Текст книги "Albaniya və Azərbaycandakı Albanlar"

Entela Muçonun Azərbaycanla bağlılığı

Entela Muço 2009-cu ilin may ayının sonlarında Bakıya gələrək Azərbaycan Cümhuriyyətinin ildönümü münasibətilə təşkil edilən toplantılara qatıldı. Sonralar Bakıya gəlişi sıxlaşmağa başladı. Folklor İnstitutunda çalışan Aynur Qəzənfərqızı və Tarix İnstitutunda işləyən İradə Məmmədli ilə də dostlaşdı. İradə xanım onun Bakıda keçirilən simpoziumlara gəlməsinə şərait yaratdı. Sağ olsun, o da heç zaman əliboş gəlmirdi. Bir-birindən maraqlı məruzələrlə simpoziumlarda çıxış edirdi. Onun “Nadir şah dönəmində islam mədəniyyətinin bəzi yönləri” (2009), “Azərbaycan türk xalqına qarşı 1918–1920 soyqırımı“ (2013), “18-19-cu yüzillərin keçimində Güney Kafkasyadakı gəlişmələri üzərində bəzi baxışlar (Azərbaycan)” (2013), “Arnavut entelektüel baxışına görə Azərbaycan xalqına qarşı ermənilərin yapdığı soyqırımı” (2017) və b. məruzələrindən Azərbaycanlı araşdırıcılar həvəslə istifadə edirlər. O, yalnız məruzə oxumağa gəlmir, həm də Albaniyadakı arxivlərdə Azərbaycanla bağlı əlyazmaların və sənədlərin surətini gətirir.

Həmin sənədlərdən də istifadə edilərək yeni məqalələr yazılır. Albaniya Dövlət Arxivində Məhəmməd Füzulinin “Hədiqət üs-süəda” əsərinin 1669-cu ildə, 1789-cu ildə, 1888-ci ildə və 1928-ci ildə köçürülmüş olduqca təkmil əlyazmalarının olması məni heyrətləndirdi. Öyrəndim ki, orada yalnız Məhəmməd Füzulinin deyil, müxtəlif müəlliflərin türkcə 261 əlyazması saxlanılır.

Sonrakı gəlişlərində Entela Muço kitabxanalardan, arxivlərdən çox hökumət idarələrinə gedirdi. Prezident Aparatında, Xarici İşlər Nazirliyində, Diasporla İş Komitəsində görüşdüyü adamlarla Azərbaycan-Albaniya əlaqələrinin yaxşılaşdırılmasından söz açır, yollar arayırdı.

Mənə yazdığı məktublarında bəzən də onun zəhmətini qiymətləndirmədiklərindən, hazırladığı layihələrindən rəhbərlikdə olan və mövzudan uzaq insanların yararlandığından şikayətlənir, normal işləməsinə əngəl törədildiyindən gileylənirdi. Mən də keçmiş sosializm blokuna daxil olan ölkələrin çoxunda bu problemlərin olduğunu yazaraq ona təsəlli verməyə çalışırdım.

Uzun mübarizədən, sənədlər hazırladıqdan, sənədləri müxtəlif dillərə çevirdikdən sonra qurduğu “Dostluk, Bilimsel ve Kültürel Arnavutluk-Azerbaycan Derneği”nin 2011-ci ilin iyun ayında Albaniyada qeydiyyata alınmasına nail oldu. O, dərnəyin proqramında Azərbaycan deyəndə yalnız Azərbaycan Resbublikasının deyil, İran İslam Respublikasındakı Azərbaycanı da, yəni Kərəc, Qəzvin, Həmədandan Araz çayınadək olan ərazini də nəzərdə tutduğunu yazması bir çoxlarını qıcıqlandırsa da inadından dönmədi və istədiyini həyata keçirdi.

Təsis yığıncağından sonra Tiranada geniş bir elmi simpozium keçirməyi planladı. Simpoziumun keçiriləcəyi yeri, mövzuları, dəvət edə biləcəyi alimləri, siyasi xadimləri müəyyənləşdirə bilməsi üçün üç aydan çox vaxt xərclədi. Sonra maliyyə qaynağı vəd edənlər sözlərindən qaçdığına görə toplantı baş tutmadı.

Onun istəklərinin bəziləri baş tutmasa da həvəsdən düşmür. İnadla çalışır. Yəqin ki, gələcəkdə onun fəaliyyəti Azərbaycan-Albaniya əlaqələrini öyrənmək baxımından araşdırıcılara mövzu verəcəkdir.

Tiranada Novruz bayramı

Tiranada Novruz bayramı Kutsal Sarayın, Bəktaşi dədələrinin dəfn edildiyi parkda keçiriləcəkdi. Qaldığım hoteldən parka Əkrəm Kokalarinin maşınında, Entela Muço ilə birlikdə getdik. Tədbirin keçiriləcəyi yerin yaxınlığında maşın saxlamağa imkan yox idi. Ona görə də Əkrəm Kokalari maşınını Sovet dövründə tikilmiş mikrorayonları xatırladan bir məhəllədə saxladı. Orada hələ küçədə maşın saxlayanlardan yerpulu alanlar gözə dəymirdi.

Piyada parka doğru irəlilədik. Bayram əhval-ruhiyyəli, təzə və səliqəli, al-əlvan geyimləri ilə seçilən müxtəlif yaşda insanlar parka doğru irəliləyirdilər. Parkdakı musiqi səsi uzaqdan eşidilirdi.

Tiranadakı Novruz bayramı Bakıda keçirilən bayramdan tək fərqi kasıblığında idi.

Təbrizli operatorun tutulması

Biz parka daxil olub mikrofonlar qurulmuş meydana yaxınlaşanda təbrizli operatorun qoluna idmançı görkəmli iki gəncin girərək apardığını görəndə özümü onun qabağına atdım. Dil bilməsəm də onu qurtarmağa çalışdım. Operator da mənim kimi alban dilini bilmirdi. Məni görəndə bir az cəsarətləndi. Bircə kəlmə “aparırlar” dedi.

Əkrəm Kokalarinin qolumdan tutub məni geri çəkməyi ilə yol açıldı. Onlar surətlə irəliləyib parkdan çıxdılar. Əkrəm bəy nə isə deyirdi. Mənim nigaran baxışlarım isə həmyerlimin ardınca qalmışdı. Əkrəm Kokalarin məni niyə geri dartdığını, nə dediyini hələ tam anlaya bilmirdim.

Entela Muço tərcümə etdi ki, burada rejim çox sərtdir. Müqavimət göstərsəydin xüsusi xidmət orqanlarının ətrafdakı mülki paltarlı əməkdaşları səninlə birlikdə bizi də aparacaqdılar. Heç bir günahımız olmasa da ən azı üç-beş gün saxlayıb istintaq edəcəkdilər. Bizim ona heç bir yardımımız dəyməyəcəkdi, özümüz də əziyyət çəkəcəkdik.

Mən yenə də narazılığımı bildirdim. Dedim ki, bu necə ölkədir, qonağa da beləmi münasibət göstərərlər? Özlərinin rəsmi dəvət etdikləri qonağı bayram günündə, hamının gözü qarşısında, alçaldıcı şəkildə tutub aparmalarına nə ad verəsən? Hansı hoteldə qaldığını bilirlər. Əgər nədənsə şübhələniblərsə, tədbir başa çatandan sonra ora gedib sorğu-sual edərdilər.

Əkrəm Kokalari gülərək “hələ sosializmdə mövcud olan idarəetmədən qurtulub demokratik idarəetməyə keçməmişik. Ona görə də bunlar gündəlik yaşantılarımızdır. Albaniya kimi kiçik bir ölkədə xüsusi xidmət orqanlarında çalışanların sayı çox, işləri isə azdır. Özlərini dövləti qoruyan vacib adamlar kimi göstərir, həm də adamların gözünü qorxudurlar”.

İlk təəssürat Novruz bayramının gözəlliyini burnumdan tökdü. Bayram toplantısında Dünya Bəktaşilərinin Baş dədəsi Edmond Brahimayın da, çıxış edənlərin də nə dediyini qeyd etməyə həvəsim qalmadı. Fikrim Təbrizli operatorun yanında idi. Əkrəm Kokalari mənə təskinlik verdi. Dedi ki, səbrli ol. İndi hamı bayram tədbirindədir. Heç kimlə əlaqə qurub vəziyyəti öyrənmək mümkün deyil. Şənliklər iki-üç saata başa çatacaq. Ondan sonra görək nə edə bilirik.

Novruz bayramı şənliklərini elə bil tikan üstündə keçirdim. Əkrəm Kokalarigil də bir yerdə durub bayram şənliklərinə baxmırdılar. Tez-tez yerlərini dəyişirdilər. Dünya Bəktaşilərinin Baş dədəsi Edmond Brahimay Norvuz bayramı, onun humanizmi, demokratikliyi haqqında danışdıqca Entela Muço mənə tərcümə edirdi. Rəsmi çıxışlar bitdikdən sonra çal-çağıra qalmaq istəmədim. Hotelə qayıtmaq istədiyimi bildirdim.

Entela xanım oradakı muzeyə baxdıqdan sonra getməyimizi məsləhət gördü. Yaxşı ki, onun sözünə etiraz etmədim. Muzeyə gedərkən Bəktaşi dədələrinin türbədəki qəbirlərini də ziyarət etdik. Qəbirüstü yazıları Entela oxuyub tərcümə edirdi. Onun dediklərinə qulaq asdıqca qürur duyurdum. Bəktaşi dədələri dini rəhbərdən, mənəviyyat adamından çox millətinin azadlığı uğrunda mübarizənin önündə olmuş döyüşçü sərkərdələri xatırladırdılar. Onlar həmişə müstəmləkəçilərə qarşı döyüşlərdə əldə silah xalqın önündə olublar.

Albaniyada dinə münasibət

Ölkədə dindarların təqib olunduğu, dini təbliğatın yasaqlandığı bir zamanda şəhərin mərkəzi meydanlarından birində orta boylu bir bəktaşi dədəsinə heykəl qoyulubmuş. Əkrəm Kokalari heykəli qoyulan dədənin İkinci Dünya Savaşında faşizmə qarşı müqavimət hərəkatında göstərdiyi qəhrəmanlıqlarından danışdı. Bəktaşi dədəsinin adı dünya antifaşist hərəkatı liderlərinin sırasındadır.

Albaniyada bəktaşiliyin yayılması üçün qurulmuş muzeyi çox gözəl tərtibatla hazırlamışlar. Görünür, burada eksponatların yenilənməsinə, kompozisiyaların dəyişdirilməsinə çox diqqət yetirilir. Bəktaşilərə həsr olunmuş muzeyin bir bölümü sanki bizim Ədəbiyyat muzeyinin bir parçasıdır. Burada İmadəddin Nəsimiyə, Şah İsmail Xətaiyə, Qul Hümmətə, Məhəmməd Füzuliyə və başqalarına geniş yer ayrılıb. Onların əsərlərinin köhnə və yeni nəşrləri də nümayiş olunur. Bakıda çap olunmuş kitabları görəndə özümü doğmalarımın arasında hiss edirdim. Diqqətimi çəkən bir də o oldu ki, Füzulinin “Hədiqət üs-süəda” əsərinin bir neçə nəşri, son illərdə yenidən işlənmiş, redaktə edilmiş nüsxəsi də eksponatlar arasındaydı. Əsərin nəşrlərinin sayı Bakıdakı nəşrlərindən bir neçə dəfə çoxdur.

Muzeydə Yunis İmrə, Pir Sultan Abdal və başqaları haqqında eksponatlarda verilən bilgilər isə bizim muzeylərdə verilən bilgilərdən o qədər də seçilmir.

Muzeydən çıxıb Kutsal Saraya gedəndə Əkrəm Kokalari qırmızı kərpicdən tikilmiş bir binanı göstərdi. Dedi ki, Ənvər Xocanın hakimiyyəti illərində bu bina ölkədə yeganə namaz qılınan yer idi. Adına da məscid deyil, qocalar evi deyirdilər. Ənvər Xoca ölkənin məşhur dindarlar ailəsindəndir. Atası da mömün müsəlman idi. Hətta Ənvər Xoca onu Məkkəyə Həcc ziyarətinə də göndərmişdi.

Ramazan və Qurban bayramlarında ölkənin hər yerindən inanclı müsəlmanlar buraya gələrək namaz qılır, imamın çıxışlarını dinləyirdilər. Bina indi də məscid kimi istifadə edilir.

Təbrizli operatoru qurtarmaq üçün cəhd

Biz oradan keçib Qutsal sarayda Sürya Xhelajın (Celay) qəbuluna getdik. Orada Təbrizli operatorun həbsi məsələsini və ona kömək yollarını müzakirə etdik. Sürya Xhelaj dedi ki, Amerika İran hökumətinə müxalif olan və İranın terrorist adlandırdığı Mücahidi Xaliqan Partiyası tərəfdarlarının əksəriyyətini Albaniyada yerləşdirib. Bu da Albaniya-İran münasibətlərini gərginləşdirib. Görünür, təbrizli operatorun həbsi də Mücahidi Xaliqan Partiyasının üzvlərinin təhlükəsizliyi ilə bağlıdır.

Uzun müzakirədən sonra Əkrəm Kokalari Sürya Xhelajını dilə tutdu ki, Bəktaşilərin baş dədəsi Ebrahim Edmunda zəng vurub narahatlığımızı bildirsin. O, tərəddüdlə də olsa zəng vurdu. Alban dilində uzun-uzadı nəyisə izah etdi. Telefonu yerə qoyandan sonra sifətində bir təbəssüm yarandı. Azərbaycanla bağlı verdiyi sualları Entela Muço mənə görə tərcümə etsə də mən ondan özünün cavablandırmasını istədim. Entela xanım həvəslə bilgi verir, hərdən bəzi məsələləri dəqiqləşdirmək üçün mənə müraciət edirdi.

Sürya Xhelaj Azərbaycana gəlmək imkanlarını, Azərbaycandakı Bəktaşi soyadından olanlarla görüşmək istədiyini, Nəsimi, Xətai, Füzuli, Qul Hümbət və b. şairlərin hansı səviyyədə öyrənildiyini və təbliğ olunduğunu görmək istədiyini bildirdi. Əkrəm Kokalari də, Entela xanım da, mən də onun istəklərinin reallaşması üçün lazımi şərait olduğunu söylədik. O gülümsəyərək dedi ki, biz Avropada yaşasaq da görünür, sizin ölkədə Avropa dəyərlərinə bizdən daha yaxşı əməl olunur. Entela xanım, Azərbaycan Respublikasının Avropa dövləti sayıldığından, hansı beynəlxalq təşkilatların üzvü olduğundan geniş bilgi verdi. Azərbaycan Respublikası ilə İran Azərbaycanı arasındakı əlaqələrdən də geniş danışdı. Entela xanım mən başa düşmədiyim üçün danışılanların hamısını tərcümə edirdi. Söhbətimiz yarım saatdan çox idi davam edirdi. Telefon zəngi söhbətimizi yarımçıq qoydu. Sürya Xhelaj bildirdi ki, Təbrizli operatoru Tiranadan xaricə uçan ilk təyyarə ilə ölkədən çıxaracaqlar. Bizə də məsləhət görürdü ki, onunla görüşməyə və ya yola salmağa getməyək.

Bu xoş xəbərlər dördümüzün də üzünü güldürdü. Mən Sürya Xhelaja təşəkkürümü bildirdim, söhbətimizin davamını Bakıda etmək arzusunda olduğumu çatdırdım. O bir daha xatırlatdı ki, Qutsal Sarayın maşınlarından birini bizim üçün ayırıblar. Haraya getmək istəsək zəng vuraq, sürücü gəlib bizi aparsın. Əkrəm Kokalari ilə Entela xanım da ona bildirdilər ki, Əkrəmin maşını ilə məni sabah Albaniya gəzintisinə çıxaracaqlar. O da qonaqpərvərliyinə və onlara yardım etdiyinə görə Əkrəm Kokalariyə təşəkkürünü bildirdi. Xudahafizləşib ayrıldıq.

Əkrəm Kokalarinin xatirələri və Entela xanımın verdiyi tarixi bilgilər

Çölə çıxanda Əkrəm Kokalari bildirdi ki, o, gəncliyində hərbi prokurorluqda işlədiyi zaman Edmond Brahimay Alban Ordusunun əks-kəşfiyyat zabiti imiş. Uzun illərdir oradan ayrılıb bəktaşi rəhbərlərindən birinə çevrilsə də, həmin təşkilatda işləyənlər keçmiş iş yoldaşları olan Edmond Brahimayın sözünü eşidirlər. Ona görə də təbrizli operatorun işini çox operativ həll etdilər. Yoxsa belə işlər çox uzanır.

Səhərisi gün Əkrəm bəyin maşınında ölkənin quzeyinə doğru yol aldıq. Bizə bələdçilik edən isə Entela xanımdı. Hərdən Əkrəm Kokalari də söhbətə qoşulur. Onların dediyinə görə dünyada arnavutların sayı 10 milyondan çoxdur. Albaniyada qalanların sayı 3,5 milyonu keçmir. Dolanışıq çətin olduğundan insanlar xaricə köç etməyi bir xilas yolu kimi görür.

Onun dediyinə görə arnavutların 1,8 milyonu Kosovada, 550 mini Makedoniyada, 600 mini Yunanıstanda, 60–70 mini Serbiyada, 30–35 mini Monteneqroda (Karadağ), 15–20 mini Xorvatiyada, 15–20 mini Bosniya-Herseqovinada, yəni ata-baba torpaqlarında yaşayırlar. Xaricə köç edilmiş ölkələr sırasında Almaniya birinci yeri tutur. Orada arnavutların sayı 400 mindən çoxdur. ABŞ, Hollandiya, Belçika, İsveçrə kimi ölkələrin hər birində 100 min, Kanada, Fransa, İsveç, Avstriada və b. ölkələrdə yaşayan arnavutların sayı isə yüz mini keçmir.

Mən: “Entela xanım, bildiyimə görə arnavutların toplu yaşadıqları ölkələr sırasında Türkiyə və İtaliya öndə olmalıdır?” dedikdə o, gülərək: “Həmin ölkələr haqqında ayrıca bilgi verəcəkdim. Tarixi qaynaqların verdiyi bilgiyə görə Osmanlıların bölgəyə ilk yürüşü 1478-ci ildən başlamışdır.

Balkanları tutmaq, oradan da Romanı təsir dairəsinə salmaq arzusunda olan Sultan Fateh Mehmet Gədik Əhməd paşanın rəhbərliyi ilə bölgəyə ordu göndərir. Təcrübəli sərkərdə olan Gədik Əhməd paşa 100 gəmi ilə səfərə çıxıb 1480-ci ildə Adriatik dənizinin o tayındakı İtaliyanın Otranto qalasını alır. Osmanlıların azsaylı orduları Otrantodan Birindisi, Lecce, Toronto istiqamətində yürüşlərini davam etdirirlər. Vəziyyətin gərginliyini görən Papa Fransadakı Aviqona qaçmağa hazırlaşır. Bu zaman Neapol kralı keçmiş düşməninin köməyinə gəlir. Gədik Əhməd paşa yürüşü davam etdirə bilməyəcəyini görüb qalada 500 əsgər yerləşdirərək geri dönür. Trakiyada ordusunu yenidən formalaşdırır. Albaniya mühasirəyə düşmüş olur.

Gədik Əhməd paşa Trakiyada ordusunu formalaşdırdığı zaman Fateh Mehmet dünyasını dəyişir.

1481-ci il mayın 3-də İkinci Mehmetin ölümü İkinci Bəyazitlə Cəm Sultan arasında taxt-tac uğrunda vuruşa səbəb olur. Hakimiyyət uğrunda saraydaxili qarşıdurmanı nizama salmaq üçün İkinci Bəyazit Gədik Əhməd paşanı əsgərli birlikləri ilə İstanbula dəvət edir.

Otrantodakı 500 əsgərə Osmanlıdan yardım gəlmir. Savaşdan qaçmış şəhər əhalisi də geri qayıtmır. Beləcə, qaladakı Osmanlı əsgərləri yemək sıxıntısı ilə üzləşirlər. Bundan bacarıqla istifadə edən Neapol kralı Otrantodakı hərbi hissənin komandirləri ilə danışıb onları öz ordusunda işə götürür. Bununla Neapol kralı bölgənin sözü keçən hökmdarına, ordusu da ən güclü orduya çevrilir.

Saraydaxili çəkişməyə son qoyulduqdan sonra Osmanlı əsgəri birlikləri yenidən Balkanlara doğru yürüş edir. Ayrı-ayrı qalalar uğrunda gedən döyüşlərin qalibi olurlar. 1501-ci ildə dirəniş göstərən son silahlı qüvvələr də məğlubiyyətləri ilə razılaşırlar. Beləcə bölgədə uzunmüddəli bir sakitlik yaranır.

15-ci yüzilliyin sonlarına doğru Osmanlı ordusu Balkanlara yürüş edəndə xristian inanclı arnavutların bir qismi ailələrini, inanclarını qorumaq düşüncəsi ilə xristianlığın dini mərkəzi sayılan İtaliyaya köçür. Onlar xristian olduqlarına görə müsəlmanların əsarətini qəbul etmirlər. Oradan da İtaliyanın Ağ dənizdəki adalarına, xüsusən də Siciliyaya və Kalabriyaya köçürlər. 19-cu yüzillikdə də Siciliyadan Amerikaya köçüb orada məşhur mafiyaların əsasını qoyurlar.

İslamı qəbul edən arnavutlar Osmanlı hökumətində mövqelərini möhkəmlədirdilər. Onların sayı orduda o qədər artdı ki, 17-ci yüzillikdən sonra Sədrəzəmlik, Paşalıq, Validə Sultanlıq kimi bir çox mövqeyi ələ keçirirlər. Bir sözlə, ölkənin idarə edənlər arasında arnavut kökənli paşaları, valiləri, elm-sənət adamlarını saymaqla qurtarmaz. Zəifləməyə doğru gedən Osmanlı dövlətini çökdürmək üçün Avropanın inkişaf etmiş ölkələri 19-cu yüzillikdən etibarən ciddi fəaliyyətə keçirlər. Bu işdə kilsələr də xüsusi fəallıq göstərir. Onların missioner təşkilatları arnavutların beynini yumağa, milli şüuru oyatmaq adı aldında Osmanlı düşmənliyini təbliğ etməyə başlayırlar.

Nəticədə Balkanların hər yerində olduğu kimi arnavutlar da Osmanlı dövlətinin əleyhinə silahlı mübarizəyə başlayırlar. Lakin bu mübarizənin nə ilə nəticələnəcəyini görmürlər. Bilmirlər ki, onları Osmanlı dövlətinin əleyhinə qızışdıran Serb və Yunan millətçilərinin başqa planları var. Serblər Albaniyanın quzeyində, Yunanlar isə güneyində soyqırım törətməklə boşalmış ərazilərdə özlərinə dövlət qurmayı planlayırlar.

Zəifləmiş, elmi-texniki tərəqqidə Avropa ölkələrindən geri qalmış Osmanlı dövlətinin əskəri birlikləri Balkan savaşlarında geri çəkilir. Bundan yararlanan serblər, yunanlar, bolqarlar arnavutların yüz illər boyu yaşadıqları ərazilərin işğalına başlayırlar. Osmanlı əsgəri birlikləri olmadığından onları qoruyan olmur. Serblər arnavutların toplu yaşadığı Topluca şəhərində soyqırım törədir. Avropa və Rusiya hökumətlərinin yardım etdiyi Yunan əsgəri birlikləri Güneydən Albaniyanın içərilərinə doğur irəliləyir.

