы Киң Җанбай,

Сүзгә чичән ир Җанбай

Киңәш бирер картларга,

Яуга чыгар атларга,

Бездән дәүран үткәндә,

Сезгә дәүран җиткәндә,

Та кем калды ханнарга!..

Аргы угыл да бирге угыл,

Шул читтәге шул угыл —

Кош борынлы Кобогыл,

Бүре пычым[163]163
  Пычым – сын, фигура.


[Закрыть] шул угыл,

Балтыры җуан, кулы үнән[164]164
  Үнән – уңган, җитез.


[Закрыть],

Җай татарга охшый шул угыл;

Ирене юка күренә —

Чичән икән Кобогыл,

Яурыны яссы, муйны озын,

Җәй тартмага кулы озын —

Мәргән икән Кобогыл;

Бармагы җиздәй маешкан —

Чибәр икән Кобогыл;

Чәче айдай балкыган —

Асыл икән Кобогыл;

Бите нурдай түгелгән —

Түрә булыр Кобогыл…

Туктамыштай олы хан

Сараенда ятып төш күрде.

Уянып уйлар бакканда,

Юранып юрау тапмады.

Сыпра сынлы суп ерау

Тора биреп тулгайдыр,

Тулгай биреп сарныйдыр[165]165
  Сарнау – көйләү, җырлау.


[Закрыть]!

Сарныйдыр да җырлыйдыр.

Бал бөйрәккә төшкәндә,

Бал белән йөрәк пешкәндә,

Субра аны җырлайдыр:

– Мин картыңмын, картыңмын,

Күпне күргән картыңмын.

Ни күрмәгән картыңмын?

Башлык та башлык Башлык хан —

Аны күргән картыңмын;

Аннан соңгы Абыл хан —

Аны күргән картыңмын;

Аннан соңгы Кара хан —

Аны күргән картыңмын;

Аннан соңгы Ала хан[166]166
  Башлык хан, Абыл хан, Кара хан, Ала хан – бу ханнар тарихта билгеле түгел.


[Закрыть] —

Аны күргән картыңмын;

Олы бабаң Томавыл[167]167
  Томавыл – Чыңгыз дастаннарында күренгәнчә, бу – Томавыл мәргән. Чыңгыз ханның бабасы дип күрсәтелә.


[Закрыть] —

Аны да күргән картыңмын;

Унике тотам ук тарткан.

Тартканында өзә аткан

Аннары соңгы ир – Чыңгыз —

Мин аны күргән картыңмын!

Юклаусыз[168]168
  Юклаусыз – траурсыз.


[Закрыть] үткән Яучы хан —

Аны күргән картыңмын;

Бәянду хан, Саен хан —

Аны күргән картыңмын;

Саен ханнар киткәндә,

Аннан калган картыңмын;

Тартып булат бәйләгән

Бура солтан Бәрки хан[169]169
  Яучы хан, Бәянду хан, Саен хан, Бәрки хан – биредә Алтын Урда ханнары турында сүз бара.


[Закрыть] —

Аннан калган картыңмын;

Өзәңгесе өзмә алтын,

Бер өзмәсе мең алтын,

Үзбәк[170]170
  Үзбәк – Үзбәк хан. 1312–1341 елларда Алтын Урда ханы булып торган. Урданың иң төзек, күтәренке һәм данлы вакыты шул хан заманында булган.


[Закрыть] дигән хан үткән —

Аны күргән картыңмын;

Тибенгесе тезмә алтын,

Тыныйбәк[171]171
  Тыныйбәк – Үзбәк хан улы. Бик аз гына хан булып тора һәм үтерелә.


[Закрыть] дигән хан үткән –

Аны да күргән картыңмын;

Аргымак бавы сум алтын

Асылбәк[172]172
  Асылбәк – аның турында мәгълүматлар табылмады.


[Закрыть] дигән хан үткән –

Аны мин күргән картыңмын;

Ябынчасы[173]173
  Ябынча – яңгырдан бөркәнчек яки ат ябуы.


[Закрыть] җәймә алтын,

Баш шайманы[174]174
  Шайман – корал һәм кием көбәләре.


[Закрыть] чын алтын,

Манарасы кырык колач

Җанбәк[175]175
  Җанбәк – 1342–1357 елларда Сарай ханы булып торган.


[Закрыть] дигән хан үткән —

Аны мин күргән картыңмын;

Бирдебәк[176]176
  Бирдебәк – Җанбәк улы. Тарихчылар аның явыз һәм холыксыз булуын хәбәр итәләр. Хан булгач, ул барлык кардәш-ыруларын үтертеп бетергән. Үзе 1360 елда Кулна мырза та-рафыннан үтерелә. Сарай чуалышлары шул хан заманында башлана.


[Закрыть] тә хан булган,

Биреме синнән күп булган —

Аны күргән картыңмын;

Олы ханнан тугыз хан,

Кече ханнан утыз хан,

Ыгына[177]177
  Ыгына керү – ышыгына керү, баш салу.


[Закрыть] кергән картыңмын.

Карт бабагыз Туктага,

Аның углы Туйгуҗа[178]178
  Туктага, Туйгуҗа – Туктамыш ханның бабасы белән атасы.


[Закрыть] —

Аны күргән картыңмын.

Әй Туктамыш, Туктамыш,

Тик төнә көн син үзең

Яланаяк, яланбаш

Йөреп торган бала идең,

Бүген син дә хан булдың —

Сине дә күрә торамын.

Үтерә икәнең беләмен,

Үтерсәң җуяр нием бар?

Ахирәт өйгә барырмын,

Янә өйгә керермен…

Әҗәл туры килмәсә,

Азраел корык салмаса,

Әле дә булса, Туктамыш,

Синнән калыр картыңмын!

Янә торып янә әйтсәм:

Өнәндә үтте ун батыр,

Ун батырдан иң батыр

Санае[179]179
  Санай – җәянең бер төре.


[Закрыть] күк соландай[180]180
  Солан – салават күпере.


[Закрыть],

Тартып атса санаен

Күктә йолдыз югалткан,

Күк батыр дип аталган —

Аны күргән картыңмын.

Энҗү белән Бәнҗүдә[181]181
  Энҗү, Бәнҗү – Амудәрья белән Сырдәрьяның борынгы исемнәре.


[Закрыть]

Борын үтте биш батыр

Биш батырдан иң батыр —

Гөрзисе иде биш батман,

Кылычы иде йөз тотам,

Сукса тауны җимерде,

Чапса яуны юк итте,

Таубатыр дип дан алды —

Аны күргән картыңмын.

Җаек белән Иделдә

Борын үтте дүрт батыр;

Дүрт батырдан иң батыр,

Кулындагы калканы

Аның иде өч батман,

Иңендәге тимер көбә

Аның иде дүрт батман.

Гавер[182]182
  Гавер – кяфер.


[Закрыть] аткан утчагыр

Күкрәгенә батмаган,

«Утчагыр[183]183
  Утчагыр – туп, пушка.


[Закрыть] алмас» батыр дип,

Даны йортка таралган —

Аны күргән картыңмын.

Күп батырны мин күрдем,

Күп батырны мин белдем,

Яшем йөз туксанга килгәндә,

Чыкмаган җан йөргәндә,

Миннән дәүран үткәндә,

Сезгә дәүран җиткәндә,

Утыз тешем беткәндә,

Шунча ирләр күргәндә,

Утыз ханның гомерен үткәндә,

Кобогылдай ирне мин

Бер күрмәгән картыңмын!

Кашларына карасам,

Каләмнән пәйда булгандай;

Күзләренә карасам,

Күгеннән пәйда булгандай;

Каршыннан торып карасам,

Каһәрдән пәйда булгандай;

Буйларына карасам,

Нурдан пәйда булгандай!

Шул читтәге шул угыл,

Аргы угылдан бирге угыл,

Уртадагы озын буйлы,

Ат җилкәле Кобогыл,

Комга беткән[184]184
  Беткән – үскән.


[Закрыть] коба тал,

Корык[185]185
  Корык – бер башы җеп элмәкле озын таяк, ат өереннән теләгән атны тотып алу өчен муенына шул ыргытыла. Сугыш вакытында сөңге сабында да шундый корыклар булып, дошманның муенына ыргытып, ат өстеннән ега торган булганнар.


[Закрыть] сайлар Кобогыл;

Кола-алалы күп елкыңны

Куып әйдәр Кобогыл;

Әйләнмәгән күп йортка

Билге текәр[186]186
  Текәр – текәп, кадап утыртып куяр, ягъни үзәксез, байраксыз халыкларга байрак утыртыр.


