Текст книги "1986. Аргыардаах саас"

УОН ИККИС БАҺА

Олунньу бүтэhигэр оройуон киинин – Харбалаах орто оскуолатыгар үөрэтэр-иитэр үлэ туругун көрүүгэ үөрэх салаатын биригээдэтэ биир нэдиэлэ устатыгар кэлим бэрэбиэркэни ыыппыта. Оройуон сиэркилэтинэн аатырар оскуолаҕа үлэ-хамнас туруга ордук кэлин сылларга оннук аатыгар-суолугар дьиҥнээхтик эппиэттээбэтин үгүс төрөппүттэр, атын даҕаны дьон истэ-билэ, бүтэйдии таайа сылдьаллара. Оскуола үгүс үөрэнээччилэрин билиилэрэ ылар сыаналарыгар эппиэттээбэтин, бэрээдэги тосту-туора кэhии элбээн иhэрин, үгүс учууталлар уруокка оҕону кыайан туппаттарыттан үөрэх хаачыстыбата мөлтөөбүтүн туhунан инспектордар бэрэбиэркэлэрин түмүктүүр ыспараапкаларыгар ханан даҕаны боччумнаан, тоhоҕолоон ыйыллыбатаҕа, ол барыта, кураанах кумах тарбах быыhынан саккырыырын курдук, уу түгэҕэр сөҥөн, сытан хаалбыта.

Бэрэбиэркэ итинник кылааккайдык, уу нуураллык барбытын уонна түмүктэммитин инспекторскай биригээдэ чилиэннэриттэн арай соҕотох Нина Николаевна эрэ сөбүлээбэтэҕэ уонна хара маҥнайгыттан ол туhунан аhаҕастык санаатын этэ, биллэрэ сылдьыбыта. Кини нуучча тылын уонна литературатын уруоктарыгар, сорох кылаас чаастарыгар сылдьан баран, учууталларга бэйэтин санаатын, көрүүтүн, сыанабылын туох баарынан, көнөтүнэн этитэлээбитэ, сөптөөҕө буолаарай диэн сүбэлээбитэ-амалаабыта. Бэрэбиэркэлээбит учууталларыгар ыспыраапкатын хайдах баарынан суруйан биэрбитэ эрээри, үлэлэрин итэҕэстэрин, кыалла илик өрүттэрин бэлиэтээhиннэрэ биир даҕаны инспектор бэрэбиэркэтин түмүктүүр аахтатыгар киирбэтэҕэ Нина Николаевнаны олус соhуппута уонна сөхтөрбүтэ.

Бэрэбиэркэ үлэтин түмүгэр аналлаах оскуола пед-сэбиэтигэр нууччалыы тылынан суруллубут түмүктүүр аахтатыгар үөрэх оройуоннааҕы салаатын сэбиэдиссэйэ Николай Иванович биир чаас устатыгар ааҕан суккуйан биэрбитэ. Ол былаhын тухары Харбалаах орто оскуолатын кэлэктиибэ оройуоҥҥа үүнэр көлүөнэни үөрэтии-иитии үлэтигэр уhун сылларга үтүө холобур буолар аналын үрдүк чиэстээхтик тутан иhэрэ, баай уопуттаах, мындыр салайааччылаах педагогическай кэлэктиип саҥа, бастыҥ ньыманы олоххо киллэриигэ биир түмсүүлээхтик, айымньылаахтык үлэлиирэ боччумнаан, киэҥник бэлиэтэммитэ, үчүгэй үлэлээх, атыттарга үтүө холобур буолар хас даҕаны бастыҥ учууталлар биир-биир ааттана, тус-туспа киэҥник хайҕанан сырдатыллыбыттара.

Нина Николаевна бэрэбиэркэ барар кэмигэр оскуола учууталларыгар даҕаны, үөрэх салаатын үлэhиттэригэр даҕаны тугу барытын сирэйинэн аhаҕастык эппитэ, иhитиннэрбитэ ол пед-сэбиэккэ бэйэтигэр өргөстөнөн‑кылааннанан, ох саа оноҕоhо буолан суйулаhан кэлбиттэрэ.

– РОНО-бут саҥа иниспиэктэрэ, эдэр эрчимнээх үлэhитэ табаарыс Яроева, – диэн отут тохсус сылын үлэлиир нуучча тылын, литературатын учуутала Дария Ивановна Семенова, сүрдээх намыыннык сыыйан этиитин саҕалаабыта, – миэхэ түөрт уруокка сырытта уонна уруоктарбын ырытта. Эдэр исписэлиис, сибиэhэй күүс билиитэ-көрүүтэ киэҥ бөҕө буоллаҕа дии, мин курдуктар ханнааҕыбытынан тэҥнэhиэхпит баарай?! Эдэрдэр үүнэллэриттэн киhи үөрэр эрэ. Кини ыыппыт уруоктарым сүнньүлэринэн миэхэ бэрт элбэҕи эттэ-тыынна, ыйыы-кэрдии бөҕөтүн биэрдэ, өссө сүбэлээтэ диирим дуу? Ол эрээри диибин мин, элбэх килиэби сиэбиппинэн, ол аата бу Орто дойдуга быдан уhуннук олорбуппунан даҕаны сорох сороҕор эдэр иниспиэктэрим этиитин букатын ылынымаары гынабын ээ. Бачча сааспар диэри, баттаҕым маннык маҥхайыар диэри элбэх этиини, сүбэни, үөрэтиини истэн-истэн кэллэҕим. Онон сөптөөҕүн ыйыллыбыт-кэрдиллибит, такайыллыбыт-тапталлыбыт ахан киhибин… Чэ, быhаччы эттэххэ, бу даҕаны марбаллан турдарбын, оҕолорбор сөптөөх билиини биэрэбин диэн сананабын, ол да курдук оскуолам салалтата, кэлэктиибим бу соторутааҥҥа диэри, буквально бу иннинээҕи нэдиэлэҕэ диэри үчүгэй сыанабылы мин үлэбэр-хамнаспар оҥороллор этэ… Нина Николаевна, истэн олорбохтоон баран, кэлин тулуйбакка, тыл бырахта:

– Дария Ивановна, мин эн үлэҕэр уопсай сыанабыл оҥорботоҕум, сорох үөрэнээччилэриҥ уруоккар туохха да кыттыбакка көннөрү олорон тахсалларын туhунан эппитим эбээт!

Сэбиэдиссэй Николай Иванович «тыл этээччини быhымаҥ, туох эмэ диэн ыспыраапкалаhар буоллаххытына, уураах ылыллыбытын кэннэ бүтэhиккэ биирдэ этээриҥ» диэн саба саҥаран кэбистэ.

Оттон бэнидиэнньиккэ оройуоннааҕы үөрэх салаатын аппараатын планеркатыгар Нина Николаевна инспекторскай бэрэбиэркэ сорох түмүктээhиннэрин кытта сөбүлэспэтин туhунан, Харбалаах орто оскуолатын кэлэктиибин үлэтин-хамнаhын билиҥҥи туругун туhунан дьиҥнээхтик, туох баарынан, кырдьыктааҕынан сыаналааhын оҥоhуллубата, сорох итэҕэстэри, көтүтүүлэри көрбөтөҕө-билбэтэҕэ буолуу, ол аата хараҕы баайыы таhаарылынна диэн сүрдээҕин кыhыйан-абаран туран тыл эппитэ. Ону Николай Иванович, биллэн турар, букатын сөбүлээбэтэҕэ, улаханнык кыыhырбытын кыатана сатыы-сатыы, Нина Николаевнаны сыыhа позицияҕа тураҕын, соҕотох бэйэҥ санааҕын соҥнуугун, билэ-билэ хайдыhыыны таhаараҕын диэн бэрт кытаанахтык саҥарбыта. Аппараат үлэhиттэриттэн ким даҕаны үрүҥ да, хара да диэн биир тылы быктарбатаҕа, саҥата суох истэн эрэ кэбиспиттэрэ.

Планерка кэнниттэн сэбиэдиссэй Нина Николаевнаны тохтуу түhэригэр эппитэ. Дьэ, онно, кылгас гынан баран сүрдээх туруору, малтаччы уонна кытаанах кэпсэтии буолбута. Нина Николаевна тугу сөбүлээбэтэхпин хаhан баҕарар сирэйинэн этэ үөрэммит киhи манна хайдах даҕаны сатаан батан сылдьыа суохпун быhыылаах, онон үлэни уларыттахха сатаныыhык диэн түмүктээбитэ. Оттон Николай Иванович этэрбин, сүбэлиирбин үтүөнэн ылыммат, көннөрүммэт буоллаххына, кырдьык, салгыы үлэлиирбит уустук буолсу, онон бэйэҕэр түмүк оҥоhуннаххына сатаныыhы диэбитэ. Онтон: «Ол эрээри үөрэх дьылын түмүктээн бараҥҥын бүтэhиктээхтик быhаарынаар», – диэн эбэн биэрбитэ.

Онон, олунньу бүтэhигиттэн ыла Нина Николаевна хайдах буолабын, хайдах быhаарынабын диэн санааҕа ылларан, ол туhунан кимиэхэ даҕаны, бэл, бииргэ үлэлиир кыргыттарыгар даҕаны кэпсээбэтэҕэ, барытын бэйэтигэр иҥэринэн, хаатыйаланан сылдьыбыта.

Ол эрээри Орто дойду олоҕо хайдах барыта аҥаар кырыытыттан наар сатаммат, өрүү табыллыбат эрэ өттүнэн дьайа туруоҕай – хаhан баҕарар былыт быыhынан күн көстөн кэлээччи буолбаат! Хата, былыт быыhынан күн соhуччу тыкпыта ордук ыраас, ордук чэмэлкэй, ураты күндү буолааччы… Нина Никлоаевна сэбиэдиссэйин кытта кииристэҕин нөҥүө күнүгэр киэhэ хойутуу дьиэтигэр Миша Отуукап массыынатынан тигинэтэн тиийэн кэлбитэ. Сибилигин тута ааhардыы, бэргэhэтин даҕаны устубакка туран, уонча хонук устатыгар атын оройуонтан от тиэйиитигэр сылдьыhан, манна таарыйар кыаҕа суоҕун туhунан быhааран баран, быhаччы, тубус-туруору саҥа быктаран барбыта:

– Чэ, доҕоор, бу субуота сарсыарда эйигин массыынабынан киирэн боруоста тиэйэн таhаарабын… Төрүккэ, дьоммор. Оннук! Мин эйиэхэ этэрбин үнүр этэн турабын. Эн боруоста массыынаҕа тахсан олорсоор эрэ, уоннааҕытын барытын бэйэм дьаhайыам.

– Ол аата тугуй? Буруйдаах курдук боруоста тутуллан барабын дуо? – диэбитэ Нина Николаевна, күлэ-күлэ.

– Эс, кэбис, доҕоор, киhини күлүмэ эрэ… Оттон хаhааҥҥа диэри бу курдук сылдьыахпытый?..

– Үчүгэйдик быhаарбаккын дии, тиэйэн таhаарабын эрэ диигин?

– Ол аата дьоммор боруоста көрдөрө таhаарабын.

– Онуоха мин сөбүлэhэр тылым наадата суох дуу? Хантан билэҕин бэйэбиттэн ыйыппакка эрэ?

– Ээ, чэ, доҕоор, оттон биhиги… олус эдэр оҕолор буолбатахпыт ээ. Олохпутун оҥостор күммүт-дьылбыт кэллэҕэ, уолдьастаҕа дии!

Итиннэ Нина Николаевна туох да диэн хардарбатаҕа, көннөрү истэн эрэ кэбиспитэ. Оттон Миша:

– Этэрбин эппит киhи быhыытынан салгыы айаннаан куугуната турдаҕым, – диэт, быраhаайдаhан, тахсан барбыта.

