Текст книги "Юрак – аланга: бадиалар"

ИЛК ҲАЯЖОНЛАР

Ҳаяжоннинг онаси табиат, киши калби, шеър эса ҳаяжоннинг килкиллаб турган фарзанди. Зулфия ўзбек адабиётига маъсум ва покиза бир ҳаяжон билан кириб келди. Уни табиатнинг ғуборсиз манзаралари, ойнинг нури тўкилган сокин кечалар, тароватга тўлган боғлар, меҳнат қайнаган далалар ва ёшликнинг илк, тоза кечинмалари уринмаган, тузмаган, завол билмаган севгининг юракларни тўлқинлантирган нашидалари ўзига тортди, қўлга қалам олишга ундади. Ёш ўзбек шоираси мана шу ранг-баранг оламни унинг барча завқлари, романтик кўтаринкилигида қабул қилди.

 
Ҳур Ватан боғида қушдайин озод,
Эркин канот ёздим, яшнаб гулладим.
Шу ҳаётда чексиз қувноқман ҳам шод,
Шод дилдан шодликни мағрур куйладим.
 

Зулфия ўз бахтини ёзди. Ўзбек шоирлари ичида ҳеч ким унга қадар ўз бахтини, ўз эркин бу қадар тўлқин билан куйламаганди, бу қадар тиниқ ифодалаб бермаганди. Унинг бахти кўпнинг бахтидан бир жузв эди, шунинг учун ҳам ёш шоиранинг овози ўзбек қизининг овози, ўзбек қизининг янги дунёси каби жаранглади.

Зулфиянинг ўттизинчи йилларда яратган энг яхши шеърларида жуда тоза, бокира интилишлар, бокира туйғулар мавжланиб туради. Ҳамма ижоднинг илк даврида бўлганидек, Зулфиянинг ҳам илк давр шеърларида баҳор, майин еллар, боғларда очилган чаман гуллар, чечаклар япроқларида жилваланган ой, нурлари, офтобнинг ҳаётбахш шуълалари, шалдираб боққан тиниқ сойлар суйиб, завқ билан тасвирланади. Нимаики тоза, беғубор бўлса, ёш шоиранинг хаёли шунга мафтун бўлади, мафтунлиги шеърга кўчади. Шоиранинг 1935 йилда ёзилган «Баҳор кечаси» деб аталган, сўлим ойдин кеча манзараси тасвирланган шеърида шундай қизиқ бир сатрлар бор:

 
Кўк бахмалга гуллар бурканган,
Лаб очмаган, булбул ўпмаган
Кўзим тушди олма гулига,
Дедим: тақсам энг гўзал бирин
Сўйлаб берса… менинг чаккамда
Дилбарлигин, гўзаллик сирин.
 

Нима учун ёш шоирани «лаб очмаган, булбул ўпмаган» олма гули ўзига тортади? Шоира ўз ҳиссиётларида унга яқинлик кўради, ҳиссиётларидан унга ўхшашлик топади. Олма гулидаги мужассам табиатнинг бокира куйини ўз қалбига уйғун кўради. Гул табиат саҳифасида қанчалик бир қўшиқ бўлса, инсон ҳам олам қаршисида шундай бир қўшиқдир. Ёш шоира шу икки қўшиқнинг бир-бирига мутаносиб эканлигини ҳис қилади ва бокира гулни бокира сўз билан куйлатади. Зулфиянинг илк шеърлари жуда манзарадордир. Уларда табиатнинг масарратга тўлган манзаралари нурли бир нигоҳ билан кузатилади. Табиат идиллияси акс эттирилади. Ёш шоиранинг ташбеҳлари ва сифат-тавсифларида ҳам табиатга ошуфта бир одамнинг кўз қарашлари акс этади. Унинг тасвирларида япроқлар зилол, ҳаволар беғубор, кўк, тонглар нурли, оқ, шамоллар майин, далалар зумрад либосларга бурканиб кўринадилар. Ўттизинчи йиллар Зулфия шеърларининг ички қурилиши содда, уларда мураккаб образлар, мушкул кечинмалар йўқ, ташбеҳлар ҳам шулар баробарида хийлагина анъанавий бўлиб колган ташбеҳлар эди… Айни замонда унинг шеъри таркибининг пишиқлиги, бандларнинг гул япроқларидай бир-бирига мутаносиблиги, оҳангларнинг тиниқлиги билан ажралиб туради. Ўттизинчи йилларнинг охирларидан шоиранинг шеъри ўз оҳангдошликларидан унумли фойдаланишга, шеърни ритмик товланувчан қилишга бўлган интилиши аниқ кўрина бошлади.

Зулфиянинг бу давр шеърларида турли синтетик ва стилистик фигуралар ўрни ўрнида жуда чиройли ишлатилганлигини кўриш мумкин:

 
Ёнар юлдуз, кўкда ой кулар,
Бари қарар қизнинг юзига.
Гоҳ суқланар, гоҳи рашк билан
Қарай-қарай оқар йўлига.
 