[Закрыть] Кобогыл;

Боты савырлы[187]187
  Савыр – арт сан, бүлтәк.


[Закрыть] көрән ат,

Ботка тартып менәр ат:

Ике саклык турыны

Олауга җайдак[188]188
  Җайдак – иярсез, ягъни бер атыңны иярләп менәр, икесен запаска саклык өчен янга тагып алыр.


[Закрыть] алыр ул;

Нугайлының агыр йорт[189]189
  Нугайлының агыр йорт – Нугай мирзадан соң Алтын Урда дәүләте үз эчендә күбрәк «Нугай йорты» дип йөртелә. Агыр йорт – хөрмәтле йорт.


[Закрыть],

Җәяү яткан хәйран йорт –

Ач көзәндәй бөгелеп,

Ач бүредәй чыелдап,

Ач арысландай үкереп,

Илеңә тавыш салыр ул;

Кырык көнлек чүленә

Айдынлы булак[190]190
  Айдынлы булак – якты чишмә, инеш.


[Закрыть] салыр ул;

Иделнең ике ягы кызыл яр,

Ысбадан савыт салыр ул;

Иртеш башы Кара Тун,

Ике арасын куар ул;

Чиксез кузы[191]191
  Кузы – куй бәтие.


[Закрыть] сансыз куй,

Күп гаскәре туйсын дип,

Суеп казан асар ул;

Батман, батман балыңны

Тартып алып эчәр ул;

Алтыннан суккан Ак Урдаң,

Көмештән суккан ак ишек,

Төшсә тимер чукмары

Ишегеңне ачар ул;

Кирәгәңне киртәр ул,

Киртеп утын итәр ул,

Кисмә-кисмә сары алтын —

Кисеп улҗа итәр ул;

Кашыклап җыйган малыңны,

Чүмечләп чәчеп бетәр ул.

Бар урдаңны алыр ул.

Тәхетеңә бау салыр ул,

Кола чәчең агартып,

Ике күзең кызартып,

Картайганда илеңнән

Сөрән салып куар ул;

Табаныңны теләр[192]192
  Табан телү – табанны пычак белән телеп, ярага ат кылы җибәрү. Ул чорларның иң рәхимсез җәзасыннан саналган.


[Закрыть] ул,

Телеп кылын салыр ул;

Хур кызыдай күрекле,

Сандугачтай ирекле

Ханәкәдәй аруны,

Көнәкәдәй сылуны,

Йәникәдәй бикәчне

Ат өстенә мендереп,

Алсу йөзен сулдырып,

Тиген[193]193
  Тиген – буш, түләүсез.


[Закрыть] улҗа кылыр ул.

Камчы тияр муйныңа,

Кан соргылыр куйныңа,

Такыя олы башыңны

Кисәр булгай шул угыл.

Инде мин кеше танымам,

Әгәр кеше танысам,

Котлыкыя би улы

Идегәй ул – Кобогыл!..

V. Идегәйнең Туктамыш хан табыныннан Аксак Тимергә качып киткәне

Тубра моны әйткәндә,

Хан җыены зур табын

Бер утырды, бер торды.

Туктамыштай олы хан

Бер утырды, бер торды.

Күңеленә төшкән яхшылар,

Бу ни укыясы булды дип,

Чыдый алмый җылыйдыр,

Күңленә төшмәс яманнар,

Картайганда бер алҗыган картыбыз

Мине әйтеп былчылдый дип,

Көлә биреп тыңлыйдыр.

Җантая биреп утырган

Җанбай анда моны әйтте:

– Идегәй андый ир икән,

Идел-йортта бер икән,

Башыннан башы сау булсын!

Хан сынавын иткәндә,

Дәрәҗәгә чиккәндә,

Би түрәләр, агалар,

Башыннан балны кояек,

Идегәй андый ир икән,

Берәр аяк куяек!

Анда табын шау килде.

Хан уңыннан утырып,

Хан ханәше Йәникә

Туктамышка аны әйтте:

– Идегәй Котлыкыя углы

                    булганда,

Эчеп эче биртелсен,

Башы моннан чыкмасын,

Биләр тоткан ак пычак

Би кулыннан төшмәсен!

Ирене юка сараяк,

Бер аякны баллап бир,

Бер аякны агулап бир!