Нина Николаевна, чэппиэр күн Хомустаахха төлөпүөннээн дьонугар субуотаҕа тиийэрин туhунан илдьиттииргэ санаан көрөн баран, кимниин тиийэр буоллаҕа диэн дьон сэргээhин, ыйыталаhыы бөҕө буолуохтарын өйдөөн, этэ барбатаҕа… Кылгастык көннөрү көстөн ааhарга туох улахан даххаhайыытай? «Дьэ, ийэкэм эрэйдээх кыыhым төhө эрэ мааны, улахан дуоhунастаах үчүгэй киhини аҕалла буолла диэн иhигэр санаахтыыра буолуо. Онтуката баара-суоҕа самосвал массыына суоппара эрэ буолан хаалан хомойоохтуура дуу? Чэ, бэйи, ол эрээри ийэм, кыыhым олох олорбокко соҕотоҕун хаалаары гынна диэн санааҕа ылларан сылдьар киhи, ама, миигин өйдүүр уонна өйүүр ини…»

Миша, эппитин курдук, субуотаҕа сарсыарда сөпкө тиийэн кэлбитэ. Дьиэҕэ киирэрин кытта, Нина Николаевна миигин бу киэhэ дьиэбэр төттөрү аҕалар эрэ буоллаххына барсабын диэн боппуруоhу туруорбута.

– Аҕал диэтэххинэ аҕалар бөҕө буоллаҕым дии! – Миша тута-бааччы сөбүлэспитэ.

– Хомустаахха эмиэ тиийиэхпит.

– Өссө ордук үчүгэй! Тиийиэхпит, тиийиэхпит!

– Хайатыгар даҕаны өр буолуохпут суоҕа.

– Оннук, оннук! – Миша хараҕа уоттана, букатык атыннык чаҕылыҥныы түспүтэ.

Кыыс ханна баҕарар, Сир уhугар да тириэрт диирэ буоллар, барытыгар аҥаар кырыытыттан сөбүлэhэн иhиэх курдук буолбут этэ.

Күнүс Төрүт бөhүөлэгэр, Миша дьонугар, тигинэтэн тиийэллэригэр оонньуу сылдьар икки эмдэй-сэмдэй кырачаан кыргыттар, таайдарын массыынатын көрөөт, салааскаларын суол анныгар хаалларан баран, дьиэлэрин диэки сырсан туораахтана турбуттара… Дьиэлээхтэр бэлэмнэнэн, остуолларын иhитин тардан, күүтэн олороллоро.

Миша эрдэ сэрэтэн эппитин курдук, дьиэлээхтэртэн ким даҕаны Нина Николаевнаттан ону-маны, төрдүн-ууhун токкоолоhон моhуйса барбатаҕа. Көннөрү күннээҕинэн үлэ-хамнас, от-мас туhунан сэhэргэспиттэрэ. Миша аҕатын Баhылайы, эдьиийин Кээтиини, күтүөтүн Макаары билиhиннэрбитэ. Эдьиийэ үс оҕолоох, дьыссаакка асчытынан үлэлиир эбит. Күтүөттэрэ тутууга, кэлин быстах үлэҕэ сылдьар үhү. Остуолга үрүҥ арыгы, сампааныскай туруоруллубут.

– Чэйиҥ, бу аспытын… көтөхтөрбөппүт дуо? – диэн баран Баhылай, үрүүмкэтин өндөппөккө олорон, уолун диэки ыйытардыы көрөн ылла.

– Оттон туох туhугар диэн көтөҕөрбүт билл… – күтүөт Макаар ситэ саҥарбакка, тохтоон хаалла: кэргэнэ Кээтии, кэккэлэhэ олорон, остуол аннынан имнэннэ быhыылаах.

– Билсиhиинэн буоллаҕа дии! – Миша үрүүмкэтин бастаан Нинаны кытта охсуhуннарда, онтон аҕатын диэки уунна.

Бука бары хардарыта охсуhуннаран тыаhаттылар.

Ортолуу аhыы олордохторуна, Баhылай оҕонньор, үөрүүтүттэн даҕаны холуочуйан, саҥата-иҥэтэ элбээн барда. Онтон биирдэ уолугар туhаайан: «Бу табаарыскын мин сөбүлээтим, үчүгэй киhи эбит!» – диэтэ. Аны мантан Хомустаахха барыахтаахтарын истэн, дьиэлээхтэр өссө ордук сэргэхсийдилэр.

– Оччоҕо, Миша, кытаатан маанытык таҥнан барыах эбиккин, – диэтэ эдьиийэ Кээтии.

– Ээ, тоҕо… мин… суоппар киhиэхэ бу да таҥнан олорорум сөп ини, – Миша кулук-халык буолбута.

– Көстүүмнэнэн, хаалтыстанан эҥин… – Макаар эбэн биэрдэ.

– Эс, туох эрэ… үрүҥ үлэhиккэ, учууталга дылы, – диэн баран Миша, Нина Николаевна диэки көрөн кэбистэ.

– Үчүгэйдик таҥнар сиэр буоллаҕа дии, – Нина Николаевна, төhө да туттуннар, санаатын биллэрэригэр, таhыгар таhаарарыгар тиийдэ.

Наҕылыччы аhаан-сиэн, Миша таҥаhын өссө тупсарынан, айаннаары дьиэттэн тахсалларыгар Баhылай оҕонньор кыыhы кытта анаан-минээн илии тутуhан хаалла. Оттон массыынаҕа диэри Кээтиилээх Макаар атаардылар, кырачаан кыргыттар урутаан тахсыбыттара. Онно хаамсан истэхтэринэ, Кээтии Нина Николаевна кулгааҕар: «Биhиги Миисэбит сүрдээх судургу, олус көнө, үчүгэй майгылаах уол. Эйиигин наhаа сөбүлүүрэ сирэйигэр-хараҕар адьаhын сурулла сылдьаахтыыр. Мэктиэтигэр көстөр дьүhүннүүн букатын сырдаан, тупсан хаалбыт курдук буолбут», – диэн сибигинэйэ оҕуста.

– Чэ, ити аата, аан аhылыннаҕа дии, мин оннук өйдөөтүм ээ боростуой киhи, – диэтэ Макаар Нина Николаевнаҕа, илии тутуhан арахсалларыгар.

Нина Николаевна кэбиинэ аанын аhан, массыынаҕа олорон эрдэҕинэ, кэннигэр кыысчаан саҥата: «Шассин кэлээй!» – диэн чаҕаарыйбыта истэргэ үчүгэйэ, минньигэhэ сүрдээх! Ити тыллартан эдэр дьахтар сүрэҕэ‑ быара хайдах эрэ ураты уйаҕастык ууллан, сып-сымнаҕастык сылаанньыйан ылла… Миша икки көстөөх сири айанныылларыгар суол саҕаланыаҕыттан саҥаран-иҥэрэн, кэпсээн-ипсээн бөтүгүрэтэн иһэн Хомустаахха чугаhаабыттарыгар улам-улам уостан, умуллан барда.

Оттон Нина Николаевна дьоммор эрдэ илдьиттээн биллэрбэккэбин сыыспыппын быhыылаах, тугу даҕаны билбэккэ, сэрэйбэккэ, бэлэмэ, аhа-үөлэ суох дьоҥҥо тиийэрбит буолуо диэн мунчаара саныы истэ. Миша дьоно аах хайдах курдук күүппүттэрий, эрдэттэн оҥостуммуттарый? Эрэйдээхтэр сэрэйэн көрө-көрөлөр, быhа-бааччы бүк эрэнэн үөрүүлэрэ-көтүүлэрэ да сүрдээх… Олбуор иннигэр массыына тиийэн тохтууругар Нина Николаевна көрбүтэ: аҕата Ньукулай оҕонньор, кыбыытыгар тугу эрэ гына сылдьан, тохтоон, бэтэрээ диэки хайыhан чарапчыланан одуулаhа турар. Дьиэҕэ киирбиттэрэ – уу чуумпу этэ, аан хоско ким даҕаны суоҕа. Оhох оттуллан турара, билиитэтигэр чаанньыгы кытта күөс иhитэ көстөрө.

– Дьиэлээхтэр, дорооболоруҥ! – диэтэ Нина Николаевна, улаханнык саҥаран.

Ким даҕаны хардарбата. Сонун устубакка эрэ, хаҥас хоско ааста – ийэтэ Өрүүнэ, түү былаатынан саптан, утуйан буккурата сытар. «Ийээ!» – диэн өссө төгүл ыҥырбытыгар дьэ уhукта биэрэн, соhуйан олоро түhээхтээтэ:

– Хайа-а, хантан айаннаан иhэҕин? Тугуй дуу? Үлэҕинэн сылдьаҕын дуо?

– Күүлэйдии сылдьабыт… иккиэбит, – диэт, Нина Николаевна аан хоско төттөрү таҕыста уонна Мишаны: – Бу мин табаарыhым, – диэн ийэтигэр билиhиннэрдэ.

Ийэтэ туох да саҥата суох уолга илиитин биэрдэ уонна кыыhын диэки ыйытардыы көрөн ылла.

– Бу оҕонньор бачча тухары туохха дьөлө түстэҕэй! – уоһун иһигэр мөҕүттэ-мөҕүттэ, түү былаатын бүрүнэн, таhырдьа таҕыста.

Нина Николаевна, уҥа хоско киирэн, тэлэбиисэри холбоото. Миша онно киирэн олорунан кэбистэ. Аҕата Ньукулай таhырдьаттан бэрт сэргэхтик көрөн‑истэн, тэп курдук туттан киирэн кэллэ. Эмиэ: «Бу мин табаарыhым», – диэн билсиhиннэрбитигэр, аҕата хап-сабар: «Табаарыс кэлэрэ бэрт буоллаҕа дии!» – дии оҕуста.

Убайа Сэргэй гарааска тыраахтарын оҥосто барбыт эбит. Нина ийэтиниин остуолларыгар ас тардан бардылар. Илдьэ кэлбит халбаhыытын, тууhаммыт сибиинньэ сыатын, балыгын уонна арыгытын таhаарда. Аҕата уҥа хоско Мишалыын бэркэ тапсан кэпсэтэн эрэллэр.

– Хайа, ыалбытын Сэмэннээҕи тахсан ыҥырабын дуо? – аҕата хостон тахсан, остуолу көрөн баран, ыйытта.

– Суох, суох, ыҥырыма… биhиги сотору төннүөхпүт, – Нина Николаевна саба саҥаран кэбистэ.

– Оннук эбит дуу? Мин наҕылыччы хонон бараллара буолуо дии санаабытым.

– Сэргэйбит кэллэр эрэ, остуолга олоруохпут.

– Ол киhибит онно-манна халтарыйбакка кэлэр ини?

Хата, уhуннук кэтэhиннэрбэккэ, биэс чаас иннинэ тоҥ хаатыҥкатынан күүлэ муостатыгар мүччү-хаччы тэбинэн, Сэргэйдэрэ киирэн кэллэ. Убайа уруккуттан Мишаны көрөн билэр эбит: биирдэ оройуоҥҥа ат сүүрдүүтүгэр билсиспиттэрэ үhү.

Ийэлээх аҕата кинилэри быhа-бааччы холбоhон эрэр дьон курдук өйдөөтүлэр. «Убайыҥ иннинэ ыал буолар буоллаҕыҥ», «Олоххун оҥосторгор кэмэ кэллэҕэ», «Кылаабынайа, бэйэ-бэйэҕитин дьиҥнээхтик сөбүлэhэр буоллугут да бүтэр», – диэн аhыыр кэмҥэ санааларын кыбытан эттилэр.

Арай убайа Сэргэй оччо-бачча саҥарбата-иҥэрбэтэ, ол оннугар арыгылаах үрүүмкэтин кураанахтаан иhэр. Оттон Миша үрүүмкэтин охсуhуннаран баран, сыпсырыйан да көрбөккө, төттөрү ууран иhэр.

– Мин уруулга олордум да, иhээччим суох… Хайа уонна мантан киэhэ оройуоҥҥа тиийэн эргиллэн тахсыахтаах киhи сэрэнэр буоллаҕым дии, – Миша быhааран биэрдэ.

– Ээ, сөп буоллаҕа, тиэхиникэҕэ сылдьар сэрэхтээх, дэҥ-оhол да ыраахтан кэлбэт, – Ньукулай оҕонньор бу сырыыга уолун үрүүмкэтигэр кута соруммата.

– Мин мантан киэhэ тыраахтарым уруулугар олорбот буолуохтаах этим да… – Сэргэй саҥа таhааран күллэ.