«Кутиш» деб аталган шеърдан олинган бу парчада қофиянинг одатий аён нишонлари кўринмайди. Лекин бой ички қофиялар туфайли мисралар ўзига хос бир жаранг билан ўқилади. Айни чоғда шоира мисраларда ва айниқса, уларнинг боши ва охирида бир-бирига оҳангдош сўзларни шундай усталик билан ишлатадики, улардан мисранинг хонаси ёп-ёруғ бўлиб туради. Бунда гўё икки биллурдай тиниқ ойна бир-бирига қаратиб қўйилганга ўхшайди. Уларнинг нури бир-бирига тушиб ўртадаги шуъла янада ёрқинроқ бўлиб кўринади. Айтайлик, «Кутиш» шеъридаги: «Кичик қалбда буюк севинч бор» ёки «тоза пардай қанотингни ёз», «қиз ўлтирар кўкдан узмай кўз» сингари сатрларда мана шундай бир-бирига зиёдош қилиб қўйилган ойна-сўзларни учратамиз. Шеърларнинг мана шу тариқа ишланиши, чинакам шоирликнинг бақувват нишоналари пайдо бўлиши жиҳатидан Зулфиянинг биринчи уч китоби «Ҳаёт варақалари», «Қизлар қўшиғи» ва «Ҳулкар» бир-бирларидан анча фарқ қиладилар. Назаримизда бу жиҳатда шоиранинг учинчи китоби билан унинг адабий тақдирида жиддий бурилиш рўй беради, унинг шеъри камолотнинг барча аён белгиларига эга бўла бошлайди. Шоиранинг илк ижодидан унинг келгуси шеърларига қатор хусусиятлар бир умрга кўчиб ўтдилар. Зулфия бир умр табиатга ошиқ ҳассос шоира бўлиб қолди. Унинг ижодида табиатнинг жонли нафаси тегмаган, табиатнинг алвон бўёқлари акс ташламаган, табиатнинг она кўксидан озиқланмаган шеър камданкам учрайди. Зулфиянинг илк ижоди ўзининг соғлом, пок руҳи билан адабий жамоатчиликни ўзига жалб қилган эди. Мана шу соғломлик, масъудлик, руҳий етуклик унинг бутун шеърияти учун хос нарса бўлиб қолди. Зулфия шеърияти учун бенаволик, ғариб тушкунлик, носамимийлик буткул ёт нарсалардир. Зулфия илк ижодидан яна у ўзбек аёли қалбининг куйчиси эканлиги мерос бўлиб колди. Лекин бу деган сўз баъзи ўртоқлар тасаввур қилгандай Зулфия аёллар куйчиси дегани эмас. Лекин шоира ўзини ўзбек аёлининг жаҳон аёллари олдидаги мухтор вакили деб билади ва шеъриятида аёл қалбининг: қиз, хотин, она қалбининг нозик кечинмалари, орзу-умидларини очиб беради. Ўзбек аёли тақдирининг ёрқин бадиий тарихини чизади. Шулар ва шунга ўхшаш яна бошқа қатор жиҳатлар Зулфиянинг илк давр лирикасидан унинг кейинги давр шеъриятига албатта сифат томонидан жуда ҳам бойиган ҳолда ўтиб борди ва Зулфия шеърининг хос томонларини белгилайдиган бўлди.

ПАЛАКДАГИ ОФТОБ

Муттасил шодлик ва муттасил бахтиёрликда яшайдиган одамлар йўқ. Инсон ҳаётига ногиҳон қаттол урушлар, оғир айрилиқлар, ғарқ етилган ҳосилларни ювиб, торож қилиб кетадиган об-азоб селлар ва номи талай-талай бўлган бахтсизликлар дам-бадам ўз ҳукмини ўтказиб туради. Буларнинг бари одамзоднинг бардошини, унинг руҳий камолотини, қояларда ҳам йўқ иродасини синаш учун яратилганга ўхшаб кўринади. Одам комил мавжудот. У ўз бахтини, тараққиётини мана шундай ёвузлик ва ёмонликларга қарши омонсиз курашларда топади. Агар у бир дамгина бўлсин вайронлик, саронлик билан келишганда эди, унинг тарихи ажабмаски, ўша дамдаёқ тугаган бўлур эди. Зулфиянинг уруш даври лирикаси инсоннинг келажагига буткул ишонч билан тўлиқ. Зулфия бу даврда мардликни, ҳеч бир истисносиз вафодорлик ва садоқатни, Ватан манфаатлари учун жон олиб жон бермоққа тайёрликни мадҳ этди. Шоира олтмиш ёшга тўлиши муносабати билан нашр этилган асарларининг биринчи жилдини варақлар экансиз, 1939 йил билан 1942 йил орасига қўйилган шеър «Ҳижрон» деб аталганига кўзингиз тушади. Ва олдинги шеър «Ўлкам озодлик боғи, нурга тўлган ҳар ёғи» деб бошланган бўлса, ундан кейин келадиган бу шеър қуюқ маъюс ранглар билан бошланади: