Текст книги "Şeytan"

Lev Tolstoy
Şeytan

Lev Nikolayeviç Tolstoy (1828-1910)

ŞEYTAN

«Mənsə sizə deyirəm, o kəs ki qadına tamah salır, ona ehtirasla baxır, o adam artıq öz qəlbnndə zinakarlıq etmiş olur.

Əgər sağ gözün səni şirnikdirib yoldan azdırsa barmağını sal, çıxar tulla o gözünü, çunki əzalarından birinin məhv olması butöv cisminin cəhənnəm oduna atılmasından yaxşıdır.

Və əgər sağ əlin səni şirnikdirirsə, kəs tulla onu, çunki əzalarından birinin məhv olması bütöv cisminin cəhənnəm oduna atılmasından yaxşıdır»

(Matfey V, 28, 29, 30.)

I

Yevgeni İrtenevi parlaq karyera gözləyirdi. Bunun üçün əsas çoxdu. Gözəl ailə tərbiyəsi görmüşdü, Peterburq universitetinin hüquq fakültəsində kursu əla başa vurmuşdu, bu yaxınlarda vəfat eləmiş atasının üzündən kübar cəmiyyətiylə yaxşı əlaqələri vardı və hətta nazirin özünün himayədarlığı ilə nazirlikdə işə başlamışdı. Var-dövləti də vardı, özü də böyük var-dövlət, amma bir balaca şübhəliydi. Anası ilə birlikdə xaricdə yaşayan və pulunu düşmən malı kimi xərcləyən atası oğlanlarının hərəsinə – Yevgeniyə və kavalerqard alayında xidmət edən böyük oğlu Andreyə ildə altı min manat verirdi. Atası ancaq yaydan-yaya iki aylığına öz malikanəsinə gəlir, ondada təsərrüfatla məşğul olmurdu, hər şeyi də özü kimi təsərrüfata heç fikir verməyən, bu işdən cana doyan təsərrüfat müdirinin öhdəsinə buraxmış, ona etibar eləmişdi.

Atasının ölümündən sonra qardaşlar mal-dövləti bölmək istəyəndə məlum oldu ki, borcları həddən artıqdır və əgər vəkilin sözünə qulaq asmalı olsalar, gərək nənələrinin yüz min manat dəyərində olan mülkünü əllərində saxlayıb, atadanqalma mal-mülkdən imtina eləyələr. Lakin malikanə qonşuları, atası ilə haqq-hesabı olan, yəni atasına borc verib veksel almış və Peterburqa da elə buna görə gəlmiş mülkədar deyirdi ki, borcların çox olmasına baxmayaraq, işləri sahmana salmaq və mülkün xeyli hissəsini əldə saxlamaq mümkündür. Bunun üçün meşəni və məndəcər yerlərin ayrı-ayrı hissələrini satmaq, ən gəlirli yerləri – dörd min desyatin qaratorpaq əkin sahəsi, şəkər zavodu və iki min desyatin çaybasar örüşləri olan Semyonovsk mülkünü saxlamaq kifayətdir, di gəl, işləri qaydaya salmaq, təsərrüfatı qaldırmaq, gəlirli eləmək üçün köçüb kənddə yaşamaq və ancaq bu işlə məşğul olmaq lazımdır.

Və Yevgeni yazda (atası pəhriz günlərində ölmüşdü) kəndə gedib torpaqlarını gəzdi, qərara aldı ki, əsas mülkü saxlamaq üçün istefaya çıxıb, anası ilə birlikdə kəndə köçməli, təsərrüfatla məşğul olmalıdır. O qədər də arası olmayan qardaşı ilə belə razılaşdı: ya ildə dörd min manat, ya da birdəfəlik səksən min manat alıb öz payından imtina eləsin.

Belə də elədi, anası ilə birlikdə kənddəki malikanəyə köçdü, böyük həvəs və ehtiyatla işə girişdi.

Adətən belə fikirləşirlər ki, ancaq qocalar mühafizəkar olurlar, novatorlar isə – cavanlardır. Bu o qədər də ədalətli fikir deyil. Ən adi mühafizəkarlar – cavan oğlanlardır. Elə cavanlar ki, yaşamaq istəyirlər, amma necə yaşamaq barədə fikirləşmirlər, fikirləşməyə heç vaxtları da yoxdu və buna görə də əvvəllər mövcud olmuş yaşayış tərzini özləri üçün nümunə götürürlər.

Yevgeni də belə elədi. Kəndə köçəndən sonra onun arzusu və idealı bu idi ki, pis təsərrüfatçı olan atasının yox, babasının vaxtında mövcud olan yaşayış formasını, yaşayış tərzini bərpa eləsin. Və indi evdə də, bağda da, təsərrüfatda da babasının dövründə mövcud olan ruhu diriltməyə – hər işi gen-bolluqla görməyə başladı. İstəyinə nail olmaq üçün çox iş görməliydi: borc verənlərin və bankların tələbini ödəmək və buna görə də torpaqların bir hissəsini satıb, ödənişlərin vaxtını uzatmaq, dörd min desyatin əkin yeri və şəkər zavodu olan Semyonovsk mülkündə təsərrüfatı icarədarların və muzdurların köməyilə canlandırmaq, pul əldə etmək lazım idi; gərək elə edəydi ki, evdə də, bağda da səliqə-sahman, tərəqqi gözə çarpaydı.

İş çox idi, di gəl, Yevgeninin gücü də çox idi – həm fiziki, həm də mənəvi gücü. Onun iyirmi altı yaşı vardı. ortaboylu, möhkəm və əzələli, şən və diribaş qırmızıyanaq, buruqsaç oğlan idi. Fiziki cəhətdən yeganə naqisliyi uzağı yaxşı görməməsiydi ki, bu da öz günahıydı, lazım olmaya-olmaya öyrəşdirmişdi özünü çeşməyə və indi pensnesiz keçinə bilmirdi, pensne burnunun üstündə yer eləmiş, iz salmışdı. Fiziki cəhətdən beləydi, mənəvi simasına gəldikdə isə, Yevgenini yaxından tanıdıqca, adamın məhəbbəti artırdı ona. Anası onu elə qabaqlar da çox istəyirdi, indi, əri öləndən sonra isə qəlbinin bütün hərarətini, həm də bütün həyatını ona verməyə hazırdı. Lakin onu belə ürəkdən sevən təkcə anası deyildi. Gimnaziya və universitet yoldaşlarıda ürəkdən sevir və hörmət eləyirdilər ona. Ətrafındakı adamlara həmişə belə təsir bağışlayırdı. Onun dediklərinə inanmamaq olmazdı, belə açıq, namuslu sifəti, başlıcası isə namuslu gözləri olan adamın yalan danışa biləcəyinə, kimisə aldada biləcəyinə inanmaq mümkün deyildi.

Ümumiyyətlə, şəxsiyyəti işlərində çox kömək eləyirdi ona. Başqalarına borc verməkdən boyun qaçıran kreditor ona inanırdı. Prikazçik, kəntxuda, mujik başqalarına pislik eləsə, çoxlarını aldatsa da, bu cür təmizqəlbli, sadə, mehriban adamla kəlmə kəsəndən sonra ona kələk gəlməyi unudardı.

Mayın axırları idi. Yevgeni məndəcər torpaqlarını bir tacirə satmaq üçün şəhərdə işləri güclə sahmana salıb, həmin torpaqları girovluqdan çıxarmış və sövdələşdiyi tacirdən borc eləmişdi ki, avadanlığı təzələsin, yəni təzə atlar, öküzlər, araba-furqon alsın, başlıcası isə çox zəruri olan xutorun tikintisinə başlasın. İş sahmana düşürdü. Taxta-şalban gəlirdi, dülgərlər işə başlamışdılar, səksən araba ilə peyin daşınırdı, buna baxmayaraq hər şey bircə tükdən asılı vəziyyətdəydi.

II

Başının bu qayğılara qarışdığı bir vaxtda çox mühüm olmasa da, hər halda Yevgenini incidən bir hadisə baş verdi. O, ömrünün cavan yaşlarındaydı, yəni bütün gənc, sağlam, subay kişilər kimi, o da cürbəcür qadınlarla vaxt keçirirdi. Pozğun, gəzəyən adam olmasa da, hər halda, özünün dediyi kimi, rahib də deyildi. Bu işlə ancaq, özünün dediyi kimi, fiziki sağlamlığını və ruhunun sərbəstliyini təmin edəcək dərəcədə məşğul olurdu, özü də bu məşğuliyyətə on altı yaşından başlamışdı. Və indiyə kimi hər şey salamatçılıqla, qurtarmışdı. Salamatçılıq deyəndə, yəni o, pozğunluğa alışmamış, heç bir qadına aludə olmamış və bircə dəfə də xəstəliyə tutulmamışdı. Əvvəllər Peterburqda bir dərzi qadınla yaxınlıq eləyirdi, o korlanandan sonra başqasını tapdı. Bu məsələ elə qaydaya salınmışdı ki, heç bir əzab-əziyyət çəkmirdi bu işdən yana.

Amma kənddə yaşamağa başladığı bu ikinci ayda bilmirdi ki, başına nə çarə qılsın. Özündən asılı olmayan bu zorən pəhriz ona pis təsir eləməyə başlamışdı. Doğrudanmı bundan yana durub şəhərə getməlidir? Bir də ki, hara? Necə? Yevgeni İvanoviçi narahat eləyən bu idi və sağlamlıq üçün zəruri olduğuna inandığından buna doğrudan da ehtiyac duyurdu və ona elə gəlirdi ki, sərbəst deyil və iradəsi ziddinə olaraq qabağına çıxan hər bir cavan qadını, necə deyərlər, gözləriylə yeyirdi.