Osmanlı dönəmində Yanya vilayətində yaşayan arnavutların sayı 1910-cu ilin siyahıya alınmasında 83 min olduğu göstərilir. Balkan savaşı başlayandan sonra onların bir qismi Osmanlı dövlətinin içərilərinə, bir qismi xarici ölkələrə qaçmalı oldu. Minlərlə arnavut müsəlman olduğuna görə yunan əskəri birlikləri tərəfindən öldürüldü, kəndləri dağıdıldı. 1913-cü ildə, Balkan savaşından sonra Londondakı Böyük Elçilər Konfransında arnavutların toplu yaşadığı Çameriya bölgəsi yeni yaradılan Yunanıstan hökumətinə verildi.

Türkiyə ilə Yunanıstan arasında 1923-cü ilin yanvar ayında bağlanmış və tarixə “Mübadilə anlaşması” kimi daxil olan sənədə əsasən 1923-1926-cı illərdə on minlərlə müsəlman arnavut Türkiyəyə köçməli olmuşdur. Ümumiyyətlə 1923-cü ildən 1944-cü ilədək Türkiyəyə köçürülən arnavutların sayının 85 min nəfəri ötdüyünü yazırlar.

İkinci Dünya Savaşında yunan generalı Napoleon Zervasın başçılıq etdiyi əskəri birliklər 1944-cü ilin iyulundan 1945-ci ilin martına kimi Çameriyada 2900 kişi, 214 qadın, 96 uşaq öldürdükləri və 745 qadına-qıza təcavüz etdikləri, 68 kəndi, 5800 evi yandırdıqları, 2000 adam isə savaşdan qaçmağa çalışdıqları üçün aclıqdan, soyuqdan, xəstəlikdən öldükləri qeydlərə keçib. Sənədlərdə o da göstərilir ki, 3 yaşından kiçik 32 uşaq yunanlar tərəfindən qılıncdan keçirilib. 35 min arnavut da Çameriya bölgəsindən Tirana tərəfə köç etmək zorunda qalıb.

Yunanıstan və Serbiya ərazilərində qalan arnavutlar üçün ana dilində məktəb açmağa, qəzet-jurnal nəşr etməyə, mədəniyyətlərini yaşatmağa imkan vermədilər.

15-ci yüzilin sonlarında arnavutlar Osmanlıdan qurtulmaq üçün İtaliyaya köçürdülərsə, 20-ci yüzilin başlarında tərsinə – Osmanlıya, indiki Türkiyəyə köçməyə başladılar. Təkəmseyrək olsa da köç bu gün də davam edir.

Türkiyədə yaşayan arnavutların sayı haqqında dəqiq bilgi yoxdur. Kimi onların sayının 2 milyon, kimi 4 milyon olduğunu deyir. Çünki Türkiyənin nüfuz müdirliklərində etnik kimliyə görə siyahıya alma aparılmır”.

Osmanlı dövlətində məşhurlaşan albanlar

Yolboyu Osmanlı Hökumətinin baş naziri olmuş Damad Fərid Paşadan, Türkiyə Cümhuriyyətinin himnini yazmış Mehmet Akif Ersoydan, böyük sözlük yazarı və ensiklopedist “Kamus-u Türk”-ün müəllifi Şəmsəddin Samidən, onun qardaşı, şair Maarif Nəzarəti Təlim və Tərcümə Dairəsi üzvlərindən Naim Fraşeridən, “Vətən şairi” adlandırılan Namiq Kamaldan, İttihad və Tərəqqinin qurucularından Dr. İbrahim Temodan, İstanbul Universitetinin ilk rektoru Hoca Hasan Tahsindən xeyli söhbət etdik. Bu adamlar alban kökənli olsalar da ürəkdən türk mədəniyyətinə xidmət etmiş və böyük işlər görmüşlər.

