Текст книги "Юрак – аланга: бадиалар"

ШЕЪР УСТОДИДАН БАҲРАЛАР

1. Чаманларнинг ўғли

Ғафур Ғулом коинотни тасаввур қила оларди. Академик шоир асарларининг қатор жилдлари чиқаётган кунларда бу тасаввур уфқи нақадар кенг бўлганлиги янада равшанроқ билинмоқда. II жилдга Ғафур Ғулом шоир ва инсон сифатида балоғат пиллапоясининг энг юксак поясига кўтарилган даврида яратган асарлари киритилган. Бу давр унинг ижодида академиклик даври; бу давр ўзбек совет адабиёти тарихида шоир бошлаб берган юксак мартабалар лауреатлик даври; яна бу давр ҳар янги йилнинг бошини бир ҳайратга солувчи шеър билан бошлаб, ҳеч истисносиз, яна даражасига кўра шундай, балки ундан ҳам ҳайратланарлироқ шеър билан якунлаган давр. Ғафур Ғулом бу йилларнинг кузакларида қандай илҳом билан шеър айтган бўлса, баҳорида ҳам, қишида ҳам, саратонида ҳам шундай яратувчи жўшқинлик билан шеър айтди. У, бу давр – умрни шоҳ сатрлар билан безамоқ даври эканлигини ўзи ғурур билан сезган эди.

Ғафур Ғулом коинотни тасаввур қила оларди, дедик. Унинг фазовий нисбатлар билан иш кўрувчи онги ва инсонлик иқтидорига Ер курраси олмадек кўринарди. У кўзларига олмадек бўлиб кўринган шу Она сайёрадан туриб, унинг шаънига шеър айтарди. Шоирнинг шеъри она юртининг, халқининг саломатлиги, ободлиги, ҳурлиги учун қайғуриш, шуларни ҳимоя қилиш, устувор этиш нияти билан тўлиқ бўларди. Ғафур Ғулом «Диплом» деган шеърида айтган:

 
Узоқ кечаларда юлдуз кўз билан
Олам китобини кезади зеҳн
Гранит лавҳага уйилган каби
Мияда чизиқлар секиндан-секин
Билим пармаси-ла бўлур чуқурроқ.
 

Ғафур Ғулом бу сўзларни ёшларимиз ҳақида айтган, лекин мен худди ўзи тўғрисида айтилган деб ўқидим. Чиндан ҳам унинг ҳар бир шеърида шоирнинг зеҳни ҳамма нарсани кўра олувчи нигоҳ билан, юлдуздай порлаган кўз билан олам китобини ўқиганлиги тиниқ билиниб туради. Ўзбек шоирларидан ҳеч кимда фазовий образлар Ғафур Ғуломда учраганчалик кўп учрамайди. Фазовий образлар унинг шеърияти оламида бутун бир силсилани ташкил этади. Бу силсила жам ҳолида олам манзаралари, одам ишининг, умрларнинг мазмунлари ва вақтларнинг қийматлари ҳақида фалсафий миқёслар бунёд қилади.

 
Бир карра саналур толе жаҳонда,
Умр тасбеҳ эмас ўгрилса такрор.
Ялт этган чақиннинг умри осмонда
Бир мижжа қоқиш-ла топгай эътибор.
 

Ғафур Ғулом сўзлаганда жаҳон миқёсларини назарда тутади, инсон умрини файласуф ва мунажжим кўзи билан кузатади, баҳолайди. Ва буларнинг оқибатида одамларни яратувчи меҳнат билан яшашга чақиради.

 
Саҳарда чарақлайди осмон тўла юлдузлар…
Толеи тонг отардай, келажаги кўкдай кенг.
 

Ғафур Ғуломнинг сўзлаётган нисбатларига эътибор беринг. Толеи – ердаги тонг отардай бу ёш авлоднинг, лекин уларнинг келажаги эса… кўкдай кенг… Яъни у келажакни кўк нисбатлари билан, фазовий чексизликда олиб кўради, кейин яна фазога мурожаат қилади:

 
Эй, менинг фарзандларим, кундуз қош, қора кўзлар.
Дастурхон атрофига юлдуз каби тўпланинг
Букун чин арафадир.
 