Öz kəndində hər hansı bir qadınla və ya qızla gəzməyi yaxşı hərəkət saymırdı. Söhbətlərdən eşitmişdi ki, atası və babası da bu məsələdə o vaxtların mülkədarlarından fərqlənir, öz evlərində təhkimli qadınlarla heç vaxt oturub-durmurdular və buna görə Yevgeni də onların yolu ilə getməyi qərara almışdı; lakin sonra getdikcə əl-qolunun daha çox bağlandığını hiss elədi, bu balaca yerdə başına nələr gələcəyini dəhşətlə fikirləşdi və öz-özünə dedi ki, kənddəki qadınlar daha təhkimli deyillər və buna görə də oturub-durmaq olar onlarla. Di gəl, gərək elə eləyəsən ki, heç kim bilməsin, özü də gəzəyən adamlar kimi ağını çıxartmaq olmaz, ancaq sağlamlıq naminə nə qədər lazımsa, o qədər eləmək olar. Və bu qərara gələndən sonra narahatlığı daha da artdı; kəndxudayla, mujiklərlə, xarratla danışanda istər-istəməz söhbəti qadınların üstünə gətirir, qadınlar haqda danışanda isə söhbəti uzatmağa çalışırdı. Qadınlara isə getdikcə daha çox baxırdı.

Lakin hər hansı bir məsələ barədə özlüyündə qərara gəlmək bir şeydir, həmin qərarı həyata keçirmək başqa şey. Qadına özünün yaxınlaşması mümkün deyildi. Bir də, hansına yaxınlaşaydı? Harda? Kiminsə köməyilə eləmək lazımdır bunu, di gəl, qadını hardan tapsın?

Bir dəfə su içmək üçün meşədəki qarovulxanaya girdi. Qarovulçu atasının keçmiş ovçusu idi. Yevgeni İvanoviç onunla söhbətə girişdi və qarovulçu keçmişlərdə ov vaxtı düzəldilən kef məclisləri barədə maraqlı əhvalatlar danışmağa başladı. Və birdən Yevgeni İvanoviçin ağlına gəldi ki, elə həmin məsələni də burda, qarovulxanada və ya meşədə təşkil eləmək yaxşı olardı. Amma bilmirdi ki, necə düzəltsin bu işi və qoca Danila baş qoşarmı buna? «Bəlkə belə təklifdən dəhşətə gələcək və biabır olacağam, bəlkə də elə sakitcə razılaşacaq». Danilanın söhbətlərinə qulaq asdıqca, beləcə düşünürdü. Danila dyaçixanın örüşündə dayandıqları vaxt Pryanişnikov üçün arvad gətirməyindən danışırdı.

«Demək olar» – Yevgeni fikirləşdi.

– Sizin atanız isə, allah ona rəhmət eləsin, belə axmaq işlərə baş qoşmazdı.

«Yox, olmaz» – belə fikirləşsə də, hər halda yoxlamaq istədi onu.

– Bəs sən niyə belə pis işlərlə məşğul olurdun?

– Burda pis nə var ki? Arvadda sevindi, mənim Fyodor Zaxarıçım da xirtdəyəcən razı qaldı. Mən də bir manat qazandım. Bəs onda neyləsin? Ürəyi istəyir axı. Şərab içir.

«Hə, demək olar» – Yevgeni söhbəti açmağı qərara aldı.

– Bilirsən, – pörtüb qızardığını hiss elədi, – bilirsən, Danila, lap əldən düşmüşəm. – Danila gülümsündü. – Mən hər halda rahib deyiləm, alışmışam belə şeyə.

Hiss eləyirdi ki, dediklərinin hamısı axmaq şeydir, di gəl, Danilanın təqdir elədiyini görüb sevindi.

– Neçə vaxtdı niyə demirsiz bəs, mümkün şeydir, – dedi. – Kimi deyirsizsə, göstərin, qalanı ilə işiniz olmasın.

– Doğrusu, mənimçün fərqi yoxdur, hər halda lap eybəcər olmasın, bir də sağlam olsun.

– Başa düşdüm! – Danila dilləndi və azacıq fikrə getdi, – Uf, bir qəşəngi var, – sözə başladı. Yevgeni yenə pörtdü. – Əla şeydi. Özünüz görəcəksiz, payızda veriblər ərə. – Danila pıçıltı ilə danışmağa başladı, – kişi isə heç nə eləyə bilmir. Axı ovçunun işi deyil bu.

Yevgeni utandığından hətta üzünü bürüşdürdü.

– Yox, yox, – o dedi. – Eləsi lazım deyil mənə. Əksinə, (bunun əksi nə ola bilərdi?) mənə onun tamamilə əksi lazımdır, bircə sağlam olsun, başağrısı istəmirəm – soldat arvadı və ya…

– Bildim. Deməli sizə yarayanı Stepanidadır. Əri şəhərdədir, elə soldat kimi bir şeydir. Özü isə qəşəng. gəlindi, tərtəmizdi. Razı qalacaqsız. Onu görəndə mən də tamahımı saxlaya bilmirəm, deyirəm gedək, o isə…

– Yaxşı, nə vaxta qalır?

– İstəyirsiz, lap günü sabah. Tütün dalınca gedəndə dəyərəm, günorta bura gəlin, ya da bostanın dalındakı hamamın yanına. Heç kim olmur orda. Bir də, günorta camaatın hamısı yatır.

– Yaxşı, oldu.

Evə qayıdanda Yevgenini dəhşətli həyəcan bürüdü. «Görən necə olacaq? Görən bu nə kəndçi qızıdır? Birdən kifirin, eybəcərin biri olar. Yox, onlar qəşəngdilər – küçədə-bayırda gördüyü kəndli arvadlarını yadına salıb, öz-özünə dedi. – Yaxşı, nə deyəcəm ona, neyləyəcəm?»

Bütün günü özündə-sözündə olmadı, ertəsi gün saat on ikidə qarovulxanaya tərəf getdi. Danila qapıda dayanmışdı, onu görəndə mənalı-mənalı göz vurub, başı ilə meşəni göstərdi. Yevgeninin ürəyi döyünməyə başladı və o, bostana tərəf yollandı. Orda doğrudan da heç kəs yox idi. Hamama yaxınlaşdı. Sakitlikdi. Girib içəri baxdı, çölə çıxanda sınan budaq səsi eşitdi. Boylandı, balaca yarğanın o tayındakı ağaclıqda dayanmışdı. Yevgeni ona tərəf cumdu. Yarğanın içi demə gicitkənlikmiş. Gicitkən daladı onu, pensnesini salıb itirdi, sıçrayıb yarğanın o biri tərəfinə qalxdı. Stepanida burda dayanmışdı. Qırmızıya çalan qəhvəyi rəngdə evdə toxunan parçadan tuman geymiş, çiyninə işləməli örtük atmışdı, başında qırmızı yaylığı vardı, ayaqyalın idi, sağlam, tərtəmiz, qəşəng qadındı, ürkək-ürkək gülümsəyirdi.

– Cığırla hərlənib gələ bilərdiz, – dedi. – Biz öyrəncəliyik; ayaqyalın keçirik gicitkənlikdən.

Yevgeni yaxına gəldi, o yan-bu yana baxıb toxundu ona.

On beş dəqiqədən sonra ayrıldılar, Yevgeni pensnesini tapıb, Danilanın qarovulxanasına yollandı və onun «razı qaldınızmı, ağa?» – sualının cavabını cibindən çıxardığı manatlıqla verdi və evə qayıtdı.

Razı qalmışdı. Utanmağa gələndə, əvvəlcə həya elədi bir az. Sonra bu da keçdi. Və hər şey yaxşı oldu. Ən yaxşısı da bu idi ki, daha sakitləşmişdi, özünü yüngül və rahat hiss eləyirdi. Stepanidanı heç əməlli-başlı gözdən keçirə bilmədi. Bircə onu gördü ki, təmizdir, təzə-tərdir, çirkin deyil, sadədir, naz-qoz eləyən də deyil. «Görən kimin arvadıdır? – öz-özündən soruşdu. – Danila deyəsən Peçnikov11
  Bundan sonra hər yerdə Pçelnikov gecəcək.


[Закрыть] dedi. Bu hansı Peçnikovdur görəsən? Deyəsən Peçnikovlar iki ailədi. Yəqin qoca Mixaylanın gəlinidi. Hə, elə onun gəlinidi. Axı onun oğlu Moskvada yaşayır, yadıma düşəndə Daniladan soruşaram».

O vaxtdan bəri kənd həyatının bu məcburi pəhrizindən doğan-çətinlik, pis ovqat aradan qalxdı. Daha Yevgeninin sərbəstliyinə, azad, rahat düşünməsinə heç nə mane olmurdu, öz işləriylə rahat məşğul ola bilirdi.

Yevgeninin öz üzərinə götürdüyü vəzifə isə yüngül deyildi: hərdən ona elə gəlirdi ki, bu gərginliyə dözə bilməyəcək və mülkü satmağa məcbur olacaq. Başlıcası isə aydın olacaq ki, dözə bilmədi, öhdəsinə götürdüyü işi başa çatdıra bilmədi. Bu hər şeydən çox narahat eləyirdi onu. Bir yırtığı güc-bəlayla yamayan kimi, heç gözləmədiyi halda yenisi peyda olurdu.

