Текст книги "Albaniya və Azərbaycandakı Albanlar"

Albaniyanın azadlığı: qazancları və itkiləri

Mən Əkrəm bəyə yarızarafatla dedim ki, “bəy, albanlar 1913-cü ildə müstəqilliyini elan edəndə torpaqlarının yarısını itirdi və beş il sonra İtaliyanın əsarətinə düşdü. 1939-cu ildə faşist İtaliyası, 1943-cü ildə faşist Almaniyası işğal etdi. 1944-cü ildə Ənvər Xocanın rəhbərlik etdiyi Əmək Partiyası Albaniyanın əsarətdən qurtardığını elan edəndə 28 min 748 kvadratmetr ərazi, əhalinin də üçdə biri qaldı. Türkiyədə arnavut kökənliləridən kimi dindirmişəmsə deyiblər sayları 5 milyona yaxındı. Belə çıxır ki, Türkiyədəki arnavutların sayı Albanyadakından çoxdur. Nədən alban xalqı müstəqilliyinə nail olduqları Albaniyada yaşamaq istəmir, Türkiyəyə – “əsarətə” qaçır?

Entela tərcüməsini başa çatdıranda Əkrəm Kokalari bərkdən güldü. “Müstəqillik şirin şeydir, amma qarın doyurmur. Adamlar harada güzəran yaxşıdır ora qaçır. Amerikaya, Avropa ölkələrinə köçmək istəyənlərin də sayı çoxdur. Amma Türkiyəyə din və mədəniyyət, tarixi bağlar, qohumluq əlaqələrinə görə köçmək istəyənlərin sayı daha çoxdur. Türkiyə imkan versə, inanın ki, bir ildə yarım milyon arnavut oraya köçər. Bir neçə ilə ölkə boşalar”, – dedi. Mən bu dəfə ona təskinlik olsun deyə deyil, gördüklərimdən çıxardığım nəticəni dilə gətirdim: “Sovetlər Birliyi zamanı, təhkimçiliyi xatırladan sərt pasport rejimi vardı. Bu rejim çökəndə Azərbaycandan bəzi adamlar iş dalınca Rusiyaya getdi, dil bilmədiklərindən və başqa psixoloji səbəblərdən Avropanın inkişaf etmiş ölkələrinə, Amerikaya gedənlərin sayı Rusiyaya gedənlərdən qat-qat az oldu”.

Əkrəm Kokalari gülərək: “Ölkələrimizin adı oxşar olduğu kimi görünür xalqlarımızın psixologiyasında da bir yaxınlıq var”, – dedi.

İyon dənizi və Adriatik dənizi sahilində yerləşən bu ölkənin sahilboyu uzunluğu 611 kilometr, eni isə 45 kilometrdir.

1967-ci ildə Ənvər Xoca isə elan etmişdi ki, biz dünyanın ilk ateist dövlətini yaratmışıq. Onun 50 illik hakimiyyətindən sonra məscidlərin, kilsələrin, ziyarətgahların sayı sürətlə artdı. 500 mindən çox adam ortodoks, 300 mindən çox insan isə katolik olduğunu bildirdi. Müsəlmanlar da özlərini sünnilər, bəktaşilər, sufilər deyə üç yerə böldülər. Statistikaya görə hazırda əhalinin təxminən 60 faizi müsəlman, 17 faizi xristian, 2 faizi ateistdir. İnanclar arasında fərq rəsmiyyətdə olsa da, yaşamda hiss olunmadı. Məsələn, mənim yaxından tanıdığım Entela Muço xristian inanclı olsa da, müsəlman mərasimlərinin əksəriyyətinə qatılır və dostlarını da həmin günlərdə təbrik edir.

Tiranadan Yorga Kostriota – Skender bəyin Krujaya qalasına yolçuluğumuz

Bu başlıqda albanların dini inanclarına bir nümunə göstərmək istəyərdim. Məni gəzməyə aparacaqlarını deyəndə ölkənin güneyinə, subtropik bölgəyə getmək arzusunda olduğumu bildirmişdim. Lakin Entela Muçonun anası, Xarici İşlər Nazirliyinin keçmiş əməkdaşı məsləhət gördü ki, Quzey bölgəyə gedək. Albaniyanın milli qəhrəmanı sayılan İsgəndər bəyin Krujaya qalasına və onun bacısının qalalarını, qədim mədəniyyət mərkəzi Dıraçı (Duraçı) gəzək.

Əsl adı Yorga Kostriota olan İsgəndər bəy bir müddət Osmanlı sarayında yaşayıb, orada təhsil alıb, hərbi təlim keçib. Osmanlı əsgərləri ilə birlikdə döyüşlərdə olub, təcrübə qazanıb. Vətənə döndükdən sonra bölgənin nüfuzlu adamlarını yarıxoş, yarızor özünə tabe edib. Müstəqil dövlət qurmaq üçün 1443-1468-ci illərdə Osmanlılarla vuruşub.