Толени кўк нисбатларида ўлчаётган одамга, албатта, шу толенинг эгаси фарзандлари юлдуз бўлиб кўриниши табиийдир. Ғафур Ғулом нафаслар мазмунини коинот каби кенг деб билади, шу эътиқод билан мазмунни унга яраша чизиқларда тасвирлайди:

 
Ғунча очилгунча ўтган фурсатни
Капалак умрига қиёс этгулик,
Баъзида бир нафас олгулик муддат
Минг юлдуз сўниши учун етгулик.
Яшаш соатининг олтин кафгири
Ҳар бориб келиши бир олам замон.
Коинот шу дамда ўз куррасидан
Ясаб чиқа олур янгидан жаҳон.
 

Бу – унинг фазовий фикрлашни чўққига кўтарган шоҳ байтларидан. Ғафур Ғулом шеъриятида вақт ғоят чуқур ишланган фалсафий ҳодисалардандир. У деярли ҳар бир шеърида муайян шаклда дамларнинг такрорланмаслигини таъкидлайди. Инсон оламга ўлгани эмас, яратгани келади. Яратгани келган инсоннинг умри боқийдир. Ғафур Ғуломнинг вақт ва умр ҳақидаги ўйларида мумтоз шеъриятимизнинг ҳаётбахш таъсири сезилиб туради. Лекин доно Юсуф: «Ўлимга омон йўқ, ўлим ҳийласиз» деган бўлса, Ғафур Ғулом:

 
Ҳар лаҳза замонлар умридек узун,
Асрлар тақдири лаҳзаларда ҳал,
Умрдан ўтажак бир лаҳза учун
Қудратли қўл билан қўяйлик ҳайкал, –
 

деб ёзади ва шу гапларига эътиқод қўйиб ижод қилади, бошқаларни ҳам шунга чорлайди. Унингча, қуёш фалакда кезиб юрган ғанимат дамларда умрларни боқий этиш ҳақида ўйламаслик инсонлик шаънига ярашмайди. Азиз онлар азиз одамлардан қадр сўрайди; яъни вақтнинг қадрига етгувчиларгина мукаррам бўлади ва умр дафтарини улуғвор байтлар билан безайдилар. Ғафур Ғулом офтоб билан сўзлаша олади, ўзида офтоб билан сўзлашгудай қудрат сезади:

 
Малъунлардан яширган тилсим сандуғингни оч.
Ҳимматинг канчалар бор, олтин юзли офтоб?!
 

У энг қийин дамларда Қуёшга – ёруғлик ва ҳаётнинг онасига мурожаат қилади. Улуғ жанг кунларида ундан адолатга ҳомий бўлишни сўрайди:

 
Зўр карвон йўлида етим бўтадек,
Интизор кўзларда ҳалқа-ҳалқа ёш.
Энг кичик заррадан Юпитергача
Ўзинг мураббийсан, хабар бер, Қуёш!
 

Бу шеър Ғафур Ғуломнинг суюмли ойи – ўн бешинчи майда ёзилган. 1942 йил эди. Ҳаёт-мамот жанги борарди. Оналар ҳижронзада эдилар. Шунда Ғафур Ғулом ёзди:

 
Узилган бир киприк абад йўқолмас,
Шунчалар мустаҳкам хонаи хуршид.
 

У инсонларга тасалли бера оларди. Унинг тасаллисида курашчан халқнинг фалсафаси акс этарди. Офтобнинг уйи мустаҳкам, ундан ҳеч нарса изсиз йўқолмайди, фақат бардам бўлиш керак, васвасаларни қувмоқ керак… «Соғиниш» шеърида у бекорга Бедилни эслаганмиди?! Йўқ, у ўшанда Бедилдан тасалли излаганди, ватандошларига тасалли бериш учун буюк аждодидан нажот излаганди, олижаноб қалб бу сафар ҳам алдамайди, ҳар қачонгидай яна нажотга келади:

 
Тонг отар чоғида жуда соғиниб
Бедил ўқир эдим…
 

Шу ерда тўхтаб ўтайлик. Шоир нега Бедил ўқиётганлигини ёзмайди ёки Бедил ўқигач, тасалли топдим, демайди, балки буни ўз фазовий силсиласига солиб, катта миқёсда айтади:

 
Бедил ўқир эдим, чиқди офтоб,
Лойқа хаёлотлар чашмадай тинди.
Пок-покиза юрак бир қатра симоб.
 