Bütün bu vaxt ərzində atasının indiyədək məlum olmayan yeni-yeni borcları üzə çıxırdı. Görünür, son vaxtlar hardan gəldi borc alırmış. May ayında, bölüşmə vaxtı Yevgeni fikirləşirdi ki, daha hər şeydən xəbəri var, daha borc söhbəti qurtardı. Yayın ortalarında isə gözlənilmədən aldığı məktubdan aydın oldu ki, dul mülkədar xanım Yesipovaya da on iki min borcları var. Veksel yox idi, adicə dilkağızı vardı. Vəkilin dediyi ilə razılaşsa, dilkağızının həqiqi sənəd olmadığını sübuta yetirib, boyun qaçırmaq olar bu borcdan. Lakin Yevgeni atasının həqiqətən aldığı borcdan boyun qaçırmağı heç ağlına da gətirmirdi. Ona bircə bu sənədin həqiqiliyini yəqinləşdirmək lazım idi.

– Ana! Yesipova Kaleriya Vladimirovna kimdir? – adəti üzrə nahar vaxtı bir yerdə olanda anasından soruşdu.

– Yesipova? Hə, sənin babanın yetirmələrindəndir. Nədir bəyəm?

Yevgeni aldığı məktub barədə danışdı.

– Təəccüblənirəm, utanmır görəsən? Sənin atan vaxtilə o qədər pul verib ki ona…

– Yox ey, biz borcluyuqmu ona?

– Bilmirəm necə deyim sənə. Borc deyil, atanın sonsuz xeyirxahlığı…

– Dəxli yoxdu, atam borc sayırdı bunu.

– Deyə bilmərəm. Bilmirəm. Bircə onu bilirəm ki, sənin üçün çox ağırdır.

Yevgeni görürdü ki, Marya Pavlovna bilmir nə desin, elə bil söz alır ondan.

– Görürəm ki, qaytarmaq lazımdır, – Yevgeni dedi. – Sabah onlara gedib danışaram, bəlkə bir az gözlədi.

– Ah, yazığım gəlir sənə. Hə, yaxşı indi ki, deyirsən. Ona de ki, gözləməlidir, – oğlunun qərarını eşidəndən sonra sakitləşən və bununla qürrələnən Marya Pavlovna dilləndi.

Yevgeninin vəziyyətini ağırlaşdıran bir də o idi ki, özüylə bir yerdə yaşayan anası onun çətinliklərini heç cür başa düşmürdü. Marya Pavlovna ömrü boyu o qədər gen-bol yaşamışdı ki, oğlunun hansı vəziyyətdə olduğunu heç təsəvvürünə gətirə bilmirdi. Ağlına gətirə bilmirdi ki, bu gün-sabah oğlu hər şeyini satıb quru yurdda qala bilər və onu, yəni anasını dolandırmaq üçün qulluğa girib, lap çoxu ildə iki min manatla kifayətlənməyə məcbur ola bilər. O, başa düşmürdü ki, bu vəziyyətdən yalnız qənaət eləməklə çıxmaq olar və buna görə də oğlunun nökər-naibin sayını azaltmasının, hətta yemək-içməyə də mümkün qədər az pul xərcləməsinin səbəbini anlamırdı. Bundan başqa, bütün dul qadınlar kimi, Marya Pavlovna da ərinin xatirəsinə özünə elədiyindən daha çox hörmət eləyir, mərhumun ənənələrinin, qoyduğu qanun-qaydanın səhv olduğunu fikirləşməyi və onları dəyişməyi heç ağlına da gətirmirdi.

Yevgeni çətinliklə olsa da, həyətdəki bağa və parka qulluq eləmək üçün iki bağban saxlayırdı və bundan başqa iki arabaçısı vardı ki, həm atlara qulluq eləyir, həm də fayton-qazalağ sürürdülər. Marya Pavlovna isə sadəlövhlüklə elə fikirləşirdi ki, qoca aşpazın bişirdiyi xörəklərdən, parkdakı cığırların təmizlənməməsindən, evdə nökər-naib adına təkcə bir oğlanın olmasından şikayətlənmir, özünü oğluna qurban verməyə hazır olan ana təki əlindən gələni eləyir. Heç gözlənilmədən peyda olan bu axırıncı borca da Yevgeni az qala axırına çıxa biləcək bir zərbə kimi baxırdısa, anası bunu oğlunun alicənablıq göstərməsinə səbəb olan bir təsadüf kimi qiymətləndirirdi. Marya Pavlovna Yevgeninin maddi vəziyyəti üçün də ona görə narahat olmurdu: oğlunun münasib bir izdivacla hər şeyi düzəldəcəyinə əmin idi. Evlənmək məsələsinə gəldikdə isə, Yevgeni ən varlı və ləyaqətli ailəyə mənsub qız seçə bilərdi. Marya Pavlovna onlarca ailə tanıyırdı ki, bu izdivacı özü üçün xoşbəxtlik sayardı. Və ana bu işin mümkün qədər tez olmasını arzulayırdı.

