Текст книги "Абусупиян Апенди – уьмметни берекети"

Ону оьлгенин гёргенлер де ёкъ деп айта. Айыпсыз такъсырлангъан Абусупи янны къабуру не ерде экени буссагьатда да белгили тюгюл.

Насипге, 20-30-нчу йылларда къоя бызмы деп белсенип айлангъан бир тай па башсыз гьакимпавлар нечакъы къаст лар этсе де, бизин ата-бабаларыбызны ругь варислигин, хазнасын толу кюйде дагъытмагъа бажармагъан. Абусупи ян Акаев яратгъан асарланы хыйлыла ры насипге оланы къаснакъ къоллары на тюшмеген. Ону кёп-кёп китаплары Санкт-Петербургну, Каирни, Бакуню Бахчасарайны, Симферопольну, Мо скваны, Къазанны, Истамбулну китап хазналарында сакълангъан. 1960-нчы йыл Абусупиянны туснакъгъа салмагъа чакъы бир айыбы да болмагъан деп аян этилди. Амма 1990-нчы йыл болмай ту руп, ону аты эркин кюйде арагъа чыкъмай турду. Муна, шо йыл Дагъыстанда биринчилей болуп ону 120 йыллыгъы эркин кюйде байрам этилди. Оьрде эс герилген 1990-нчы йыл, А. Акаевни 120 йыллыкъ юбилейини алдында, «Тенглик» деген къумукъ халкъ гьаракатыны Тёбен Къазанышдагъы ерли комитетини сипте си булан, Буйнакскидеги 2 номерли бас маханада Абусупиян апендини гьакъын да инг башлап «Сёнмейген юлдуз» деген китапча чыгъарылды. Шо китапча Анвар Гьамитовну, Абдурагьман Аселдеровну, Абдулла Залимхановну ва башгъа ёлдаш ланы къасты булан чыкъды.

Энни Дагъыстанлы алимлер-адабият чылар, маданиятчылар ва философлар А. Акаевни гьакъында кёп арив, къужурлу макъалалар ва маълуматлар язгъан-лар. Абусупиян апендини асарлары айтыл гъан тюрколог А. Н. Кононовну да терге вюн тартгъан. Гьасан Оразаевни къасты булан Абусупиянны «Пайхамарны ёлу бу лан» деген эки айры китабы (Дагъы стан китап басма-ханасы. Магьачкъала, 1992-нчи йыл (1-нчи китап), 1997-нчи йыл (2-нчи китап) чыкъды. Шолар биревлеге тюшюп, биревлеге тюшмей къалды.

Гьали бу янгы китапны автору Магьам матшапи Минатуллаевни гьакъында бир эки сёз айтма герекдир деп ойлайман. Ол – тёбенкъазанышлы, ата юртунда орта билим алгъан сонг, Дагъыстан пачалыкъ университетни тыш тиллер уьйренеген факультетин битдирген. Узакъ йылланы боюнда педагогика ишде ишлеп турагъан овр категориялы муаллим. Хыйлы йыл лар завуч болуп да чалышгъан. Оьзюню аслу муаллимлик ишин кюте туруп, сонг да школаны профсоюз комитетини председатели, юрт советни депутаты ва олай башгъа оьзюгер тапшурулгъан жамият ишлени юрюте туруп, ол яратывчулукъ иш булан машгъул болмагъа да заман тап гъан. Ол язгъан асарлар 1960-нчы йыллар дан берли «Коммунизмни шавласы» (гьа ли «Халкъны сеси») деген район газетде, «Ленин ёлу» (гьали «Ёлдаш») деген республика газетде, олай да «Дослукъ» (гьали «Тангчолпан») ва «Къарчыгъа» деген республика журналларда печать этилине.

М. Минатуллаев – шаир: сатирик, ма салчы (басно писец). Ол ватандаш лириканы уьстюнде де шайлы чалыша. Сонг да, йымышакъ кюлкюлю (юмор) ва яшав дагъы кемчиликлени танкъыт (критика) этеген кёп хабарланы автору да дюр. Ону хыйлы асарлары «Абатлар» (Дагучпедгиз, Магьачкъала 1976 й.), «Яшыл отдагъы чыкълар (Дагъыстан китап басмаханасы, Магьачкъа ла 1981 й.), орус тилде чыкъ гъан «Потехе час» (Ма гьачкъала 1992й.) деген жыйым китаплагъа ва олайда яш лар учунгъу адабиятны антологиясы «Къарчыгъагъа» (Магьачкъала 1990 й.), къумукъ поэзияны антологиясы «Танг чолпангъа» (Магьачкъала 1994 й.), къу мукъ прозаны антологиясы «Тангчолпан гъа» (Магьачкъала1995 й.)гирген.

Шаир Магьамматшапи Минатулла евни айрыча чыкъгъан масалларыны жыйымы «Бёрю ва Къозу» (Дагучпедгиз, Магьачкъала 1988 й.), шиъруланы ва ма салланы жыйымы «Гёнгюревлер» (Дагъ ыстан китап басмаханасы, Магьачкъала 1997 й.), «Балкъыйгъан юлдузубуз» (РАНни Дагъыстан илму центрыны басмагъа насы, Магъачкъала 1977й.), «Деврюкген девюрлер» (Дагъыстан китап басмаханасы, Махачкъала 2010 й.) деген китаплары къумукъ поэзиягъа яхшы къошумлукъ этди. Ону шиърулары орус тилде «Дагестанская правда», газетде «Со ветский Дагестан» (гьали «Дагестан») деген республи ка журналда да чыгъарылгъан.

Шу янгы китапны авторуну гьакъ ындагъы сёзюмню тамамлай туруп, мен шулай айтма сюемен: Абусупиян апенди ни ата юрту Тёбен Къазанышда тувгъан, оьсген Магьамматшапи Минатуллаев гиччи заманындан берли ата-анасындан, къазанышлы къартлардан ону гьакъында халкъны арасында юрюлеген арив эсде ликлени кёп эшите болгъан. А. Акаевни гьакъылыны теренлиги, билимини ва ан главуну даражасы, айтывлагъа айланып къалгъан ойчан пикрулары, юрегини гюз гюдей тазалыгъы, къылыгъыны асиллиги, эпсиз маъналы жаваплары ону гьайран лагъа къалдыра болгъан. Алимни гьакъ ындагъы эс деликлени эсде сакъламагъа, эшитмегенлеге оланы балын чыгъарып хабарламагъа эпсиз кепине геле болгъан.

Ол ахырда эс табып, 1980-нчи йыллар дан тутуп, Абусупиян апендини гьакъында эшитген эсделиклерин тизип-онга рып печатгъа берме башлагъан. Оланы бирлери «Халкъны сеси», «Ёлдаш» газет лерде, башгъалары «Тангчолпан» жур налда чыгъарылгъан. Бу китапгъа гьали болгъунча бир ерде де печать этилмеген дагъы да эсделиклер гирген.

Сёзюмню тамамлай туруп, Абусупи ян апендини гьакъындагъы зсделиклер охувчу яшлагъа, яшёрюмлелеге, гьатта эслилеге-уллулагъа да арив къылыкълы болмагъа кёмек этежегине шеклик эт меймен. Демек, анадаш халкъын, бютюн Дагъыстанны ва Темиркъазыкъ Кавказны халкъларын оьрлюклеге е тишдирмеге жан талашып зорба загьмат тёкген Абусупиян Акаевни абурлу яшавун гёз алдыбызда сакъламагъа ва ону ярыкъ, нюрлю келпе тин уьлгю этип, гележек наслуларыбызны да элин къайнар кюйде сюеген, халкъына пайда, насип, уллу оьрлюклер гелтиреген ругьда тарбияламагъа герекбиз.

Шу китапны охугъанлардан бек ти лейбиз, гёзлейбиз ва умут этебиз, эгер А. Акаевни шунда гирмеген эсделикле рин билегенлер бар буса, ювукъ-арада яшайгъанлар авурсынмай гелип, йы ракъда турагъанлар буса кагъыз булан англатар деп. Оьзю тизип бажарагъанлар «Ёлдаш» газетге яда «Тангчолпан» жур налгъа йиберип, печатдан чыгъарса да ярамай тюгюл, демек, арив болур.

Авторну адреси: РД, Буйнакский район, с. Ниж нее Казанище, ул. У. Буйнакско го, 58. Минатуллаеву Магомедшапи Акае вичу. Индекс: 368205.

Оьрдеги тилевюбюзню Сиз къабул этип, эринмей къолугъуздан гелегенни этсегиз, бизин халкъ учун Сизин яныгъ ыздан болагъан бек агьамиятлы къул лукъдур! Шу пайдалы ишде Сизге де, биз ге де Аллагь гюч ва Савлукъ булан гьюнер берсин! Аллагьума амин!

Тарихи илмуланы кандидаты.