Шунда унинг васвасалардан юраги ҳаётнинг гўзаллигини тараннум сатрларни хижолай бошлайди…

Ғафур Ғулом ижоди ҳеч қачон тарихийликка бегона бўлмаган. Унга тарихийлик ва замонавийлик юксак маънода хос эди. Буни шоирнинг ҳар бир шеъри асосида таҳлил қилиш мумкин. Лекин Иккинчи жаҳон уруши бошланган оғир кунларда ёзилган машҳур «Кузатиш» шеърини бир хотирдан кечирайлик. Шоир унда бешинчи йилларни, Ленада ишчилар отилган кунни, бобосининг туғилган кунини, Наполеоннинг иштонсиз Парижга қочганлигини ва ниҳоят, Пушкиннинг дуэлини эслайди. Бир қарашда «Кузатиш» шеърига булар дахлсиз нарсалардай бўлиб туюлади. Лекин шоирнинг етилган заковати буларни тарих сабоқларидай, адолатни тасдиқловчи далилларга айлантиради. Шунча адолатсизликларни енгган халқ энди ҳам енгади, дейди. Одамларга енгишга ишонч уйғотади. Таъбир жоиз бўлса, Ғафур Ғулом ўғли Жўрахонга тарих дарсини ўтаётгандай ва шу дарс билан унинг дилига ботирлик, жўралик, ғолиблик туйғуларини сингдираётгандай бўлади. Бугунги курашда унга боболарнинг удумларини ёр қилади. Ғафур Ғулом шеърининг уфқи нега бунча кенг, фазоси юксаклигини шундай англатади:

 
Мени нур – истикбол ўзига тортиб,
Шеъримни юксакдан бошладим гарчанд,
Халқи ва давлати ҳимоя қилган
Шеърнинг уфқи кенг, фазоси баланд.
 

Ғафур Ғулом шоир сифатида доимо табиатан шундай баланд ҳаволи шеърга интилади. Унда дунёнинг эгаси бўлиш ҳиссиёти кучли. У ўзини коинотнинг зарраси, коинот фарзанди деб тушунади. Ундаги ҳатто осмонларга ҳам меросхўрлик даъвоси шундан.

 
Туманча юлдуз билан каттакон китобимиз,
Бошимизда муаллақ ота мерос осмон.
 

Бошқа бир шеърини у бундай деб бошлайди:

 
Мен Шарқдан бўламан, осиёликман,
Қуёш дастгоҳи бўлган эллардан.
 

Шоирнинг мавҳумликдан аниқлик сари боришдаги маҳоратини кузатайлик. Мен Шарқдан бўламан – катта диапазонли, аниқлаш керак бўлган фикр. Шоир буни дарҳол адо этади ғурур билан: «Осиёликман», дейди. Лекин шоир учун шунинг ўзигина етмайди. У ҳали асосий аниқловчи гапни айтгани йўқ. «Осиёликман», дегани ҳам шоир одам назарида ҳали изоҳга муҳтож маълумот. Шунда фазовий система ишга тушади ва у: «Қуёш дастгоҳи бўлган элларданман», деб аниқлик киритади.