Biz İsgəndər qalasına-Krujaya çatmamış magistral yoldan sağa doğru dönüb dağ yamacına qalxdıq. Dağın təpəsində bəktaşilərin Dolma təkkəsi görünürdü. Əkrəm Kokalari maşını kiçik bir binanın qarşısında saxladı. Entela xanım bildirdi ki, bura ziyarətgahdır. Maşından enib binanın içərisinə keçdik. Yerdə çərçivəyə alınmış daş üzərində ayaq izinə bənzər bir çuxur var idi. Ziyarətçilər ayaq izinə bənzər yeri o qədər öpüb üz sürtüblər ki, daş cilalanıb. Entela xanım da ayaq izini ziyarət etdi. Sonra məndən xahiş etdi ki, mən də ziyarət edim. Başqa vaxt bunu etməz, bütpərəslik qalığı, mənasız hərəkət adlandırardım. Amma qonaq olduğuma və Entela xanımın xahişinə görə etiraz etmədim. Bu ayaq izi Buzovnadakı Əli ayağını, Zığ qədəmgahını xatırladır. Bizdə ziyarətgahlar çox təmtəraqlı tikilib və içərisi də zəngindir. Albaniyada isə ölkənin özü kimi ziyarətgahı da kasıbdır. Ziyarətgah üzərindəki bina köhnə və kiçikdir. İçərisi də kasıbdır. Entela nəsə baş örtüyünə bənzər bir nəzir qoydu, kassaya pul saldı, hər üçümüz şam yandırdıq.

Entela deyir ki, sənin əməliyyat olunacağını biləndə anam bu ziyarətgaha nəzir demişdi. Lakin nəziri gətirməmişdik. Sizin Tiranaya gələcəyinizi biləndə anam sevindi. Dedi ki, birlikdə gedərsiniz, ziyarət edər və mənim nəzirimi də ora qoyarsınız.

Bərkdən gülmək istəsəm də özümü zorla toparladım. İnsanların inancını zorla, təqiblə, təzyiqlə içlərindən qoparmağın mümkün olmadığının bir daha şahidi oldum. Uzun illər Xarici İşlər Nazirliyində işləyən, ali təhsilli, özünü ateist kimi tanıdan insanın içindəki inancı heç bir qüvvə məhv edə bilməyib. Açığını deyim ki, xristian olan bir qadının müsəlman inanclı, üzünü belə görmədiyi birisi üçün müsəlman ziyarətgahına nəzir deməsi məni təsirləndirdi.

Şək. 7 Skender kalasından Krujaya şəhərinin görünüşü

Ziyarətimizi başa vurduqdan sonra Kruja (albanlar şəhərin adını Krujë, bəzi qaynaqlarda isə Kroya şəkilində yazırlar– Ə.Ş.) şəhərinə doğru yol aldıq. Yamac yuxarı qalxdıqca arxada kiçik göllər və ya su anbarları görünürdü. Vaxtilə burada İsgəndərin ya özünün tikdirdiyi, ya da təmir elətdirib möhkəmlətdirdiyi bir qala olub. Qalanın ətrafında kol-kos, seyrək ağac olduğundan ətraf ovuc içi kimi aydın görünürdü. Zamanının möhtəşəm tikintisi olan bu qaladan yalnız müdafiə məqsədilə istifadə edilmirmiş. Karvan yollarının təhlükəsizliyi də təmin edilir, gömrük vergiləri alınır, lazım gələndə qaladakı döyüşçülər ətraf bölgələrə hərbi yürüşlər edib geri qayıdır, qalada düşməndən qorunurmuşlar. Qalanın alt tərəfindən gur su çıxır.

Sonralar qala ətrafında tikililərin sayı artaraq əzəmətli və gözəl bir şəhər yaranmışdır. 1990-cı illərdən sonra ölkənin iqtisadiyyatında bir çökmə əmələ gəldiyindən Kruja şəhəri də öncəki əzəmətini və şöhrətini itirməyə başlamışdır. Şəhərə yaxınlaşdıqca onun kasıblığı daha aydın hiss edilir.

Buradakı xalçaçılıq fabriki, keramika fabriki və başqa sənaye obyektləri bağlandığından adamlar çörəkpulu qazanmaq üçün başqa yerlərə getmək məcburiyyətində qalmışlar.

Vəsait olmadığından şəhəri abadlaşdıra bilmirlər. Hökumət əsas diqqəti Kruja qalasına yetirib. Qala abadlaşdırılıb, hal-hazırda içərisində muzey və restoranlar fəaliyyət göstərir. Burada hər şey şəhərin abadlaşdırılmasına, inkişafına deyil, turist cəlbinə yönəldilib. Özü də avropalı və amerikalı turistlərin cəlbinə. Tiranadakı muzeydə eksponatlar türklərə bir məhəbbət oyadırsa, Kruja qalasındakı Skender bey muzeyi başdan-başa antitürk, antiosmanlı ruhunda hazırlanıb.