– Уолгун тоҕо көтүттүн? Дьиэҕэ‑уокка баҕас кыратык истин ээ. Онно-манна сылдьан, түбэhиэх иhэр ол куhаҕан, – Өрүүнэ оҕонньорун саҥарда.

– Аhы ас курдук аhыыр куолута… – Ньукулай бэйэтин үрүүмкэтин хантатан баран, маҥнай бэйэтигэр, онтон уолугар арыгытыттан кутан биэрдэ.

Киэhэ атааралларыгар ийэтэ Мишаҕа:

– Бу быйыл саас хаардаахха суол баарыгар ыпсан, тэринэн кэбиhэргит буоллар, – диэтэ.

– Ол боппуруос миигиттэн тутулуга суох. Бу табаарыhым туох да диэн чуолкайдык быhаарбат дии? – диэтэ Миша, күлэ-күлэ.

– Ээ, хайдах буолбут кыыhый ол, баччааҥҥа диэри быhаарбат! – Өрүүнэ Нинатыттан соhуйда даҕаны, кыыhырда даҕаны.

Ол кэпсэтиини Нина Николаевна массыына тыаhыгар истибэтэх курдук тутунна… Киэhэ уон биир чаас ааhыыта оройуон киинигэр Харбалаахха тиийдилэр. Миша, төhө да чаас ырааттар, төннөргө букатын ыксаабата, наҕылыччы олорон чэйдэстэ. Өссө: «Манна утуйан баран, сарсыарда эрдэ туран айаннаатахха да тугуй? Массыына аҕыйах чаас икки ардыгар тоҥо охсуо суоҕа», – диэн көрө сылдьыбытын Нина Николаевна сонно саба саҥаран кэбистэ.

– Онон ийэҥ уонна мин хаhан быhаарынаргын боруоста кэтэhэбит, – диэтэ Миша, бараары таҥна туран.

– Чэ-чэ, барытын биир күн иhинэн быhаартара охсоору гынаҕыт дуо? – дии-дии, Нина Николаевна уол халыҥ түүлээх сэлиэччигин тимэхтэhэн биэрдэ.

Хараҥа күүлэҕэ ырбаахытын таhынан былаатын санныгар быраҕынан тахсыста:

– Ычча, таhырдьа тахсыбаппын… ааммын хатаатым да киирэн утуйа охсуом, – илиитин уолга уунна. – Чэ, үчүгэй баҕайытык айаннаа, кытаатан сэрэнэн… наhаа көтүппэккэ… Сонно Миша хайдах кууhан ылбытын кыыс билбэккэ да хаалла, арай биирдэ өйдөөбүтэ – тоҕо эрэ налыйан, ыhыктынан кэбиhэн турара. Онтон эр ылбыт уол, түөhүгэр ыбылы тардан туран, уоhун кыыс уоhугар даҕайбытынан барда… Дьэ, аан маҥнай бэрт омуннаахтык, уохтаахтык уурастылар.

Бэйэ-бэйэлэриттэн кыбыстыбыт курдук, саҥата суох турбахтаатылар. Онтон Нина Николаевна уолу аан диэки эргитэ тардан баран, көхсүттэн таhырдьа диэки анньан кэбистэ уонна аанын хатыы оҕуста… Дьахтар күнүн иннинэ Миша сампааныскайдаах, эмиэ да духуу бэлэхтээх кэлэн барбыта. Дьэ, онно муус устар ый саҥатыгар Миша дьонугар урууну тэрийии туhунан кэпсэтии оҥорорго диэн сүбэлэспиттэрэ.

УОН ҮҺҮС БАҺА

Сэбиэскэй тутул уопсастыбатын олоҕун уларыта тутуу ылыллыбыта биир сылын туолан эрэрэ. Ол эрээри ыраах Саха сиригэр Коммунистическай партия салайааччылаах сэбиэскэй былаас алта уонтан тахса сылын устатыгар дьуоҕаран, улугуран барбыт салгыннаах эйгэтигэр өссө даҕаны таhыттан тыал, чэбдик ыраас салгын ханан даҕаны сайа охсон, өтөн киирэ илигэ.

Бары хаhыаттар, араадьыйа, тэлэбиидэнньэ өрөспүүбүлүкэ күнтэн күн чэчирии сайдан, үлэлээн иитиллээччилэрин олохторо-дьаhахтара тупсан, киэркэйэн иhэрин туhунан биир куолаhынан түhэрэн, дорҕоонноохтук, ылыннарыылаахтык суруйан уонна киэҥник кэпсээн, сырдатан тахсаллара. Оттон дьиҥ олоххо буоллаҕына атын көстүү, төттөрү хартыына этэ: дьон ыйдааҕы нуорма икки киилэ эттэрин маҕаhыынтан атыылаhаары илистиилээх уhун уочаракка тураллара, таҥаhы-сабы, малы-салы барытын, бэл, куруолук үтүлүгү, бэргэhэни кытта үрдүкү салайааччылар бэйэлэринэн быhааран түҥэтэллэрэ. Үрдүк сололоохторго, билсиилээхтэргэ, сибээстээхтэргэ маҕаhыыннар, ыскылааттар, базалар кэтэх ааннара хаhан баҕарар тэлэччи аhыллаллара. Куоракка да, тыаҕа да бары боппуруостары аҥаардастыы быhаарааччынан партийнай салалталар буолаллара, атын көрүүлээх буолуу, саҥалыы өй‑санаа, ураты этии сабыта охсуллан, тууйуллан иhэрэ.