Ғафур Ғулом ўз халқининг бошини баланд қиладиган ноёб инсонлар сирасига киради. У ҳар бир шеърида халқининг номини улуғлашга, уни буюк маданият яратаётган халқлар қаторида кўришга беқиёс бир интилишда бўлганлигини кўрамиз. Унинг айниқса ёшларга қарата айтган шеърларида шу ғоя бошдан-оёқ бўртиб туради. У ёшларимиз ичида алишерларни, нодираларни, ломоносовларни, пушкинларни шу қадар кўп кўргиси келган эди. Шундай бўлишига у қаттиқ ишонарди. Бу йўлда ўзидан қандай хизмат ва иқтидор зарур бўлса, барини муҳайё этишга тайёр эди, бунга қурби ҳам етарди. У:

 
Сиз, ахир, осмонни олмоқ бўлсангиз,
Не учун елкамни тутиб бермайин, –
 

деганида сира муболаға ёки қуруқ манзират қилмаганди. Унинг камолотни кўрган елкаларидан қараганда ёшларга осмон яқинроқ бўлиши табиий эди. У авлодларни ўз шоиридан ҳам юксалганроқ ҳолда кўришни орзу қилади.

 
Бир зўр ур, гурилласин
Билағонлик ижодинг,
Сенинг билан шоирнинг
Манглайи ярқироқдир.
 

Наслларнинг муваффақиятларидан манглайини ялтиратган ва оламга ёруғ юз билан қараган шоиримизнинг шеъри бу туйғудан янада очилади, янада салмоқлироқ, эҳтирослироқ бўлиб боради. Ғафур Ғуломнинг шеърида китобхонга айтадиган гапи ғоятда кўп бўлади. Бугунги кибернетика тили билан айтсак, унинг шеъри информацияга бойлиги билан ажралиб туради. У ҳар бандда воқеликнинг янги бир томонини очади. Ҳар бир бандда янги бир манзара чизади. Унинг «Кузги кучатлар» деб аталган ноёб шеъри бор. Унинг ҳар саккиз сатридан бир ажойиб қиссанинг манзарасини топасиз.

Назаримда, у доимо боғларни севгандек, боғларни севиб, уларга қалқон бўлгандек туюлади. У боғларни шу қадар меҳр билан тасвирлайдики, ўрнингиздан қўзғалиб баногоҳ бирон боққа боргингиз, шоир чизган манзараларни ўз кўзларингиз билан кўргингиз келади. Ҳаётингиз мобайнида кўрган боғларингизни хотирлаб кетасиз. Ва ҳамма сиз кўрган боғлар фусун ва фасоҳатда шоир тасвирлаган боғларга тенг келолмаслигини, айни пайтда унинг боғларида сиз кўрган боғларнинг барчаси муҳайё эканлигинини сезасиз. У шеъридан боғ яратди. Бу боғларда миннатдор насллар кезажакдир.

2. Устоз кашфиётлари

Ўз халқининг кўзгуси бўлган одамлар бўлади ва бу кўзгу халқнинг даҳосини тўла, бутун борлиғи ила намоён қилиб беради. Халқнинг бу кўзгуга қараганда кўкраги баланд бўлади, руҳи бардам тортади, юраги олижаноб туйғулар билан тўлади, келажакка қараган кўзлари янада равшанроқ, янада ўткирроқ бўлиб қолади. Буюклиги тириклигидаёқ тан олинган шоир Ғафур Ғулом халқларнинг юксак насли етиштириб берган мана шундай бахтиёр санъаткорлар сафида туради.

 
Умрим, эй сен бўлиб шунча беғубор.
То абад айладинг мени бахтиёр,
Умрим, эй сен билан қилиб ифтихор,
Бўлайин ўлгунча мен ҳам миннатдор. –
 

деб ёзади Ғафур Ғулом фашизм билан қаттол уруш бошланган ва ўз севикли фарзандини фронтга жўнатаётган кезларда. Октябрь арафаси йилларининг оғир саргардонлигини бошидан кечирган, ўзини турмушнинг минг бир кўчасига урган, очарчилик, йўқчилик, қимматчилик йилларини бошидан кечирган, айрилиқлар зарбидан юраги пора бўлган, курашларнинг зўр остоналаридан ўтган, Ғафур Ғуломнинг шеърида юқоридаги жарангдор эътироф ўзгача маънога эгадир. Бошқалар тилида мақтанчоқлик бўлиб эшитилиши мумкин бўлган бу сўзлар Ғафур Ғулом эътирофида юксак самимият касб этади. Умрини, ижодини халққа ва унинг ҳаққоний ишига бағишлаган одамгина том ҳуқуқ билан шундай дея олади.