Bir zaman bu qala-şəhərin Akçahisar adlandırıldığını, Osmanlı dönəmində bazar, hamam, məscid və başqa mədəni mərkəzlərin yaradıldığını unutdurmağa çalışılır. Bir çox ölkələrdə olduğu kimi burada da Osmanlı mədəniyyəti görməməzliyə vurulur, lakin onu yox etmək, unutdurmaq olmur.

Çünki şəhərin ən qədim və əzəmətli abidəsi 1534-cü ildə tikilmiş Murad bəy Camisidir ki, onu həm də Pazar Camisi adlandırırlar. Turistlərin aparıldığı yerlərdən biri Fateh Mehmet Sultanın adını daşıyan camedirsə, o biri də Ortodoks kilsəsidir. Şəhərin içərisindən qalaya doğru gedəndə uzaqdakı Bəktaşilərin Dolma təkkəsi diqqəti çəkir.

Kruja qalamuzeyini gəzərkən Əfşarlar haqqında maraqlı araşdırmaları olan, Osmanlı Başbakanlıq Arşivindəki və Albaniya arxivlərindəki sənədlərlə yaxından tanış olan Entela Muço dedi ki, 19 yüzilin sonları və 20-ci yüzilin başlarında Avropa misyonerləri durmadan təbliğat aparmağa başladılar ki, Osmanlı orduları Balkanları işğal etdikdən sonra buradakı insanları zor gücünə xristianlaşdırdılar. Yerli əhali də bu təbliğata uydu.

Tarixi qaynaqlarda isə başqa bilgilər də var. Çalışmamda Karaman oğullarının Arnavutluk bölgəsində yaşadıqları, eyni zamanda da onların siyasi və coğrafi alanlarda təsirinin var olduğunu vurğulamışam. Onların torpağlarımızda yerləşdirildikdən, topluluğun sosyal quruluşa təsirindən yazmışam.

Şehabettin Tekindağın da “Karamanoğulları” haqqında dəyərli məqalələri var. Onun Tarih Dergisi, İstanbul 1963, XVII–XVIII, 43 sayında yayınlanmış “Son Osmanlı-Karaman münasebetleri hakkında araştırmalar” məqaləsindən dəfələrlə yararlanmışam.

Entela Muçodan xahiş etdim ki, söhbət etdiyi mövzuda mənə qaynaq versin. Tiranaya dönəndə bilgisayarını qoşub bir səhifəni print edərək mənə verdi. Orada yazılanları olduğu kimi verməyi münasib saydım.

Şək. 8 Krujada Sarı Saltıkın büstü. Foto Ayhan Aydınındır

“Arnavutluk ve onun lideri Gjergj Kastriot Skëndërbeu (İskender Bey) de Karaman-Oğulların Beyliğini tanıyanlar arasındaydı. Aynı zamanda özel siyasi durumlarda da iki lider bir-birini desteklemekteydiler. Balkanlarda fetihler sırasında Venedik ve Cenevizlilerin doğudaki ekonomik çıkarlarının bozulması üzerine Osmanlılara karşı bir Venedik ittifakı oluştu. Bu ittifakta Venedik, Macaristan, Arnavutluk, Anadoluda da Akkoyunlu[1]1
  Fatih Devri (1444-1451-1481), “Balkanlarda Fetihler” www.ozturkmevzuat.com


[Закрыть] ve Karaman oğulları[2]2
  Fatih Devri, “Balkanlarda Fetihler”, “Osmanlı Beyliğin Kuruluşu”, 11.12.2007.


[Закрыть] bu ittifakı desteklediler.

Karaman oğulları Arnavutluk bölgelerinde çoğu Kosova ve Makedonyada yerleştirmişlerdir.[3]3
  II Murat Dönemi Olayları, 10.02.2007, Tarih Öğretmeni Forumu.


[Закрыть]

Onların işkal ettiği yerler ile ilgili şu bölgeleri zikredebiliriz; Cumapazarı (Manastır Serfice’de merkezi Kayalar), Eğribucak (Manastır Serfice’de), Köstendil’e bağlı İştip (Üsküp’te), Radovişte (Üsküp’te), Yanya’ya da), Tarhala.[4]4
  Tahsin Ünal’dan, “Nureddin Bey (Nure Sofi) Ermeni Değildir”, TDAD, S.47, Nisan 1987, s.231-33 naklen Adnan Menderes Kaya, s,247.


[Закрыть]

Araştırmacı Adnan Menderes Kayaya göre;“Karaman-oğullarının yıkılmasından sonra Balkanlara yerleştirilen türkler arasında da önemli miktarda Afşar bulunmaktadır».[5]5
  Tahsin Ünal’dan, “Nureddin Bey (Nure Sofi) Ermeni Değildir”, TDAD, S.47, Nisan 1987, s.231-33 naklen Adnan Menderes Kaya, s. 243.


[Закрыть]

…Afşar boyunun, Balkanlara doğru göç etmesini Osmanlı imparatorluğu döneminde (XIV–XV asırlarda) rastlamaktayız. Sözünü ettiğim zamanda Karamanlılar ile Osmanlılar arasında devamlı bir surette rekabet söz konusudur. Bilhassa onlar arasındaki husumet Kosova savaşından ve Karaman Oğulların Beyliğinin yıkılmasından sonra artmaktadır.