Yevgeni də evlənmək arzusundaydı, amma bu işə heç də anası kimi baxmırdı, izdivacı özünün maddi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq, öz işlərini sahmana salmaq vasitəsi etmək fikrinə iyrənc bir şey kimi baxırdı. O, namusla, sevərək evlənmək istəyirdi. Tanıdığı və gördüyü qızlara diqqət yetirir, özü ilə tutuşdururdu, di gəl, taleyi öz hökmünü vermirdi hələ. Bununla belə, heç özünün gözləmədiyi halda Stepanida ilə əlaqələri nəinki hələ də davam edirdi, hətta adət halına düşmüşdü. Yevgeni gəzəyənlikdən çox uzaq adam idi, tutduğu bu gizli, pis iş onun üçün o qədər ağır idi ki, əl-ayağını yığışdırıb öz işlərini heç cür sahmana sala bilmirdi və hətta Stepanida ilə ilk görüşdən sonra onu bir daha arayıb axtarmayacağını düşünürdü, lakin bir müddətdən sonra yenə narahatlığı başlandı və Yevgeni bunu yenə həmin məsələ ilə bağladı. Bir də, bu dəfəki narahatçılığı, necə deyərlər, şəxssiz deyildi; onun xəyalında həmin o parlaq, qara gözlər, nazik tül koftanı deşib çıxmaq istəyən döşlər canlandı, onun sinədən gələn səsini eşitdi elə bil, bir təzəlik, qüvvət qoxusu duydu, özü də bütün bunları həmin o fındıq və ağcaqayın pöhrəliyində təsəvvür eləyirdi. Nə qədər xəcalət çəksə də, kömək üçün yenə də Danilaya müraciət eləməli oldu. Yevgeni bu dəfə onu bir xeyli gözdən keçirdi və Stepanidanın yaraşıqlı, cəlbedici olduğunu gördü. Yevgeni onunla əri barədə danışmağa cəhd göstərdi, ərini soruşdu. Onun əri, həqiqətən Mixaylonun oğlu idi, Moskvada arabaçılıq eləyirdi.

– Bəs sən niyə, niyə belə. – Yevgeni soruşmaq istəyirdi ki, nə üçün ərinə xəyanət eləyir.

– Necə yəni niyə? – suala sualla cavab verdi. Görünür ağıllı, dərrakəli qadın idi.

– Ərin ola-ola mənim yanıma necə gəlirsən?

– Hə, bunu deyirsənmiş, – şən halda dilləndi. – Məncə o da vaxtını boş keçirmir, gəzir yeri düşəndə. Mənə nə olub onda?

Özünü qəsdən belə sərbəst, qoçaq göstərmək istəyirdi. Və bu, Yevgeninin xoşuna gəldi. Buna baxmayaraq, özü görüş təyin eləmədi. Hətta Stepanida, nədənsə xoşuna gəlməyən Daniladan xəbərsiz görüşməyi təklif eləyəndə belə razı olmadı. Yevgeniyə elə gəlirdi ki, bu, axırıncı görüşləridir. Stepanida onun xoşuna gəlirdi və fikirləşirdi ki, belə əlaqələr onun üçün vacibdir və burada heç bir pis şey yoxdur; lakin qəlbinin dərinliyində daha ciddi bir hakim vardı və həmin hakim bunu təqdir eləmirdi. Buna görə də Yevgeni fikirləşirdi ki, axırıncı görüşdür, buna əmin olmasa da, hər halda növbəti görüş hazırlamaq istəmirdi.

Bütün yay belə keçdi, Yevgeni onunla təqribən on dəfə görüşdü və hər dəfə də Danilanın əli ilə. Bir dəfə əri kənddə olduğundan Stepanida görüşə gələ bilmədi və Danila başqasını təklif elədi. Yevgeni nifrətlə boyun qaçırdı. Sonra Stepanidanın əri çıxıb getdi və onlar yenə də köhnə qaydada, Danila vasitəsilə görüşməyə başladılar və axırda görüş vaxtını özü təyin elədi. Stepanida Proxorova qarıyla gəlirdi görüşə, çünki tək çıxa bilməzdi evdən. Bir dəfə görüşə azca qalmış Marya Pavlovnanın qonaqları gəldi, özü də bu həmin ailə idi ki, Marya Pavlovna onların qızını oğluna almaq fikrindəydi və buna görə də Yevgeni heç cür imkan tapıb görüşə gedə bilmədi. Fürsət tapan təki evdən çıxdı, samanlığa tərəf yollandı, ordan da dolayı cığırla meşəyə, görüş yerinə qaçdı. Stepanida orda yox idi. Di gəl, talada kol-kos tapdalanıb əzilmişdi, ağacların budaqları qırılıb tökülmüşdü, hətta paya yoğunluqda bir cavan adcaqayın da sındırılmışdı. Bunlar hamısı onun işiydi, Yevgenini gözləyəndə həyəcanlanmış və əsəbiləşib belə eləmişdi. O bir xeyli gözlədi və Danilanın yanına gedib, sabaha görüş təyin elədi. Ertəsi gün Stepanida gəldi, həmişəki kimiydi, elə bil heç nə olmamışdı.