Таhа килбиэн лаахтаах, иhэ сытынньаҥ дьуоҕалаах тутул өhүөтэ үрэллэр, тулааhына туллар күнэ-дьыла күөйэ көтөн иhэрин бастакы бэлиэлэрэ – маҥнайгы хараҥаччылара онон-манан биллитэлээн барбыттара… Дьокуускай куорат Сэргэлээҕин иккитигэр ахсааҥҥа өрөспүүбүлүкэтээҕи олимпиадаҕа тыа оройуоннарын оскуолаларын үөрэнээччилэрэ киирэн, 14‑с куорпуска олорбуттара. Кулун тутар 31 күнүгэр, бэнидиэнньиккэ, Степа Ильялыын университет кылаабынай куорпуhун иннинээҕи катокка түөрт чаас саҕана киирбиттэрэ, ыччат аҕыйах соҕус эбит. Степа ыраахтан көрөн, Күннэй кэлэ илигин тута биллэ. Тоҕо хойутаатаҕай? Түөрт чаас саҕана баар буолуом диэбитэ ээ. Үөрэҕэр тардылыннаҕа дуу? Киэhэ аҕыс чааска диэри сылдьыах буолбуттара… Оттон Илья Аппа бэтэрээ кытыытыгар турар хаҥкы уларсар вагон дьиэҕэ барда. Кини аҕыйах хонуктааҕыттан хаҥкылыырга үөрэнэн, сөбүлээн, үлүhүйэн аҕай сылдьар. Аны хаҥкы атыыласпыт киhи дэтэлиир буолла. Арай Степа син биир сатаан тэбиэм суоҕа диэн саллан, хаҥкыга букатын чугаhыы сорумматаҕа. Оттон, дьиҥэр, Күннэйдиин сиэттиhэн баран, тэбис-тэҥҥэ хаҥкылаан элээрдэ сылдьыаҕын иhигэр баҕара, ымсыыра саныыра сүрдээх ээ.

Аҕыйах хонуктааҕыттан ыла куоракка халлаан сылыйан, ириэрии бөҕө буолла: уулуссаларга бастакы чалбахтар килэс гына түспүттэрэ, эҥин эгэлгэ быhыылаах-таhаалаах, өҥнөөх сапожкалаах, бачыыҥкалаах атахтар чалбаҕы тумнан, туора-маары дьоруоҥхайдастылар, ыстаҥаластылар. Чалбах аайы сааскы күн ис-иhиттэн бэрт тэбэнэттээхтик мичилийэ, чэмэлийэ чаҕылыҥныыр.

Катокка ыччат улам-улам элбээн, хойдон истэ. Илья катогу эргийэн дьаарбайа хаҥкы тэбэ сылдьар.

Күннэй хайа диэкиттэн тиийэн кэлбитин Степа көрбөккө хаалла. Кини бүгүн өссө атыннык, өссө ордук тупсаҕайдык таҥнан кэлбит этэ. Оттон көстөр дьүhүнэ өссө эбии тупсубут, киэркэйбит курдуга: туох эрэ ураты уоттаахха дылы хап-харанан чоҕулуспут арылхай харахтара үрдүк, муус маҥан сүүhүн аннынан сэргэхтик тырымнаhаллара, мичилийэ үөрэн мичээрдээбитигэр тэп-тэтэркэй уостара сэгэйэ аhыллан, хатыҥ чараҥ туостарын курдук туналы маҥан, тэбис-тэҥ тиистэрэ сандаарыс гына түстүлэр.

Ол аайы Степа сүрэҕэ сүр минньигэстик манньыйа-манньыйа сылаанньыйа уулларга дылы гынар, түөhүн иhэ дьиктитик өрө эппэйэр… – Хайа, эн бүгүн даҕаны… бу курдук көрөөччү буолан тураҕын дуу? – Күннэй дьикти ыраас куолаhа лыҥкынаата.

– Ээ, туран буоллаҕа дии! – диэтэ Степа иhиллэр-иhиллибэттик.

Кинилэргэ Илья, тэлиэс-былаас тэбинэн кэлэн, хорус гына тохтоото:

– Өстүөп, таах турума, доҕор, хаҥкылыы бардыбыт! Киhи начаас үөрэнэр эбит. Үчүгэй да үчүгэй!

– Кырдьык, Илья сөпкө этэр, туох даҕаны уустуга суох ээ, – Күннэй, мэктиэтигэр, кыра оҕону ааттаhар курдук, куолаhын уратытык сымнатан саҥарда.

Сонно Степа: «Чэ, сөп!» – диэбитин бэйэтэ да билбэккэ хаалла. Ону истээт, Илья Степаны хаҥкы уларсар вагон диэки соспутунан барда… Уол анал бачыыҥкалаах хаҥкытын кэтэн, мууска киирээт, маҥнай сатаан турбакка халты тэбинэн олоро түстэ. Күннэй чачыгыраччы күллэ. Турарыгар Илья көмөлөстө. Саҥа хааман эрэр кыра оҕо курдук, бадьаалаан оннуттан кыратык сыҕарыйда.

– Чэ, сиэттиhэн баран барыаххайыҥ, икки өттүгүттэн ыллыбыт, – Күннэй Ильяны дьаhайа оҕуста.

– Ээ, мин… миигин манна хаалларыҥ, бастаан бэйэм аргыый аҕай турарга, хаамарга үөрэниэм. Эhиги барыҥ ээ, – Степа буолуммата.

Күннэйдээх Илья, сиэттиhэн баран, килэккэй муус устун дьулурута турдулар. Степа каток уhугар хаалла.

Мууска хаҥкылааччы, көннөрү көрө, дьаарбайа да сылдьааччы өссө элбээтэ.

Арай Степалаах үhүөн кытыыга хаар модьоҕотугар тахсан атахтарын сынньата турдахтарына, Аппа Уҥуортан, «Холбос» маҕаhыын диэкиттэн элбэх баҕайы куорат ыччата тоҕо анньан кэлэн мууска киирдилэр. Каток анараа кытыытыгар ыhыы-хаhыы, аймалҕан бөҕө өрө оргуйан турда! Сонно өйдөөн көрбүттэрэ: мууска киирбит куорат уолаттара оҥостон кэлбит мастарынан, тимирдэринэн, тимир сыаптарынан мууска баар ыччаты аҥаар кырыытыттан кими түбэhиэх охсуталаан, сырбаталаан бардылар.

– Тыый, доҕор, бу аата тугуй?! – диэт, Илья ол диэки анньынан кэбистэ.

Степа, хаарга олоро түhээт, хаҥкытын устубутунан барбыта.

– Эн, кэбис, барыма! Мин наhаа куттанабын… – Күннэй илиитэ уол санныгар тайанна.

– Эс, хайдах? Ылдьаабытын кырбыахтара дии!