Avşar Türklerinin Balkanlara yerleşmesi genel itibariyle Cem Sultan olayı ile birlikte Osmanlı sabrının taşması ve buralara zorunlu iskân edilmeleri ile olmuştur”.

Kruja qalasını 3–4 saat gəzib, muzeyə baxdıqdan və restoranda milli alban xörəklərinin dadına baxdıqdan sonra gəldiyimiz yolla geriyə dönürük.

Dıraç şəhərinin abidələri

Entela nəzərdə tutmuşdu ki, geri dönəndə Skenderin (İskəndər) bacısının tikdirdiyi və oradan ölkənin bir hissəsinə nəzarət etdiyi qalanı da gəzək. Yolun sağında, təpənin başında olan bu qalaya getsəydik qaranlıq düşəcəkdi. Dıraç şəhərini görə bilməyəcəkdik. Entela ilə Əkrəm məsləhətləşdikdən sonra Dıraç şəhərinə getməyi qərara aldılar. Şəhərin adını albanlar Durrës kimi yazırlar. Fərqli qaynaqlarda isə şəhərin adı Durras, Duraç kimi də yazılır.

Tiranaya az qalmış Əkrəm maşını sola döndərdi. Entelanın verdiyi bilgiyə görə eyniadlı vilayətin mərkəzi olan Dıraç şəhəri əhalisinin sayına və iqtisadiyatına görə ölkənin ikinci böyük şəhəridir. Tiranadan 33 kilometr aralıda Adriatik dənizinin sahilində yerləşən şəhərin əhalisinin sayı 130 min nəfəri keçib. Burada iş yeri nisbətən çox olduğuna görə kənardan gələnlərin hesabına şəhər sürətlə böyüyür.

İtalyanın Bari və Brindisi şəhərlərinin qarşı tərəfində yerləşən Dıraç Adriatik dənizinin nisbətən dar bir bölgəsində olsa da ölkənin əsas limanı buradadır. Adriatik dənizinin ləpələri dağların sərt yamacını döydüyündən başqa liman və çimərlik yaratmaq olmur. Dıraç şəhərinə bitişik çimərlik də çox kiçikdir.

Şək. 9 Dıraç qalasının girişində Ekrem Kokaları ile birlikdə

Bu imkansızlıqlara baxmayaraq, tarixi və iqtisadi baxımdan Dıraç şəhəri bölgənin önəmli yaşayış məskənlərindən biri olmuşdur. Qədim qalanın batı darvazasından girəndə sağda nəhəng antik teatrın qalıqları görünür. Avropanın ən böyük antik teatrlarından biri olan Dıraç Antik Teatrı şəhərin keçmiş əzəmətindən xəbər verir. Yüzillər boyu torpaq altında qalan antik teatrın üzərində insanlar ev tikib yaşayıblar. Xəbərləri də olmayıb ki, nəhəng bir tarixi abidənin üzərində yaşayırlar.

1970-ci illərdə qalanın içərisindəki yaşayış məhəlləsində təmir işləri aparılarkən yerin altında qazma qurğularının çətin işlədiyini görüblər. Oradan çıxan nümünəyə baxanda görüblər ki, burada qədim yaşayış məskəni var. Evlərin bəzilərini söküb torpağı kənara daşıdıqda antik teatrın qalıqları ilə rastlaşıblar. Antik teatrın tikintisində işlədilmiş bərkidici məhlul sementdən qat-qat möhkəmdir.

Bir neçə mərtəbəli olan antik teatrın hələlik tamaşaçılar oturan hissəsinin yarıdan azını təmizləyiblər. Binanın qladyatorlar, vəhşi heyvanlar, xidmətçilər, əsgərlər olan hissəsinə hələ əl vurulmayıb. Ölkənin iqtisadi vəziyyəti ağır olduğundan öz büdcəsi ilə təmir-bərpa işləri apara bilmirlər. Beynəlxalq təşkilatlar hələ ki, böyük maddi yardım etmirlər.

Antik Teatrın təmir və bərpası yarımçıq qalsa da bir hissəsini turistlər üçün açıblar. Əkrəm bəy deyir ki, açılmış bu hissə də şəhərə çoxlu turist axımına səbəb olur. Bura tam təmir olunsa, böyük gəlir gətirər və Dıraç şəhəri qısa zamanda sürətlə inkişaf edər.

Şək. 10 Dıraç qalasında antik teatrın olduğu yer. Arxada antik teatrın bır hissəsi görünür. Böyük bir hissəsini ayağımızın altındakı torpaq qatı örtüb.