Ханәш аны әйткәндә,

Хан хәйләсен иткәндә,

Тыңлап торган Тыңгысын

Аңгысынга аңдырды,

Аңдып торган Аңгысын

Ак утауны калдырды.

Бәйдә торган атларның

Өзәңге бавын кискәләп,

Идегәйнең чуар ат —

Аны юлга калдырды.

Тыштан килеп ишеккә,

Идегәйгә аны аңдырды:

– Туйга барсаң, борын бар,

Борын барсаң, урын бар,

Борын бар да борын кайт,

Атаң белер мәгънәсен!

Тимгел Чуар, Тим Чуар,

Төн катуга көн сиңа,

Кара лачын канатыннан

Әзерләргә йон сиңа;

Миңа вакыт көйләргә,

Сиңа вакыт сөйләргә,

Өстеңдәге камка тун —

Түрдә утырган биләргә.

Минем атым Аңгысын,

Барлагансың соңгысын.

Аңгысын аңдып ни әйтсә,

Аны белде Идегәй.

Елкылдаган ак пычак

Биләрнең җиң очында

Чыгып кайтып тора икән,

Аны күрде Идегәй.

Агулап салган сары бал

Җанбай тотып килгәндә,

– Хан саркытын[194]194
  Саркыт – эчкәннән соң кәсәдә калган эчемлек. Ханның үзе эчкән кәсәдән бер-ике йотым калдырып кемгә дә булса эчәргә бирүе аның хөрмәте дип саналган.


[Закрыть] эч! – диеп,

Идегәйгә биргәндә,

Агу салган сараяк

Борынына килеп тигәндә,

– Ай, борнымны кан кылдың! – дип,

Борынын басып Идегәй,

Бусагадан атлады.

Токымы толпар яралган

Тимгел Чуар ат икән:

Өзәңгегә бер тиде,

Җирдә яткан садагын

Иелеп алып бер киде.

Тим Чуарның янбашы

Җиргә ятып бер тиде.

Әйләнеп карап күргәндә,

Идегәй инде юк иде.

Сыпра сынлы суп ерау

Ни булганын аңлады.

Тулгай биреп сарнады:

– Ай бусага, бусага,

Бусаганы бер атлап,

Басар бугай шул угыл:

Тим Чуарын атланып

Качар бугай шул угыл!

Исән-аман китсә ул,

Иделдән ары үтсә ул,

Шаһ Тимергә җитсә ул,

Шаһ Тимерне алып килеп,

Сарайны харап итәр ул!

Азамат ир Туктамыш:

– Бу ни укыясы булды? – дип,

Тугыз ирен торгызып,

Өйалдына чыкканда,

Ни булганын аңлайдыр…

– Кугын менеп атлан! – дип,

Хан боерыгын биргәндә,

Тузгып йөргән тугыз би

Тугыз атка килгәндә,

Атланыр ягын тапмады,

Баусыз ияр, бапсыз[195]195
  Бапсыз – әзерлексез, дирбиясез.


[Закрыть] ат,

Көбәсен киеп менгәндә,

Ияреннән ауган батырлар

Җир басар җир тапмады,

Әйләнеп кире атлады.

Азамат ир Туктамыш

Суп ерауга анда әйтте:

– Әле минем акбүз атым,

Акбүз, акбүз дигәнем,

Йөгәнен учлап кем барса,

Аның булыр икән лә!

Әле минем өем-сарай

Асылташтан салынган.

Киләчәк өем нигезе

Талдан булыр икән лә!

Әле минем Ханәкәдәй аруым,

Көнәкәдәй сылуым,

Йәникәдәй бикәчем

Көнендә кем көлә бакса,

Аның булыр икән лә!

Субра ерау аны әйтте:

– Ялгызы ерак китмәстер,

Иделдән ары үтмәстер,

Тугыз ирне җибәр дә,

Алдап-йолдап кашыңа ал,

Кашыңа ал да башын ал!

Исән-аман китсә ул,

Иделдән ары үтсә ул,

Шаһ Тимергә китәчәк,

Шаһ Тимерне алып килеп,

Сарайны харап итәчәк.

…Килмәс булгай микән, әй,

Килмәс бугай микән, әй!

Азамат ир Туктамыш

Гайрәтенән бузарып,

Киң Җанбайга аны әйтте:

– Кәмалның углы Киң Җанбай,

Киңәшең өлкән ир Җанбай!