– Тохтоо… тохтуу түс… – Эйиигин тыытыахтара суоҕа, уолаттары охсоллор ини? – Степа, хаҥкытын Күннэйгэ куду анньаат, дьон быыhыгар киирэн хаалла.

Мууска сылдьар ыччат халҕаhата соhуччута бэрдиттэн маҥнай чыпчылыйыах түгэнигэр: «Бу тугуй? Илэ дуу, түүл дуу?» – диэбиттии, мах бэрдэрэн, тохтоон, тура түhэн ылла. Кыргыттар сарылаhыылара, хатаннык часкыhыылара, ытаhыылара, хаhыы-ыhыы өй мэйдээх тулуйбат үлүгэрэ буолан турда.

Илья, урутаан түhүммүт киhи, дьон булумахтанарын быыhынан тэбинэн иhэн, сүүhүн икки ытыhынан хам туттубут саха уолугар кэтиллэн, уолун кууспутунан тиэрэ таhылла түстэ. Илья охсуллубут уол сэҥийэтиттэн чоккураан түhэр хаана кини сырдык кууркатын сиэҕэр биhиллибитин бэлиэтии көрөн аhарда. «Бу тоҕо, туох иhин кырбаан бардылар?» – диэн биир санаа төбөтүгэр көтөн түстэ. Сонно хас да саха кыргыттара: «Уой! Аай!» – буолан, бааhырбыт уолу тула түhэн, өйөөбүтүнэн-убаабытынан, имэрийбитинэн-томоруйбутунан илдьэ бардылар.

Ол кэмҥэ Степа, ким хайа иннинэ Ильяны була охсор санаалаах дьон быыhынан саҥардыы тэбинэн истэҕинэ, биир устудьуон уол, ойоҕолуу түhэн, тэҥҥэ сырсыбытынан барда уонна: «Туох үлүгэрий бу! Бу сэнээбиттэрин көр! Хардары саайсыахха наада!» – диэн үөгүлээтэ. Степа уҥа‑хаҥас диэки хараҕын бырахпахтаата да, Ильятын булан көрбөтө.

– Кыргыттаар, барыҥ төлөпүөҥҥэ, милииссийэтэ ыҥырыҥ, түргэнник!

– Күлүгээттэри тутуҥ! Тутуҥ! Ыытымаҥ! – диэн абарбыт хаhыылар иhилиннилэр.

Аппа соҕуруу сыырын аннынан ыччаттар хас да сиринэн охсуhан булумахтана, адаарыҥнаhа, хардары-таары эккирэтиhэ сырыттылар. Кыргыттар, бэттэх диэки сыҕаллан баран, өй‑мэйдээх тулуйбат хаhыытын-ыhыытын тарда турдулар.

Степалаах хаhыа да буолан чугаhаан эрдэхтэринэ, саба түhээччилэр тимирдэринэн, мастарынан далбаатана-далбаатана, кэннилэринэн чугуруҥнаhан сыыр үөhэ таҕыстылар. Сорох устудьуон уолаттар арҕаанан тэйиччинэн эргийэн, күөйэн ылардыы сырыстылар.

Степа Аппа намыhах сыырын өрө сүүрэн тахсарыгар арай Тараас Иванов ситэн ылла. Кинини көрөөт, Тараас: «Ити уолаттартан биири эмэ хайаатар даҕаны тутан хаалыахха!» – диэн аҕылыы-аҕылыы, хаhыытаата. Куорат уолаттара элбэх киhи тоҕо анньан иhэрин уонна сорохтор күөйэ сүүрэн эрэллэрин көрөн, кэннилэринэн чугуруҥнаhаллара түргэтээн барда. Илин диэкиттэн сыыр эниэтигэр хардары-таары тардыалаhыы, сосуhуу буолан эрэр… Тараастаах иннилэригэр баар икки ыччат суос бэринэн биирдэрэ, хороохтоох хайыhар бэргэhэлээх, уhун сирэйдээх, суптугур сэҥийэлээх маҥан уол, тимир сыабын кылыгыратан, атына, намыhах уҥуохтаах буолан баран киппэ көрүҥнээҕэ, киhи харытын курдук суоннаах маhын өрө күөрэҥнэтэллэр. Ол суоhурҕаналларыгар үлүhүйэн хаалан, кэннилэринэн тэйэллэрин бытаардан, атын табаарыстарыттан кыратык быстан хаалар кутталланнылар. Ол иhин уолаттар биир түгэҥҥэ иннилэринэн-кэннилэринэн көрүнэн чугуруҥнаhан эрдэхтэринэ, арҕаа ойоҕосторуттан хас да устудьуон субу саба сырсан кэллилэр. Сонно уолаттар, сүр сылбырҕатык эргиллэ түhээт, дьэ, буут биэрдилэр.

Кэннилэриттэн тилэх баттаhа эккирэтэн батыгыраттылар. Степа, аҕыйах ойуунан Тараас иннигэр түhэн, били суптугур сэҥийэлээх уолу кууркатын саҕатыттан харбыахча чугаhаан эрдэҕинэ, куотан иhээччитэ эргиллибэккэ даҕаны эмискэ тимир сыабынан туора охсон кууhуннарда. Степа кыайан аhарбакка хаалла, нэhиилэ хаҥас харытынан сирэйин хаххалыы туттубутугар тимир сыап уhуга хаҥас агдатыгар «кип» гына саалынна. Уол, салгыны эҕирийэн иhэн, ыарыытыттан тыынын ылбакка, эмискэ сүhүөҕэ уйбакка, ол да гыннар хаҥас ытыhыгар хайдах эрэ баар буолан хаалбыт тимир сыабы ыhыктыбат гына ыбылы харбаабытынан нукус гынан умса баран эрэрин өйдөөн хаалла.

Сонно чыпчылыйыах да түгэнигэр бэрт кыратык бытааран биэрбит сыаптаах уолу Тараастаах саба харбаан тутан ыллылар. Сорохтор атын уолаттары эккирэтэн «Холбос» маҕаhыынын диэки сырса турдулар.