Yay belə keçdi, həmişə də meşəyə təyin eləyirdilər görüşü, yalnız bircə dəfə payızqabağı onların həyətinin arxasındakı samanlıqda görüşdülər. Yevgeninin heç ağlına da gəlməzdi ki, bunların onun üçün nə isə bir əhəmiyyəti ola bilər. Stepanida barədə isə heç fikirləşmirdi də. Təkcə hərdən pul verirdi ona. Yevgeni bilmirdi ki, onların bu əlaqəsindən bütün kəndin xəbəri var və kənd arvadlarının Stepanidaya paxıllıqları tuturdu, evdəkilər isə Yevgeninin verdiyi pulları Stepanidanın əlindən alır və onun bu əlaqəsinə nəinki göz yumur, hətta təqdir eləyirdilər, nəticədə isə pulun və evdəkilərin təsiri ilə Stepanidanın günah barədə təsəvvürləri tamamilə məhv olub gedirdi. Ona elə gəlirdi ki, adamların paxıllığına səbəb olursa, deməli, onda heç bir pis iş tutmur.

«Sadəcə olaraq sağlamlığım üçün lazımdır, – Yevgeni fikirləşirdi. – Tutaq ki, yaxşı iş deyil və heç kim bu haqda danışmasa da, bilənlər çoxdur yəqin. Yəqin Stepanidanı görüş yerinə ötürən qarı başqalarına da danışıb. Neyləmək olar? Pis iş görürəm, – Yevgeni özünü qınayırdı, – neyləyim, başqa əlacım yoxdu, həmişəlik deyil ki, bu?!»

Yevgenini narahat eləyən bircə onun əriydi. Əvvəllər fikirləşirdi ki, yəqin əri bekara adamdır və bununla da, öz hərəkətlərinə bir növ haqq qazandırırdı. Amma Stepanidanın ərini görəndə heyrətə gəldi, cavan oğlan idi, qəşəng geyinmişdi. Stepanida ilə görüşəndə dedi ki, ərini görüb və xoşuna gəlib.

– Kənddə beləsi yoxdu, – Stepanida əriylə fəxr elədiyini gizlətmədi.

Bu, Yevgenini təəccübləndirdi. Və o vaxtdan Stepanidanın əri barədə düşüncələr ona daha çox əzab verirdi. Bir dəfə Danila ilə söhbət eləyirdi, ağzı qızışandan sonra Danila açıqca dedi:

– O səfər Mixaylo məndən soruşdu ki, doğrudanmı ağa onun gəlini ilə yaşayır. Mən dedim ki, bilmirəm. Bir də ki, mujikdənsə ağayla yaşasa yaxşıdır.

– Bəs o nə dedi?

– Eh, heç nə. Dedi: Yaxşı, qoy axırına yetim, aşının suyunu verərəm.

«Əri gəlib çıxsa, qurtararam bu məsələni», – Yevgeni fikirləşirdi. Di gəl, Stepanidanın əri şəhərdən qayıtmır, onların da əlaqələri davam edirdi. «Lazım olanda, qıraram əlaqəni, hər şey qurtarar», – ürəyindən keçirdi.

Və bu, şübhə doğurmurdu onda, çünki bütün yay ərzində bir sıra müxtəlif şeylər başını yaman qatmışdı: təzə xutor salmaq, məhsul yığımı, tikinti işləri, başlıcası isə borcların qaytarılması və xam, məndəcər torpağın satılması. Bunlar onun vaxtını bütünlüklə alırdı, yatanda da, duranda da ancaq bunlar haqda düşünürdü. Bütün bunlar əsl həyat idi. Stepanida ilə əlaqələri – bunu heç münasibət də adlandırmırdı – bu işlərin yanında heç gözə də görünmürdü. Doğrudur, onu görmək istəyəndə bu istək elə güclü olurdu ki, bundan başqa heç nə haqda fikirləşə bilmirdi, amma bu çox çəkmirdi, görüşəndən sonra onu yenə bir neçə həftə, hətta bəzən bir ay unudurdu.

Payızda Yevgeni tez-tez şəhərə gedirdi və orda Annenskilərin ailəsi ilə tanış olmuşdu. Annenskilərin institutu təzəcə bitirmiş bir qızları vardı. Və Marya Pavlovnanın heç gözləmədiyi halda, onun öz dili ilə desək, elə bir hadisə baş verdi ki, Yevgeni özünü ucuz tutub, Liza Annenskayaya vuruldu və ona evlənməyi təklif elədi.

O vaxtdan Stepanida ilə əlaqələri kəsildi.

Yevgeninin nəyə görə məhz Liza Annenskayanı seçdiyini bilmək olmaz, kişilərin özlərinə arvad seçərkən nəyə əsaslandıqlarını bilmək mümkün deyil. Səbəb çox idi, özü də həm müsbət, həm də mənfi səbəblər. Səbəb bu idi ki, Liza Marya Pavlovnanın gözaltı elədiyi qızlar qədər varlı deyildi, sonra, bu qız öz anasına qarşı çox səmimi idi, ürəyi yanırdı ona, bir səbəb də onun lap gözəl olmayıb hamının diqqətini cəlb etməsi idi. Başlıcası isə bu idi ki, Yevgeni onunla evlənməyə hazır olduğu bir vaxtda tanış olmuşdu. Yevgeni Lizaya ona görə vurulmuşdu ki, evlənmək niyyətində olduğunu bilirdi.

Liza Annenskaya əvvəlcə Yevgeninin ancaq xoşuna gəlirdi, amma qərara alanda ki, bu qız onun arvadı olacaq, məhəbbəti xeyli artdı, ona əməlli-başlı vurulduğunu hiss elədi.

Liza hündürboylu, zərif qız idi. Onun hər şeyi uzun idi: üzü də, burnu da, barmaqları da, pəncələri də, amma burnu qabağa uzanmırdı, üzüaşağı sallanırdı. Üzünün rəngi çox zərif idi, ağdı, azacıq sarıya çalırdı, yanaqlarında azca allıq vardı, xurmayı saçları yumşaq və qıvrım idi, gözləri isə çox qəşəngdi, hər şeyə inanan, həlim baxışları vardı. Onun gözləri Yevgenini xüsusilə məftun eləmişdi. Və həmişə Liza haqda fikirləşəndə, o saat bu həlim, aydın gözlər təsəvvüründə canlanırdı.

Liza xarici görkəmcə beləydi; onun daxili, mənəvi aləmi barədə isə Yevgeni heç nə bilmirdi, təkcə gözlərini görmüşdü. Və bu gözlər elə bil ona nə lazımdısa, hamısını deyirdi. Bu gözlərdən oxunan məna bu idi.

Hələ on beş yaşından, institutda oxuyandan Liza rast gəldiyi bütün yaraşıqlı kişilərə vurulurdu və yalnız vurulduğu vaxtlar xoşbəxt olurdu. İnstitutdan çıxandan sonra da qarşılaşdığı bütün cavan kişilərə vurulurdu və şübhəsiz, Yevgenini görən kimi ona da vuruldu. Onun gözlərindəki Yevgenini əsir eləyən ifadə də bu vurğunluğun nəticəsi idi.

Bu qış Liza eyni vaxtda iki adama vurulmuşdu və özü də nəinki onlar otağa daxil olanda, hətta adları çəkiləndə qızarır, həyəcanlanırdı. Sonra anası işarə vurdu ki, deyəsən İrtenevin niyyəti ciddidir və Lizanın İrtenevə məhəbbəti o qədər artdı ki, bundan qabaq vurulduğu iki nəfərə qarşı az qala tamamilə biganə, oldu və Yevgeni onların evinə bala, məclisə gələndə, başqalarından çox onunla rəqs eləyəndə və çox güman Lizanın onu sevib-sevmədiyini öyrənməyə çalışanda, Lizanın vurğunluğu xəstəlik kimi bir hala çevrildi, onu tez-tez yuxuda görməyə başladı, ayıqlıqda da, qaranlıq otaqda da Yevgeninin siması gözlərinin qabağına gəlirdi, – əvvəllər vurulduğu başqa kişilər isə daha mövcud deyildi onun üçün. İrtenev evlənməyi təklif edəndən və onlara xeyir-dua veriləndən sonra öpüşüb adaxlı oldular və bundan belə Lizanın Yevgenidən başqa heç bir fikri yox idi, onunla bir yerdə olmaqdan, onu sevməkdən və onun tərəfindən sevilməkdən savayı heç bir arzusu yox idi. Liza həm onunla fəxr eləyir, onun qarşısında, özünün və məhəbbətinin qarşısında riqqətə gəlib, mütəəssir olur, məhəbbətdən əriyirdi az qala. Yevgeni də onu daha yaxından tanıdıqca daha çox sevirdi. O, Lizadan heç cür belə məhəbbət gözləmirdi və bu məhəbbət onun hisslərini daha da gücləndirirdi.