Котлыкыя би улы

Идегәйне белгәндә,

Серен миннән яшердең,

Кулымнан агу биргәндә,

Борынын сугып качырдың!

Атланып җиткел артына,

Алып килгел каршыма!

Тугыз иргә аны әйтте:

– Әй тугыз ир, тугыз ир!

Җанбай белән бара күр!

Алдап-йолдап Идегәйне

Үз кашыңа ала күр!

Алдап-йолдап кашыңа ал!

Кашыңа ал да башын ал!

Тугыз ир китте зарланып,

Бер Алла дип алданып.

Алар куа килгәндә,

Идел кичеп Идегәй,

Бер тел алып китим[196]196
  Тел алып китү – сүз алып китү, яшерен хәбәр алып китү.


[Закрыть] дип,

Бер байтирәк төбенә

Иярен салып түшәнде.

Идегәй анда ятканда,

Җантимернең биш улы

Аңа килеп кушылды.

Алар анда яттылар,

Ятып казан астылар,

Асып ашап яттылар.

Ул төтенне күргәндә,

Тугыз ир җитеп килгәндә,

Тугызы да туктады,

Кашына барып җитмәде,

Сөйләшергә базмады.

Идегәй анда утырып какшаеп[197]197
  Какшаю – чигенми каршы тору, кыю каршылау.


[Закрыть],

Тугызыннан курыкмады.

Анда килеп Киң Җанбай,

Идел аша һайкарып,

Идегәйне чакырып,

Тулгай биреп аны әйтте:

– Кайт, Идегәй, кайтсана!

Ханың-ияң чакырадыр,

Борылып Идел чыксана.

Бездән борын заманда

Тунику атлы хан үтте.

Югалчыдан үстергән

Таубатыр аны куганда,

Тат торуның Колатай

Яман юлга басмады —

Тунику данын саклады,

Кайт, Идегәй, кайтсана!

Идегәй аваз кайтарды:

– Кара елан Киң Җанбай,

Акылың чонтык, тинтәк би,

Тунику олы хан иде,

Утыз йортка дан иде.

Далада үскән Тимертау

Тат торуным кузгатып,

Тунику данын юк итте.

Җитез килеп Ир Каплан

Җиз якасын бер тотты,

Җиз элмәген бер тарты…

Аваз бирде Киң Җанбай:

– Әй Идегәй, Идегәй,

Юк гөманга син чумган,

Туктамыштай олы хан —

Аңа каршы кем торган?

Яуларың аз, тотылырсың,

Чебен җанлы атаңдай

Канлы күз яшь коярсың!

Кайт, Идегәй, кайтсана!

Тат торуның Яу түбә,

Яу түбәгә баш итеп,

Туктамыштай олы хан,

Идегәй, сине куядыр,

Кайтып башчы булсана!

Олы кызы Ханәкә,

Кече кызы Көнәкә,

Икәвен бердәй бирә лә,

Кайтып кияү булсана!

Аваз бирде Идегәй:

– Акылың чонтык Киң Җанбай,

Йорт белмәгән тинтәк би,

Кыбырсынмый ары кит,

Син – битләгән соран ат!

Тат торуным Яу түбә

Миңа тиңдәш кыз табар,

Тат торуным Яу түбә

Миңа данлы йорт булыр.

Аваз бирде Киң Җанбай:

– Ай калкып акрын туадыр,

Ир егет яуда үләдер,

Яудан качкан – ир булмыйдыр,

Ил алдында көн күрмидер.

Егет булып яу башладың,

Башладың да ник ташладың?

Бөркет куган куяндаен

Идел суын кичеп качтың?

Аваз бирде Идегәй:

– Ай калкып акрын туадыр,

Ир егет яуны куадыр,

Ир булсаң, суны үткел —

Суны үтеп мине тоткыл!

Аваз бирде Киң Җанбай:

– Көчле илгә син яу ачтың,

Батыр булып алга бастың,

Батырлыгың күрсәт, мордар,

Суны үтеп нигә качтың?

Аваз бирде Идегәй:

– Таймам баскан юлымнан,

Салмам сөңге кулымнан,

Салмам калкан иңемнән,

Яу җыярмын илемнән.

Яуга тиңдәш яу җыйсам,

Идел суын кичәрмен,

Кем батыр да кем куян —

Шул чагында ил күрер.