Dıraçdakı Kral Əhməd Zoqun qalası, Ortodoks Kilsəsi, Fatih Cami (Fatih Sultan Mehmetin şərəfinə belə adlandırılmışdır), Arxeologiya Muzeyi, Osmanlı dönəminə aid bir çox tarixi əsərlər də turistlər üçün maraqlıdır. Son illər Avropadan, xüsusən də Almaniyadan Albaniyaya gələn turistlərin sayında bir artım var. Heyif ki, ölkənin iqtisadiyyatı zəif inkişaf etdiyindən turizmin inkişafına lazımi qədər vəsait ayrılmır və xarici şirkətlərin buraya yatırım qoymasına mane olan əngəllər aradan qaldırılmır.

Ölkənin ən böyük universitetlərindən biri olan Aleksandr Moisiu Universiteti də Dıraç şəhərində yerləşir. İldə minlərlə insan bu limandan İtalyaya gedərək orada özlərinə müvəqqəti iş taparaq ailələrini dolandırmağa çalışırlar.

Şər qarışanda Draçdan ayrılıb Tiranaya qayıdırıq. Axşam Dostluk, Bilimsel ve Kültürel Arnavutluk-Azerbaycan Derneğinin ikiotaqlı qərargahına yığıldıq. Gələcək iş planlarını müzakirə etdik. Bədri bəy işi ilə bağlı Yunanıstanın paytaxtı Afinaya tez-tez getdiyindən oradakı Azərbaycan səfirliyi ilə dərnək arasında körpü rolunu oynayır. Aliyə xanım pedaqoq olduğundan məktəblərlə əlaqə saxlayır. İstər ümumtəhsil, istərsə də texniki peşə məktəblərində və texnikumlarda Azərbaycanla bağlı toplantıların təşkilatçısı rolunu öz üzərinə götürüb. Entela Muço universitetlərlə və rəsmi dövlət orqanları ilə əlaqə saxlayır. Əkrəm bəy dərnəyin pulsuz hüquq məsləhətçisidir. Bir sözlə, dərnək Azərbaycanın Albaniyada qeyri-rəsmi səfirliyi rolunu oynayır.

Dərnəkdə söhbətimiz uzun sürsə də oradan xoş əhval-ruhiyyə ilə ayrıldım. Gecəni hüzur içində yatıb səhər yeməyinə enəndə gördüm ki, Entela və Əkrəm hoteldədilər. Əkrəm əlindəki kiçik bağlamanı açdı. Bir kiloqrama yaxın limonu və bir bağlama otu mənə göstərərək dedi: “Limonlar öz bağımdandır. Albaniyada belə limon çətin taparsan. Hüquqçu olsam da, bağbanlıqda tayım-bərabərim yoxdur. Bu isə dağ yamaclarında, 1600 metr yüksəklikdə bitir. Çox az tapılan bitkidir. Ondan çay kimi istifadə edirik. Dəmləyib içərsiniz və dostlarınızı qonaq edərsiniz. Fikrinizi də Entelaya yazarsınız. O, mənə tərcümə edəcək”.

Şək. 11 Dostluk, Bilimsel ve Kültürel Arnavutluk-Azerbaycan Derneğinde

Entela isə əlindəki kiçik bağlamanı anasının Əzizə xanım üçün göndərdiyini dedi. Bu dəfə heç birinə etiraz etmədən verdikləri hədiyyələri məmnuniyyətlə qəbul edirəm. Çünki çantam boş, hədiyyələr də yüngül idi.

Təkidimə baxmayaraq Entela və Əkrəm gur yağış altında məni hava limanından yola saldılar. Yeniyetməliyimdən görmək, gəzmək istədiyim Albaniyanı gördüm də, gəzdim də, amma ümidsiz geri döndüm. İnanmadım ki, mən gedəndən sonra burada İsmail Farkayla bağlı bir iş görülsün.

Arnavut Əhməd Triniç özkeçmişində nələri gizlədib?

Şək. 12 Əhməd Triniç

Bu gün Albaniya və çevrəsindəki ölkələrdə yaşayanlar özlərinin arnavut adlandırılmasını istəmir. Yüz il bundan öncə isə özlərini bu adla, tanıdır və adları ilə qürur duyurdular. Son yüzilliyin təbliğatı bəhrəsini verib. İndi arnavutlar özlərini şiptar, vətənlərini də Shqipëria (oxunuşu Şipiria) adlandırılar.

20-ci yüzilin başlarında Azərbaycanda yaşayan albanlar isə özlərini arnavut kimi təqdim etməklə yanaşı, rəsmi sənədlərdə də “milliyəti” sözünün qarşısında arnavut yazırdılar. Belə insanlardan biri də Əhməd Triniçdir.

Bolşeviklər 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycanı işğal etdikdən sonra Osmanlı ordusunun əsgəri olduğunu, Türkiyə və türklərlə bağlılığını unutdurmaq üçün Əhməd Triniç arnavut olduğunu qabardıb. Bu fikrə düşməyimiz əsassız deyil. Uzun illər mətbuatda çalışan, redaktor işləyən, nəşriyyata və teatra rəhbərlik edən bir adam millətini ürəkdən sevirdisə, ona candan bağlıydısa arnavutları tanıtmaq, onları təbliğ etmək, sevdirmək üçün məqalələr yazar, kitablar çap etdirər, tamaşalar hazırladardı. Görünür, millətçi adlandırıla biləcəyindən ehtiyatlanaraq bunların heç birini etməmişdi.