Tiranadakı Bəktaşilər muzeyində Şəmsəddin Saminin və qardaşı Naim Frasheri haqqında iki stend var. Elmin, mədəniyyətin inkişafına böyük xidmət göstərmiş qardaşların adları və soyadları bir-birinə uyğun gəlmir. Çünki biri islam, o biri xristian dininin adlarını daşıyır.

Yanya bu gün Yunanıstanda bir şəhərdir. Osmanlı dönəmində Albaniyanın güneyi sayılırdı və şəhərdə yaşayan albanların sayı yunanlardan heç də az deyildi. Şəmsəddin Sami də bu şəhərdə yaşayan Xəlil bəyin oğludur. 1850-ci ildə doğulub. İlk təhsilini yunan məktəbində alıb. Fitri istedadı ilə seçilib, yunan, italyan, fransız, ərəb, fars və türk dillərini öyrənib. Ana dilində təhsil görməsə də albancanı da gözəl bilib.

Türkiyədə onun haqqında yazanlar “ilk modern türkcə sözlüyün” banisi deyə yad edirlər. İki cildlik “Kamus-ı Türk”ün, 6 cildlik “Kamusu-ul ləm”in, türkcə ilk roman sayılan “Taaşşuk-ı Talat və Fitnə”nin müəllifidir. O, həm də “Orxon kitabələri” və “Qutadqu bilik” əsərləri üzərində çalışıb.

Səmsəddin Sami türkçülük şüurunun yüksəlməsi üçün əlindən gələni əsirgəməyib. Soyca türk olanların çoxu belə hökumətdəkilərin təzyiqindən qorxaraq türk sözünü dilinə gətirmədiyi bir zamanda Şəmsəddin Sami yazırdı: “Osmanlı kavim, millet adı değil, kabile-aile-sülale adıdır… Biz ise Türküz, Türk milletindeniz. “Osmanlı” ancak Sultan sülalesi için kullanıla bilir…”

O dönəm geniş yayılmış osmanlıca və çığatayca sözlərinin əleyhinə çıxan Şəmsəddin Sami bu dillərə türk dil ailəsi deyilməsi fikrini təbliğ edirdi.

Coşqun türk milliyətçisi kimi tanınan Şəmsəddin Sami Abdülhəmid zamanında İstanbulda “Cəmiyyət-i İlmiye Arnavudiye”ni qurub. 1886-cı ildə “Arnavut dili” adlı kitab çap etdirib və 1897-ci ildə latın və yunan hərfləri əsasında alban əlifbasını yaradıb.

Osmanlı dövlətində çalışan alban soylularla sıx əlaqə quran və soydaşlarının assimilə olunmasının qarşısını almağa çalışan böyük osmanlı maarifçisi kimi tanınıb.

Yaradıcılığının ən məhsuldar dövründə, yəni 54 yaşında dünyasını dəyişən böyük alim Ərənköy məzarlığında dəfn edilib.

Albanlar Osmanlı dövlətinə qarşı çıxaraq öz müstəqilliklərini elan etsələr də, türklər onlara düşmən kəsilməmişlər. Əksinə, dara düşəndə kömək əllərini uzatmışlar. Yunanlar albanlara qarşı qəddarlıq edəndə, kəndlərini dağıdıb dinc əhalini qıranda Atatürk albanlara ordu qurmaq üçün köməklik göstərmişdir.

Türklər 1920-ci ildə Albaniya ilə hərbi, iqtisadi, mədəni müqavilələr bağlamışlar. Atatürkün tapşırığı ilə Prizrenli albay Səlahəddin Saip Şkoza 25 nəfərlik bir hərbi heyətlə Tiranaya getmiş, ordu quruculuğuna başlamışdır.

İkili vətəndaşlıq alan Səlahəddin Saip Şkoza Albaniyada millət vəkili seçilərək İlyas Virioni hökumətində iki il müdafiə naziri işləmişdir.