Җакталы тунның эчендә

Җак җоннары чәчелеп,

Идел аша чакырып,

Җанбай анда тулгайдыр:

– Идегәй би, дусым, ай!

Идегәй би, дусым, ай!

Ханың-ияң чакырадыр,

Борылып Идел кичсәнә!

Кайтсана, Идегәй, кайтсана!

Каерылып атың башын тартсана!

Кайтып өең тапсана!

Иңсәсе биек Бүз Урдага[198]198
  Бүз Урда – Ак Урда.


[Закрыть]

Иңкәеп сәлам бирсәнә!

Ирене юка чынаяк,

Хан-ияң бал бирәдер,

Ханәшләр тоткан сараяк,

Сүрәтмәле сөт кымыз

Кулыннан коеп бирәдер,

Эчсәнә, Идегәй, эчсәнә!

Ияренең кашы алтын,

Йөгәненең башы алтын,

Колагын бездәй кадаган,

Кәгелен[199]199
  Кәгел – атның маңгай ялы.


[Закрыть] кыздай тараган,

«Чу!» дигәндә, очкан кошны

Узып китмәгә яраган,

Йөргәндә эзен санаган,

Куш йөрәкле яралган,

Кысыр елан үзәкле,

Култыраудай танаулы,

Сахтияндай[200]200
  Сахтиян – юка, нәфис күн, сафьян.


[Закрыть] иренле,

Сарымсактай азулы,

Кыйган камыш колаклы,

Тустагандай тояклы,

Ал өркәче май баскан,

Арт өркәчле дөядәй,

Арысландай күкрәкле,

Юлбарыстай сөйрәкле,

Чапкан чакта җил җитмәс,

Табаны ялпак Тарлан бүз

Ат бирәдер ханияң,

Менсәнә, Идегәй, менсәнә!

Якасы алтын, җиңе алтын,

Бер күрүе мең алтын,

Кара кештән тун бирә,

Кисәнә, Идегәй, кисәнә!

Тотам бавы сум алтын

Кыңгыраулы күк карчыга бирәдер,

Күн давылбаз бәйләнеп,

Күл кыдырып чөйсәнә!

Балдагы алтын уй булат —

Ханияң кылыч бирәдер,

Бусана, Идегәй, бусана!

Бер чигәсе мең кызылга[201]201
  Кызыл – бу урында «алтын» дигәнне аңлата.


[Закрыть] бетмәгән —

Ханияң көбә бирәдер,

Кисәнә, Идегәй, кисәнә!

Идел белән Җаекта

Утыз тугыз хан иде,

Туктамыштай юк иде,

Заукыңны анда сөрсәнә!

Байталдан байтал[202]202
  Байтал – өч яшьлек бия.


[Закрыть] бүлеп бирәдер,

Бәйләтеп кымыз эчсәнә!

Байтактан байтак[203]203
  Байтак – пайтәхет, ягъни тәхет бүлеп бирә.


[Закрыть] бүлеп бирәдер,

Падишаһлык сөрсәнә!

Ханәкәдән артык ару бар,

Көнәкәдән артык сылу бар,

Аны да алып бирәдер,

Уң тезенә утыртып,

Битләреннән суыртып,

Аркасыннан кагып-кагып сөйсәнә!

Җиң очыннан ялгашып

Сөйсәнә, Идегәй, сөйсәнә!

Туктамыштай ханияң

Сиңа үпкә кыладыр,

Үпкә булган сүзеңне

Үз аузыңнан әйтсәнә!

Кил, Идегәй, дусым, әй,

Безнең белән кайтсана!

Анда килеп Идегәй

Идел аша аны әйтте:

– Кайтмам да, Җанбай, кайтмамын,

Каерылып атым башын тартмамын,

Иңсәсе биек Бүз Урдага

Иңкәеп сәлам әйтмәмен,

Инеп күренеш итмәмен

Иңсәмә имән чукмар тигәндә!

Ирене юка чынаяк

Ханиям бал бирсә дә,

Бал бирсә дә эчмәмен,

Ханәшләр тоткан сараяк,

Сүрәтмәле сөт-кымыз,

Коеп бирсә дә татмамын,

Иренем җиркә[204]204
  Җиркә булу – кибү.


[Закрыть] булганда.

Ияренең кашы алтын,

Йөгәненең башы алтын

Колагын бездәй кадаган,

Кәгелен кыздай тараган,

«Чу!» дигәндә, очкан кошны

Узып китмәгә яраган,

Йөрегәндә эзен санаган,

Куш йөрәкле яралган,

Кысыр елан үзәкле,

Култыраудай танаулы,

Сахтияндай иренле,

Сарымсактай азулы,

Кыйган камыш колаклы,

Тустагандай тояклы,

Ал өркәче май баскан,

Арт өркәчле дөядәй,

Арысландай күкрәкле,

Юлбарыстай сөйрәкле,

Чапкан чакта җил җитмәс,

Табаны ялпак Тарлан бүз

Ат бирсә дә менә алмам,

Аувым[205]205
  Аувым – утырыр җирем, саным.


[Закрыть] котсыз булганда!

Якасы алтын, җиңе алтын,

Бер күрүе мең алтын,

Кара кештән тун бирсә

Кия алмам, Җанбай, кия алмам

Җилкәмә мөез бөткәндә[206]206
  Бөткәндә – үскәндә.


[Закрыть]!

Тотам бавы сум алтын

Кыңгыраулы күк карчыга бирсә дә,

Күн давылбаз бәйләнеп,

Күл әйләнә чөя алмам,

Канҗагам кансыз булганда!

Балдагы алтын уй булат

Кылыч бирсә дә буа алмам,

Билем котсыз булганда.

Бер чигәсе мең алтынга бетмәгән

Көбә бирсә дә кия алмам,

Буем шыксыз булганда.

Байталдан байтал бүлеп бирсә дә,

Бәйләтеп кымыз эчә алмам,

Эчем котсыз булганда!

Байтактан байтак бүлеп бирсә дә,

Падишаһлык сөрә алмам,

Алла үземә бирмәсә.

Ханәкәдән артык аруны,

Көнәкәдән артык сылуны

Икәвен бердәй бирсә дә,

Уң җиремнән утыртып,

Чыңгылдашып көлешеп,

Янбашыннан ялгашып,

Чи төбендә серләшеп,

Яныма алып сөймәмен,

Синең тиңсез ханияң

Миңа үпкә кылса да

Инде иңкәеп бармамын,

Үпкә-пинә сүземне

Күкне угым аралап әйтмәсә,

Үз авызымнан әйтмәмен;

Ир булып атка менгәчтен,

Бер юл алып йөргәчтен,

Хатындай булып кайтмамын!

Мин очаем дисәм, канат юк,

Кунаем дисәм, койрык юк,

Барырыма җирем юк.

Батарыма күлем юк;

Алдым биек, артым яр,

Әйләнергә җирем тар!

Бу киткәннән китәрмен,

Шаһ Тимергә җитәрмен;

Шаһ Тимер миңа кул бирсә,

Юртар атка юл бирсә,

Теләгемне ул бирсә,

Бу Идел дигән суыңны

Кайер ком[207]207
  Кайер ком – кыйралган коры ком.


[Закрыть] кылып кичәрмен,

Туктамыштай ханыңны

Аягыма мөсәххәр итәрмен[208]208
  Мөсәххәр итү – баш идерү, сихерләп кую.


[Закрыть]!

Җанбай янә тулгады:

– Кайтсана, Идегәй, кайтсана,

Каерылып атың башын тартсана!

Алганың Ал Гомәр ханның кызы иде,

Айтулының үзе иде;

Сагыныр да саргаер,

Утырып калып картаер,

Салкын төшмәй барсана,

Ни дигәнен белсәнә!

Идегәй торып аны әйтте:

– Кайтмам да, Җанбай, кайтмамын,

Каерылып атым башын тартмамын,

Алганым Ал Гомәр ханның кызы иде,

Айтулының үзе иде.

Сагынсын да саргайсын,

Утра гына торып картайсын,

Анда гына минем эшем юк!

Ни дигәнен мин белмәм,

Колагым саңгырау булганда!

Кәмалның углы Киң Җанбай,

Киңәше өлкән эт Җанбай!

Арырак торып сөйләче,

Бирерәк килеп тыңлачы!

Атаң кара кеше иде,

Мал биргәннең колы иде,

Анаң кара кеше иде,

Аш биргәннең күңе[209]209
  Күң – кол хатын.


[Закрыть] иде,

Син дә шундый кешесең:

Аш биргәннең колысың,

Мал биргәннең улысың!

Ачма, күзең тишәрмен!

Сөйләмә, телең кисәрмен!

Таңлаеңа[210]210
  Таңлай – аңкау.


[Закрыть] тал кыздырып басармын!

Туктамышның тугыз ир,

Син тугызда мин ялгыз,

Дәрманың булса кил, дуңгыз!

Камчы тияр муйныңа,

Кан соргылыр куйныңа.

Бу киткәннән китмәсәм,

Киң чүлләрне үтмәсәм,

Ходай миңа юл биреп,

Шаһ Тимергә җитмәсәм;

Шаһ Тимер миңа кул биреп,

Теләгемне мул биреп,

Кырык түбәгә кырык басып,

Яу булып килеп җитмәсәм;

Нугайлының агыр йорт.

Җәяү яткан хәйран йорт,

Ач көзәндәй бөгелеп,

Ач бүредәй чыелдап,

Читәнеңнән кыйкулап,

Ачы сөрән салмасам,

Кола-алалы күп елкыңны

Куып әйдәп алмасам;

Боты савырлы көрән ат

Ботка тартып менмәсәм,

Ике саклык турыны

Олауга җайдак алмасам;

Алтынлап суккан урдасын,

Көмештән суккан ишеген

Төсе суык чын булат

Очы белән ачмасам,

Кирәгәсен[211]211
  Кирәгә – тирмәнең рамнары, киергеләре.


[Закрыть] киртмәсәм,

Киртеп утын итмәсәм;

Ханәкәдәй аруны,

Көнәкәдәй сылуны

Үз түрендә шулвакыт

Түш астына салмасам,

Туксан башлы[212]212
  Туксан башлы – вариантларда «йөз туксан башлы урда» дип әйтү дә очрый.


[Закрыть] урдага

Тунамый[213]213
  Тунамый – пычак белән суймыйча, тере килеш.


[Закрыть] ия булмасам;

Угланнарны сатуга

Бер чигәрә[214]214
  Чигәрә – чик-ара сүзеннән ясалып, бу эшкә «бер чик куярмын» дигәнне аңлата. Балаларны кол итеп сатуны туктату турында сүз бара.


[Закрыть] куймасам,

Кырык көнлек юлына,

Кырык көнлек чүленә

Кырык кое каздырып,

Кырык йорт-ям салмасам,

Әйткәнемне кылмасам,

Мин үчемне алмасам,

Баба Төкләс бабам биргән

Идегәй атым корысын!

Мин, мин дирмен, мин дирмен —

Юкны димәс ирдермен!

Дусым утын сүндермәм,

Дошманым утын яндырмам!

Үзем димәс намартка[215]215
  Намарт – ирлексез кеше, куркак, саран (фарсыча).


[Закрыть]

Ап-ак бүз ат мендермәм!

Туксансыз җәбә салдырмам,

Аслын сорамый аш бирмәм,

Атасын сорамый дан бирмәм!

Тауга оялар шоңкармын,

Тау аркылы юртармын!

Торлаксыз[216]216
  Торлаксыз – тораксыз, кырда үскән.


[Закрыть] үскән коланмын[217]217
  Колан – кыр аты.


[Закрыть],

Мизгелсез[218]218
  Мизгелсез – вакытсыз, ничек туры килде шулай.


[Закрыть] юшап[219]219
  Юшау – теш белән алып ашау, атның үлән юшавы.


[Закрыть] уртлармын,

Яралыштан асаумын[220]220
  Асау – кыргый, кулга өйрәнмәгән.


[Закрыть],

Бугалак салсаң[221]221
  Бугалак салу – муенына элмәк атып буу.


[Закрыть] туктамам!

Карагайдан биекмен,

Давыл өрсә каерылмам;

Кайнашып беткән ботакмын,

Балталаса аерылмам!

Кылтыңлаган[222]222
  Кылтыңлаган – сискәнеп торган, чыгымчы.


[Закрыть] көрәнчә ат –

Кыдырауны екканмын,

Якасы алтын кирәүкә,

Якалашып ертканмын!

Туксан баулы ак көбә,

Тунаган җирдә кигәнмен,

Якалашып, уклашып,

Күпләр башын игәнмен.

Моннан ары мактанмам,

Әгәр дә мин мактансам,

Унике тотам ук тарткан,

Тартканында өзә аткан

Борындагы Чыңгызның

Үзе белән тиңдермен!