Mənim onu daha çox Arnavut Əhməd kimi tanımağımda Qulam Məmmədlinin təsiri az olmayıb. Çünki bu adam haqqında ilk dəfə universitetin ikinci kursunda oxuyanda, yəni 1969-cu ildə Qulam Məmmədlidən eşitmişdim. Qəzet və jurnalları səhifələyəndə onun Əhməd Triniç, Əhməd Triniçzadə, Əhməd Bədi, Əhməd Bedin imzaları olduğunu gördüm. İllər sonra rəsmi sənədlərlə tanış olanda onun Əhməd Rəcəb oğlu Triniç olduğunu bildim.

Lakin bilmədiyim hələ çox şey var idi və yenə də var. Məsələn onun soyadı kimi işlədilən Bedi sözü necədir? Bədiimi, Bədimi? Bedimi, yoxsa Bedinmi? Dəqiqləşdirmək üçün o dövrün ən yaxşı araşdırıcılarından biri Adıgözəl Məmmədova müraciət etdim. O, mənə bildirdi ki, Əhməd Triniçin ailəsi ilə çox yaxınam və onların Moskvadakı evlərində qonaq olmuşam. Əhməd Triniçin gəlini kəşfiyyat məktəbində Putinin müəllimi olub. Xarici kəşfiyyat üzrə ehtiyatda olan generaldır, altı dil bilir. Mən Əhməd Triniçin dəqiq ad və soyadını ondan da soruşdum. Rəsmi sənədlərdə, daha doğrusu, Türkiyə Hariciyə İstihbaratının zabiti kimi onun adı Əhməd Bedin gedir.

Maraq doğurur ki, Əhməd Triniçin gəlini görəsən Türkiyə Hariciyə İstihbaratının sənədləri ilə necə tanış olub? Axı heç Əhməd Triniçin istintaqında onun casusluğu ilə bağlı tutarlı bir dəlil, sübut, sənəd yoxdur. İstintaqı aparan müstəntiqlər də onun Qubadakı 1918-ci il fəaliyyəti, erməni və yəhudiləri öldürməsi, Levan Qoqoberidze ilə münasibəti və s. mövzularla ilgiləniblər.

Yəqin ki, gənc araşdırmaçılar sənədlər tapdıqca bu gün bilmədiyimiz çox məsələlərə aydınlıq gətirəcəklər.

Əhməd Triniç sakit həyat tərzi sürən insan olmayıb. 20-ci yüzilin burulğanı onu ölkədən-ölkəyə atıb, fərqli dünyagörüşlü, ziddiyətli xarakterli adamlarla görüşdürüb. O da yaşamaq, ayaqda durmaq üçün düşdüyü şəraitə uyğun davrana bilib. Lakin nə qədər çevik, düşdüyü vəziyyəti dəyərləndirən olsa belə ictimai-siyasi həyatdakı fəallığı onu 1930-cu illərin represiyasından qurtara bilməyib. Çünki o, çevrəsindəkilərlə birlikdə repressiya burulğanına düşmüşdü. Oradan sağ çıxmaq isə mümkünsüz idi.

Əhməd Triniçdən söz açarkən Avropanın inkişaf etmiş dövlətlərinin dünyanı yenidən bölüşdürmək, yeni müstəmləkələr əldə etmək üçün Osmanlını məhv etmək planından, Balkanlarda baş verən savaşlardan, Rusiyanı bürümüş ideoloji qarşıdurmadan, əsarət altındakı xalqların azadlıq mübarizəsindən və s. sükutla keçmək olmur. Ona görə də bəzən mövzudan kənara çıxmaq kimi görünsə də Əhməd Triniçin olduğu yerlərdə baş verən ictimai-siyasi hadisələri, savaşları və s. faktları da məqaləyə əlavə etməli olacağıq.

Rəsul Rza hansı şeirində kürəndən söz açıb?

1968-ci ildə başlansa da qəzet və jurnallarda məqalələr, radio və televiziyada verlişlər, idarə və təşkilatlarda toplantılar 1969-cu ildə də davam edirdi. İnsanlar sanki illər boyu içlərində gəzdirdikləri ağrını, sızıltını, nisgili bölüşməyə imkan tapmışdılar. Lakin ortada ciddi araşdırmalar, həmin dövrdə baş verənlər haqqında məqalə və çıxışlar, şairin çağdaşlarının bir-birinə münasibətlərinə aydınlıq gətirən yazılar yox idi. Yalnız sızıltı, kədər, qüssə vardı. Mikayıl Müşfiq haqqında dissertasiya yazan, əsərlərini toplayıb nəşr etdirən, təbliği üçün əlindən gələni əsirgəməyən Gülhüseyn Hüseynoğlu belə şairin neçənci ildə, hansı ayda, harada öldürüldüyünü dəqiq bilmirdi. Azərbaycanın müstəqilliyinə nail olmaq üçün gizli təşkilat yaratmış bu insan da 1948-ci ildə məsləkdaşları ilə birlikdə həbs edilmişdi.

Gənclər də Mikayıl Müşfiq haqqında yazılanları, onun şeirlərini böyük maraq və həvəslə oxuyur, toplantılarda eşitdiklərini bir-birinə danışırdılar.

Rəsul Rzanın “Qızıl gül olmayaydı” poeması həmin günlərdə ən çox oxunan əsərlərdən biri idi. Xəlil Rzanın “Müşfiqi öldürənlər azad gəzir” şeiri çap olunmamışdı. Amma onu çətinliklə də olsa tapıb üzünü köçürərək bir-birimizə ötürürdük.

Toplantıda olan söhbətlər sürətlə yayılırdı. Azərbaycan (indiki Bakı) Dövlət Unversiteti üçün yeni bina tikilsə də filologiya, jurnalistika, şərqşünaslıq, hüquq və tarix fakültələri keçmiş binada (indiki İstiqlal küçəsi, 6) qalırdı. Orada Mikayıl Müşfiqin anadan olmasının 60 illiyi münasibətilə təntənəli yığıncaq keçirildi. Toplantını Süleyman Rüstəm apardı. Çıxışçılar Mikayıl Müşfiqin həyat və yaradıcılığından danışanda tez-tez onun “Oxu tar!” şerindən parçaları əzbər deyirdilər. Aydın görünürdü ki, 1930-cu illərin aydınlarının əksəriyyəti “Oxu tar!” şeirini əzbər bilirlərmiş.

Salonda bir gərginlik vardı. Toplantıda olanların əksəriyyəti Süleyman Rüstəmin “Oxuma tar, səni sevmir proletar” şeirinə cavab olaraq “Oxu tar!” şeirinin yazıldığını bilirdilər. 1930-cu illərin qarşıdurmasının gərginliyi 1960-cı illərə də öz təsirini göstərmişdi. Biz bu gərginliyin necə bitəcəyini səbrsizliklə gözləyirdik. Çünki bəzi çıxışçılar açıq-aşkar Süleyman Rüstəmə meydan oxuyurdular. Onun adını çəkməsələr də “Oxuma tar, səni sevmir proletar” misralarını söyləyir, sonra da Mikayıl Müşfiqin “Oxu tar, səni kim unutar!” şeirindən parçalar deyirdilər. Süleyman Rüstəm isə səbrlə, deyilənləri qulaqardına vuraraq toplantını davam etdirirdi.

Süleyman Rüstəmin “İndi də sözü verirəm Muxtar Hüseynova” deməsi gərginliyi bir az da artırdı. Muxtar müəllimin xasiyyətinə bələd olanlar, onun Müşfiq sevgisindən xəbərdarlar həyəcanla xitabət kürsüsünə doğru irəliləməsini izləyirdilər. O, xitabət kürsüsünün arxasına keçən kimi üzünü Süleyman Rüstəmə çevirərək təxminən belə dedi: “Süleyman, mən Hüseynov yox, Hüseynzadəyəm! Məni Hüseynov eləmək istəyənlər çox oldu, amma bacarmadılar”.

Salondakılar hazırcavablığı, incə yumoru ilə seçilən Süleyman Rüstəmin kəskin cavabını gözləyirdilər. O isə elə bil deyilənləri eşitmirdi. Muxtar Hüseynzadə də çıxışında sözü yenə “Oxu tar!” şerinin üzərinə gətirdi və dedi ki, çoxları “Oxuma tar, səni sevmir proletar!” yazanda Mikayıl Müşfiq cəsarətlə milli mədəniyyətimizi qoruyaraq “Oxu tar, səni kim unudar” yazırdı. Milli, mənəvi dəyərlərimizi qoruduğuna görə də onu məhv etdilər.

Süleyman Rüstəm yerdən atılan atmacaları, xitabət kürsüsündən söylənən tikanlı sözləri eşitməzliyə vuraraq toplantını sakitcə başa vurdu.

Bu cür söhbətlər yalnız toplantı salonlarında, auditoriyalarda, çayxanalarda, ailələrdə getmirdi. İki-üç nəfərin arasındakı söhbətlərdə, müzakirələrdə də Mikayıl Müşfiqin acı taleyi, 1937-ci ilin repressiyası gündəmdə idi. Necə deyərlər, Sovetlər Birliyini bir xaos bürümüşdü. Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının 1956-cı ildə keçirilən 20-ci qurultayından sonra İosif Stalin, Sovetlərin repressiya siyasəti, şəxsiyyətə pərəstiş kəskin tənqid edilirdi. Buna baxmayaraq repressiyanın, şəxsiyyətəpərəstişin tərənnümçüləri və onu dəstəkləyənlər hələ də yüksək vəzifələrdə idilər. Onlar üzdə özlərini deyilənlərlə razı kimi göstərsələr də işdə keçmişlə yaşayırdılar. Daha sərt repressiya təşkil etməyə hazır idilər. Lakin imkan olmadığından özlərini qorumaq xatirinə cilddən cildə girirdilər. Repressiya olunanlara bəraət verilsə də, onların əsərlərinin hamısına bəraət verilmədiyindən, yalnız senzorun icazə verdiyi seçmələr çap olunurdu.