Ғафур Ғулом ўз инсонлик бахтини миллионларнинг бахтига эш қилган, миллионлар билан унинг барча эзгу ишларида ҳамқадам бўлолган одам. Шунинг учун ҳам у ўзининг халқ ишига бағишланган умрини беғубор деб билади. Шунинг учун умрини тоабад бахтиёр умр деб аташга ҳақли. Ғафур Ғулом ўзини давр ўғли деб атайди. Ўз касбини дегрез шоири деб белгилайди. Ва ўзи айтгандай ижодининг бошиданоқ майдонга дегрез сифатларини «опичиб» кириб келди. У хазонрезгиликда увишиб, йиғлаб ўтирган, «муҳаббатнинг илоҳидан ўқ еган шоир» мажруҳ танли ижодкорларнинг «оҳ-воҳ»ларига қарши ўзининг тетик ва тийрак шеъри, зарбдор ва яхши маънода дағдағали сўзлари билан чиқди. Қурилишларнинг миқёсини шеърга олиб кирди ва ўз шеъриятини ўша кунларнинг шеъриятига айлантирди.

У ўз шеъри билан чойхоналардан тортиб, Турксиб йўлларигача, алкоголдан тортиб нефть учун бўлган буюк курашгача, хотин-қизлар тортиб умумий мажбурий таълим масалаларигача қамраб олди ва уларни ёритди.

Ғафур Ғулом бошданоқ адабиёт майдонига зўр бир баҳс ва зўр бир мунозара билан кириб келди. Унинг илк шеърининг сарлавҳасидаёқ шу мунозара бор… Ғафур Ғуломнинг мунозараси жамият манфаатларидан қочадиганларга, ижодни соф сўз ўйинига айлантиришга, гўзалликни тор интим қобиқлар ичига ўраш ва халқ жон олиб жон бераётган кунларда ҳам «соз каби сўзлар»нинг мақтовларига бағишлашга уринаётганларга қарши қаратилгандир. Айтиш мумкинки, унинг ижодида дунёқарашлар мунозараси акс этмаган шеъри йўқ. У ўз эътиқоди, қараши, фалсафаси, гўзаллик тушунчаси билан кучли қуролланган шоир. Шу қурол билан оламни ўзгартирувчиларга қарши чиқаётганларга, унинг йўлларига тўғон бўлишга интилаётганларга, жамият ичидан аста бош чиқариб келаётган турли иллатларга, маразликларга қарши аёвсиз курашади. Бинобарин, мана шундай курашни ўз бошидан кечирган шоир ўз умрини бахтиёр деб атаганда ҳақли эди. Яъни:

 
Таажжуб қиламен оиламизнинг
Толелар яратган тасодифига,
Тасодиф эмасдир, балки сен бизни
Курашлар тақмишдир бахтнинг ипига.
 

Шоирнинг ҳар бир сатрида кишига юксак ишонч барқ уриб туради. У инсоний фазилатларидан тенгсиз бир ифтихор туйғуларига тўлади. Ва ўз навбатида уларнинг томирларига илҳом ўтини қуяди, улардан ўзларига нисбатан олий бир ишонч ҳиссини тарбиялайди, вояга етказади. Шу маънода унинг шеъри чинакам илҳомбахш шеърдир.

Ғафур Ғулом шеъриятида шу нарса авж нуқтада туради доим: инсонни мушарраф қилувчи меҳнатдир. Ғафур Ғулом ҳар қачон мана шуни оғишмаган, мардона эътиқод билан улуғлади ва ўзи ҳам улардан чинакам авжи баланд илҳом олди. Ва шу илҳом учун умр бўйи миннатдор бўлиб яшади. У бунга ҳақли эди.

Шоир ижодининг ранглари, фавқулодда етук образлари унинг эътиқодидан озиқланди. Шу тамойил унинг шеъриятидаги асосий, магистрал оҳангларни белгилаб берди. Образ муҳаббатдан ва дунёқарашдан туғилади.

Жозиба ҳар бир сўзда, шоир шеър ичига киритаётган ҳар бир ҳаётий деталда акс этади. Биз образ муҳаббатдан туғилади дедик. Образ нафратдан ҳам туғилади. Нафратнинг кучи шеърдаги фашистлар тасвирига келганда айниқса зўраяди. Шоир тасвирида Гитлер акиллайди, «фаҳш қўйнида йирганч парвариш кўрган сояпарвар илмилиқ бадан» бу газандалар ҳолига бойқушлар кулади.

Ғафур Ғуломнинг Иккинчи жаҳон уруши даври лирикаси мана шундай бениҳоя чуқур муҳаббат ва қузғунларга нисбатан аёвсиз нафратдан туғилган, баъзан одамнинг ақлини лол қиладиган образлари, бадиий ифодавий кучи билан ажралиб туради. «Кузатиш», «Қиш», «Салом ва табрик», «Сен етим эмассан», «Хотин», «Бизнинг кўчада ҳам байрам бўлажак» сингари шеърлар Ғафур Ғуломнинг шуҳратини жаҳонга ёйди, шоир сифатида уни улкан кенгликларга олиб чиқди.

Ғафур Ғулом умр бўйи завқларга тўлиб яшади. Завқларидан шеър яратди. У ҳаёт қайнаган элу юртини жонидан севди ва шу севгиси шеърига кўчди. Шоир Тошкент манзараларидан чексиз бир қувончини ифодалар экан («Тошкент» шеъри)

 
Шеър ёзганим бўлсин,
Шеър ёзганим бўлсин! –
 

деб шодон такрорлайди. У доимо мана шундай шеър ёзиш, қўшиқ айтишга бўлган зўр ижодий рағбат ва хоҳиш сезади ўзида.

Мана шу олижаноб эҳтиёж уни сўнгги нафасигача тарк этмади. Бу эҳтиёжнинг сабаблари жуда чуқур. Шоир эски дунёни кўрган, халқнинг турмуши қандайлигини кузатган, унда умрлар йўлларда хинодек топталганини кўрган. Забунлик; етимлик, ғариблик ва буларнинг даҳшатлари унга яхши таниш. Буларни ўз бошидан кечирган: «Етимлик нимадир бизлардан сўра», деганда у айтадиган гаплари, кўрган-кечирганлари ҳадсиз бўлганлиги учунгина шу гапни ўртага ташлаган. Зулматнинг нималигини билган, кўрган одам нурнинг қиммати ва қадрини бошқалардан кўра яхшироқ билади, яхшироқ англайди, яхшироқ англатади.

Ғафур Ғулом халқнинг юрагини жуда чуқур англаган, унинг томирида уриб турган қонни сезган ва шу сезгани, англаганичалик эътиқод қўйган шоир. Унинг шеъриятида ва айниқса, урушдан кейинги давр ижодида катта ҳарф билан ёзиладиган Инсон образининг ишланишида ҳам шоирнинг халққа бўлган қарашлари чуқур акс этади.

 
Инсонга ҳурмат бу – ўзни танимак,
Муқаддас атамак яшаган ерни.
На қулу на хожа, на миннат, на зулм
Муҳтарам санамак пешона терни, –
 

деб ёзади у «Ассалом» шеърида. Ғафур Ғулом 1945 йилда ёзилган, шоир фалсафий қарашларининг гултожи деб саналиши мумкин бўлган «Вақт» шеърида «Тириклик кўркидир меҳнат, муҳаббат, фурсатдир қилгувчи азиз, мукаррам» деган бўлса, кейинроқ ёзилган шеърларидан бирига бу формулага «Меҳнатдир қилгувчи азиз, мукаррам» деб тузатиш киритди. У қаерда, қачон, нима муносабат билан инсонни тилга олмасин, ҳар қачон унинг зебу зийнати сифатида меҳнатни улуғлайди. У етук инсонни меҳнатсиз тасаввур қилолмайди. Афтидан, янглишмасам, унинг ижодиётида энг кўп учрайдиган сўзлардан бири ҳам шу меҳнат сўзидир, инсон сўзидир. Ватан, халқ сўзидир…

 
Бутун китобларимни варақ-варақ ахтаринг,
Ҳамиша улуғ инсон Ғафурнинг темасида.
Инсоннинг қатра қони менга оламча мазмун,
Фақат ўзинг буюксан Қуёш системасида.
 

Ғафур Ғуломнинг сўнгги йиллар ижодиётида табрик оҳанглари, қардош ва жаҳон халқларига қарата мурожаатномалар, агар таъбир жоиз бўлса, саломномалар кенг ўрин тутди. У бир шеърида «мен шарқлик шоирман илҳомим уфқи Курил оролидан Африкагача», деб айтган эди. Унинг шеърлари кенг фазога чиққан, у жуда кўп дунё воқеаларини ўз ичига қамраб олади. У Аргентина далаларига саломлар йўллайди, ҳинд халқига юракдан олқиш тўқийди, эрк курашчиларини алангали сўзлар билан ҳимоя қилади ва олқишлайди. Буларнинг барида бахтиёр шарқлик бир шоирнинг ҳароратли, эҳтиросли нафаси сезилиб туради. У салом йўллаганда ўз халқи номидан туриб сўзлайди. Яъни:

Азиз ўзбек халқимдан буюк оламга салом!

Ҳа, Ғафур Ғулом халқининг кўкрагини баланд қилган, унинг овозини жаҳонга танитган, дўстлар ичра дӱст бир халқнинг эзгу орзу-истаклари билан, юрагидаги қўри билан, заминдаги ўрни билан, тарихий ва замонавий равиши билан дунё халқларини ошно қилишга интилган забардаст устадир.

Ғафур Ғулом ижодиёти ўзбек халқи босиб ўтган тарихий йўлнинг эҳтирослари билан тўлиқ бадиий инъикосидир. Унинг «Кўкан», «Икки васиқа» сингари асарлари халқнинг ҳаётига, унинг фикрлаш тарзига шунчалар яқин эдики, улар ҳали-ҳанузгача деҳқон тўйларида куйланади. Худди шундай гапни шоирнинг насри ҳақида ҳам айтиш мумкин. Унинг «Нетай», «Тирилган мурда», «Ёдгор», «Шум бола» сингари насрий асарлари жуда ёрқин илғаб олинган халқона характерлар ва жонли шоирона ҳаёт воқеаларига бойлиги билан ажралиб туради. Ғафур Ғулом насрининг тили дурдоналар тилидир. Уларда ташбеҳлар, ҳазил-мутойибалар, латифалар, шоирона гўзал ибора ва ифодалар фавворадек отилиб туради.

«Новвот шимган болалар ширинлик лаззатини ўз оғизларида узоқроқ туришини истайдилар. Мен ҳам босилиб чиққан ва энди чиқадиган асарларимнинг жонимга берган ҳузури давомли бўлишини, иложи бўлса, абадий бўлишини истар эдим», – деб ёзган эди Ғафур Ғулом ўз мақолаларидан бирида.

Бугун халқимиз ўз шоирининг тўла асарлар жилдлари билан, русча беш томлик асарлар сайланмаси билан танишмоқда. Унинг асарлари қардош халқлар ва жаҳон адабиётларида кенг таржима қилинмоқда.

Унинг асарларидан халқи абадий ҳузур олади. Фурсат шоирни азиз ва мукаррам қилди. Умрини шоҳ сатрлар билан безаган Ғафур Ғулом инсон ва ҳаёт ҳақидаги фараҳбахш сўзи билан дунё маданиятига қўшилиб боради.