Степа, инчэҕэй сымнаҕас хаарга тайанан тобуктаан, умса туттан олордоҕуна «Бу хайдах буоллум? Ити аайы өйбүн сүтэрээри гынным дуу?» диэн эрэ кыбыстар санаа төбөтүгэр баара… «Бэйи, аны биирдэ эҕирийэн тыын ыллым да, ойон туруом…» – диэн сымыhаҕын быhа ытырда.

Күннэй бачыыҥкалаах хаҥкыларын туппутунан, каток кытыытыгар дьон быыhыгар сэрэхэчийэн иннин-кэннин көрүнэ турбута. Охсуллан, кырбанан сирэйдэрэ-харахтара хаан буолбут, бааhырбыт уолаттар, сороҕор кыргыттар да онно-манна көстүтэлээтилэр. Кыыс санаата Степаҕа уонна Ильяҕа этэ – туохха даҕаны түбэспэккэ, охсуллубакка, баас-үүт ылбакка кэллэллэр ханнык!.. Бииргэм бутумахтана, ытылла олорор дьон халҕаhатын быыhынан одуулаhа сатаата даҕаны, уолаттарын хайаларын да табан, булан көрбөтөҕө.

– Медиктэр, медиктэр, бааргыт дуо? – диэн эмискэ кыыс оҕо хатан куолаhа чаҥкынаата.

Ол хаhыыттан Күннэй дьик гына түстэ уонна киhини өлүүттэн өрүhүйэр аналлаах үөрэххэ, эмчит буоларга үөрэнэ сылдьарын саҥа эрэ өйдөөбүт курдугуттан бэйэтэ да кыбыста санаан аhарда. Сонно хас да кыыс үмүөрүhэн туралларыгар тэбинэн тиийдэ, арай биир саха кыыhа мууска тобуктаан, икки илиитинэн төбөтүн хам туттан олорор. Куйахатын быhа охсубуттар. Бааhырбыт кыыстарын өйөөн‑убаан туруордулар. Бэрэбээскилиэхтэрин сөптөөх таҥастара суох, ким эрэ ноһубуой былаатынан кыыс иэдэhигэр, моонньугар саккыраабыт хаанын сото сатыыр.

– Ок-сиэ! Хайдах гынабыт, хайдах гынабыт?.. Балыыhаҕа илдьэ охсуохха наада! – диэтэ биир кыыс, икки илиитинэн түөhүн хам туттан туран, өрүтэ уhуутуу-уhуутуу.

– Кэбис-кэбис, олох хаамтара сатаамаҥ, холкутук, хамсаабакка туруҥ, – диэн Күннэй сүбэлээтэ.

Ол кэмҥэ «Скорай» иhэ-эр!» – диэн хаhыы иhилиннэ. Сонно ойоҕоhугар «Скорая помощь» диэн суруктаах, кыhыл кириэстээх массыына уулуссаттан туораан, Аппаҕа элээрдэн киирэн, каток арҕаа кытыытыгар тохтоото… – Күннэй, привет! – диэн саҥаттан кыыс эргиллэн көрбүтэ, Степа биир хоско олорор уола Ганя Винокуров кэлэн турар: – Эн иһиттиҥ дуо, Степаны тимир сыабынан охсубуттар үhү дии?

– Ханна-а?! Ханна баарый? Оо, иэдээн даа!.. – Күннэй аймана түстэ.

– Билбэтим ээ. Бу саҥа көрдүү сылдьабын.

– Оттон ким эттэ?

– Уолаттар… Бииргэ үөрэнэр уолаттарым.

Иккиэн өссө халыҥаабыт дьон халҕаhатын быыhы-нан аппа уҥуоргу сыырыгар тиийэн иhэн, Степа сырдык кууркатын уонна кыhыл дьураалаах баайыы бэргэhэтин тэйиччиттэн таба көрдүлэр. Степа, хаҥас ойоҕоhун туттан оргууй аҕай хааман иhэн, кинилэри көрөн, илиитин ойоҕоhуттан араара оҕуста уонна утары кэллэ.

– Хайа, Степа-а, хайдаххыный? Ханна, ханан оҕустулар? – диэбитинэн Күннэй, утары сүүрэн тиийэн уол икки саннын имэрийбэхтии-имэрийбэхтии, сирэйин-хараҕын көрбөхтөөтө.

– Ээ, кыра-кыра… Улахан буолбатах, – Степа мүлү-халы туттар.

– Тыый, тимир сыабынан охсубуттар үhү дии? Кистиигин быhыылаах… Көхсүгэр дуо? Көрүөххэ, көрүөххэ, – кыыс уол кууркатын эҥээриттэн ылла.

– Ээ, суох-суох… Бу манан… бу манан ойоҕоспор таппыттара. Ыарыыта ааста, – дии-дии, Степа кыыстан бачыыҥкалаах хаҥкытын ылла.

– Хайаатар даҕаны көрүөххэ баар этэ, – Күннэй эппитин син биир кубулуппата.

Ол кэмҥэ Степаны тимир сыабынан охсубут күлүгээни хас да устудьуон уолаттар икки дабыдалыттан тутан, каток ортотугар тураллара. Ол курдук, хас даҕаны уолу туппуттар этэ.

– Онтон Ильябыт ханнаный? Көрдүгүт дуо? – Степа эмискэ ыйытта.

Сонно онтон-мантан хаhыытастылар:

– Милииссийэ массыыната кэллэ!

– Милииссийэлэр кэллилэр!

– Күлүгээттэри туттарыахха!

Өссө биир суhал көмө массыыната баар буолла. Дьон быыhынан маҥан халааттаахтар элэҥнэснэстилэр. Аппа уҥуоруттан «Холбос» маҕаhыынын диэкиттэн «Милиция» диэн суруктаах икки массыына кэллилэр. Тараас Иванов хас да устудьуон уолаттары кытта туппут икки уолаттарын куорат киинин диэкиттэн маҥнай кэлбит милиссийэ массыынатыгар илтилэр. Онно көрбүттэрэ: милииссийэ массыынатын таhыгар киhи бөҕө мустан, айдаан-куйдаан, үтүөлэhии-анньыалаhыы бөҕө буолбут. Патруллар уҥа хараҕа хара баламах буола дьолточчу иhэн тахсыбыт биир уолу күүстэринэн массыыналарыгар симэ сатаан эрэллэр.