M.F.Axundov adına Respublika Kitabxanasında Qulam Məmmədli ilə tanış olmuşdum. Aramızdakı yaş fərqinə baxmayaraq söhbətimiz tuturdu. Biz ondan müəllimlərin demədiklərini eşidirdik. Elə şərait yaratmışdı ki, istədiyimiz sualı sərbəstcə ona verə bilirdik. Həmin sualları müəllimlərimizə verəndə böyük hay-küy düşürdü.

Rəsul Rzanın “Qızılgül olmayaydı” poemasından söz düşmüşdü. Qulam Məmmədli “Poemanı diqqətləmi oxuyubsunuz? Orada yazılanların hamısı sizə aydındırmı?” deyə xəbər aldı. Biz də poemanı bir neçə dəfə oxuduğumuzu, bəzi dostlarımız isə əzbərdən bildiyini, əsərin dilinin çox sadə və anlaşıqlı olduğunu söylədik. Qulam Məmmədli: “Yaxşı, onda deyin görüm Rəsul Rza kürən deyəndə kimi nəzərdə tutur?” Onun sualına cavab verə bilmədik.

Qulam Məmmədli də söhbətin mövzusunu dəyişdi. Onun bizə verdiyi sualı biz də müəllimlərimizin bir neçəsinə verdik. Lakin doğru-düzgün bir cavab almadıq.

Aradan bir neçə gün keçəndən sonra vəziyyəti Qulam Məmmədliyə anlatdıq. O, söhbətə uzaqdan başladı. Dedi ki, indi hərə bir mövzuda dissertasiya yazır, elmi ad alır, başlayır dərs deməyə. Millətin balalarını kor qoyur. Dövrü dərindən öyrənmədən, şəxsiyyətlər arasındakı münasibətləri araşdırmadan yazılan dissertasiyalar iki qəpiyə dəyməz. Alim olmaq, elmi əsər yazmaq üçün birinci dövrü və mühiti yaxşı öyrənmək lazımdır. Ədəbi mühakimələrdən xəbərsiz adamlar indi Sovet ədəbiyyatından dərs deyirlər.

Sonra Rəsul Rzanın “Qızıl gül olmayaydı” poemasında adı çəkilməyən kürən – Arnavut Əhməddir – dedi. Bu adı ilk dəfə eşidirdik. Odur ki, gözümüzü, məzlumcasına, sual dolu baxışlarla ona zilləmişdik.

Qulam Məmmədli Əhməd Bedi haqqında geniş bir söhbət başlatdı. O, elə bil 30–35 il öncənin hadisələrdən deyil, bu gün baş verənlərdən danışırdı.

Qulam Məmmədlidən 1937-ci ildə repressiya qurbanları haqqında çox eşitmişdim. Amma heç birini belə təfsilatı ilə danışmamışdı. Əhməd Bedi Triniçlə Qulam Məmmədli nə bir yerdə işləmişdi, nə yaxın dost olmuşdu. Söhbətindən açıq-aydın hiss edilirdi ki, münasibətləri o qədər də xoş deyil.

Mən sonralar da Rəzul Rzanın “Qızıl gül olmayaydı” poemasını gözdən keçirdim. Orada Əhməd Bedi Triniçə işarə edəcək bir söz, misra tapa bilmədim. Özlüyümdə bu qənaətə gəldim ki, Qulam Məmmədli onun haqqında bilgi vermək üçün belə bir “ədəbi pryom”dan istifadə edib. Yaxud da bu ifadəni Rəsul Rzanın hansısa şeirində oxuyub, amma yadında “Qızıl gül olmayaydı” poemasında oxumuş kimi qalıb.

Qəribəsi budur ki, Əhməd Triniçi bəraət almasına razı olmayan Qulam Məmmədli repressiyadan sonra onun haqqında ilk məqalə yazan olub. Orada qeyd edilib ki, “qara paltolular” tərəfindən təqib edilən və əli heç bir yerə çatmayan Triniç şikayət üçün Moskvaya gedərkən Biləcəri stansiyasında vaqonda tutulub həbs edilib. “Türkiyə casusu” və “müsavatın ideoloqu” olmaqda ittiham edilib(Məmmədli, Q., 1988:19 avqust).

İstintaq işindəki sənədlər də Qulam Məmmədlinin dediklərini təsdiqləyir. Orada Əhməd Triniçin 1936-cı il aprelin 19-da həbs edilməsi haqqında 407 saylı order var və işsiz olduğu göstərilir. Əhməd Tiriniç də Mir Cəfər Bağırov və başqalarına yazdığı ərizələrdə 3 aya yaxındır həbs edilmədən KQB işçiləri tərəfindən sorğu-suala tutulduğunu yazır (AR DTX-nin arxivi, PS-1622 saylı istintaq işi).