ЗУЛФИЯ ҲАҚИДА УЧ МАҚОЛА

1. Шеъриятдан туғилган иқбол

Бу дунё, бу эл ва сизу бизни яратган бу халқ ўз фарзандларидан доимо ҳисоб сўрайди, умрнинг қайси бир дақиқасидан бўлмасин, ҳисоб беришни талаб қилади. Ва инсон фарзандларига инсонлар олдида ҳисоб беришликка тўғри келади. Шу ҳисоб чоғида ва шу ҳисоб қаршисида мен бино қилдим, мен яратдим, мен тикладим, мен ўрнатдим, келажак наслларга ўзимдан муносиб ёдгор қолдирдим, деб айта оладиган одамлар халқнинг чинакам мумтоз фарзандлари сифатида унинг қалбида эъзоз-икром топади, унинг тарихига порлоқ бир ном бўлиб киради. Шеъриятимизнинг отаси улуғ Навоий бу дунёда кўп нарсалар ўткинчидир, лекин «яхши от боқий»дир, деб айтади. Шундай экан, дейди у яна ўз фикрини давом эттириб, «Бас эл комин раво айла ўзунгни комрон кўргач». Адабиётимизни яратган улкан санъаткорларнинг ижодиёти ва ёрқин ижтимоий фаолиятига назар ташланганда, улар фаолиятининг туб мағзида Навоийнинг мана шу буюк халқпарварлик шиори, инсонпарварлик ғояларини ўзида жамлаган ўгити юксак даражада акс этганлигини кўриш мумкин. Шоирнинг асарлари уларнинг эл ва халқ олдида берган ҳисобларидир. Унинг орзуумидлари, фаровон келажак йўлидаги курашлари, ҳаётий интилишлари, шодликлари, дардлари, армонлари, яшаш фалсафасини мумтоз сўз кучи билан акс эттирувчи ва акс эттириб бугунни кечаги кундан файзлироқ қилишга ёрдам берувчи ижод ва бадиий асарларгина халқ наздида сарҳисоб каби қабул қилинади. Ўзбек адабиётининг атоқли арбобларидан бири санъаткор шоира Зулфия хонимнинг шеърияти ва узоқ йиллик адабий-ижтимоий фаолияти халқимиз, жамоатчилигимиз кўз ўнгида ўз қонуний юксак баҳосини олиб турганлиги бу улкан ижоднинг нақадар самарали бўлганлигидан, у халқ маънавий-маданий ҳаётининг ажралмас узви бўлиб қолганлигидан дарак беради. Ўзбекистон халқ шоири Зулфия 1969 йилда республика Давлат Ҳамза мукофотига, 1968 йилда Ҳиндистоннинг Неру номидаги мукофотига, 1970 йилда Халқаро Нилуфар мукофотига сазовор бўлди. Булар шоиранинг ижодиёти ўзининг моҳияти ва миқёсига кўра энг илғор ғоялар ва интилишларни акс эттирганлигини, унда башариятни бугунги кунда тўлқинлантириб турган долзарб масалалар инсонийлик, қардошлик, дўстлик, тинчлик, мехнат гўзаллиги ифода этилганлигини ва бинобарин шунинг учун ҳам унинг шеърияти бошқа халқлар қалбида ҳам акс садо берганлигини кўрсатади. Зулфия ўзининг олтмиш ёшига мана шундай камолот ва мана шундай сарҳисоб билан кириб келди.

Чинакам шеърият халқнинг ва она юртнинг томири, юрагининг томири. Шу томирдан халқ қалбининг зарбларини бемалол тингламоқ мумкин. Шу томирда халқнинг тоза қони оқади ва бу қон гўзалликда беҳудудлик, рангинликда бепоёнлик, оҳангларда беназирлик, тафаккурда теранликни шакллантиради. Ва шаклланиб титратади, ром қилади, олижанобликка, эзгуликка ундайди, моддий оламнинг эскириш, чириш сингари қонуниятларини рад қилароқ асрлар оша кишилар қалбига, ҳаётига худди бугун, худди мана шу соатда айтилгандек бўлиб таровати ўлим билмай кириб келаверади.

Зулфия хонимнинг шеъриятида халқнинг юраги билан мана шундай томирдошлик бор. У сўзлаганда халқнинг қизи бўлиб сўзлайди. Бунга ўзидаги маънавият ва юксак руҳий маданиятнинг кучи билан эришади.