Зарипат Салагьбекова

Аман туругъуз

Яш заманындан берли Абусупиян апен дини гьакъында кёп эшите бола эдим. Ону аты бизин агьлюде де чакъда-чакъда Абу супиян апенди олай айтгъан, булай айт гъан деп уллу гьюрмет булан эсгериле эди.

Анабыз Абусупиян апендини гьакъ ында бир-нече керенлер хабарлагъан эс делик, ол магъа бугюн айтгъанда йимик эсимде къалгъан: Анабыз да ва булкъагъа кёмекге гел ген он-он бешге ювукъ къатын-къыз би зин ерде (шагьаргъа барагъан ёлда «Орта кёпюрню» къырыйында, ёл ягъада) гьа биждайгъа каза уруп тура болгъанлар. (Бизинкилер колхозгъа гирип битмеген заман болгъан). Буланы лап ёлну ягъа сында каза уруп турагъаны:

– Вуя, Абусупиян агъавну тутуп, юрт дан алып геле тура, – деп бирден къы чырып, гьуя салып йиберген. Шонда булкъада ишлеп турагъан къатын-къыз къоркъуп, сесгенип гетгенлер.

Шо гюн буланы арасында анабызны апсунуну анасы, булкъадагъыланы лап эслиси, Хадижат бажив де болгъан. Ол Абусупиян апендилени хоншусунда, жу мамежитге тийип турагъан уьйлерде, Шихшеид деген эри булан яшай болгъан. Хадижат бажив эсер-месер болуп, алгъа сап ёлгъа багъып чапгъан. Ону арты булан къалгъанлар да тербенген.

Абусупиян апенди ювукъ болуп гелеген де, Хадижат бажив ону алдына багъып ба рып, бек языкъсыныв тавуш булан тарлана ва йыламсырай туруп булай башлагъан:

– Абусупиян! Аявлум! Булар недей сагъа? Булагъа не этгенсен?! Сени не гю нагьынг бар, тутуп алдына да салып ба рардай?! Там тешип уьй урлагъанмысан?! Ат, оюгюз урлагъанмысан?! Адам оьл тюргенмисен?! Халкъгъа яхшылыкъ эт сенг тюгюл, гёре-биле туруп, хомурсгъа бар ерге аягъынгы басагъан тюгюлсен! Артынгдан улуй къалгъан яшларынга не тейим, олагъа ана да, ата да болуп къал гъан амалсыз-талайсыз Хадижатгъа не тейим, не амал этейим!

Абусупиян апенди:

– Йылама, Хадижат! Йылама! Адамны башына не гюн де гелип къала экен. Аллагьдан гелген къадаргъа чыдамаса ярамай! Ассилик этме ярамас! Юрекге сабурлукъ салма тарыкъ! – дей Хадижат баживге.

– Аллагь кёмек этсин! Аллагь сени шу Шурадан (гьлиги Буйнакск) арекге чыгъ армай къайтарсын!

– Аллагь бизге рыцкъыны къайда бу юргъан дагъы, бир оьзю Аллагь билсе тюгюл, бизге къарангы. Сав болугъуз! Эсен-аман туругъуз! Гёрюшгюнче гече гиз-гюнюгюз яхшы болсун! – дей Абусу пиян апенди артгъа башын бургъан гьал да, аста алгъа абатларын ала туруп.

Йылавун токътатып болмайгъан Ха дижат бажив:

– Яхшы ёл, Абусупиян! Яхшы ёл! Ал лагьгъа аманат бол! Къайда болсанг да Жабрайыл малайикни къанат тюбюнде болгъур! – дей артындан бир бошамай, гёзъяшларын явлугъуну буччагъы булан сибире туруп.

Къыйналып, манг болуп шонда эре туруп турагъан къатын-къызлар да эс табып, Хадижат баживге къошулуп, Абу супиян апеди гёрюнмейген болгъунча ар тындан алгъышлар этип тургъанлар.

Сонг да, анабыз гиччи вакътибизде бизге заман-заман охумагъа герекни, илмулу-билимли болмагъа тарыкъны гьакъында, насигьат гьисапда, гёнгюнгден кюплетлер айта бола эди. Ол айта туруп, мен де бир-бир куплетлерин гёнгюмден билип къалгъан эдим. Беш-алты йыллар алда Абусупиян Акаевни «Пайхамарны ёлу булан» деген китабын охуйгъанда шо кюплетлеге ёлугъуп къалдым. Анабыз ай тагъан шо бек маъналы калималар Абу супиян апендини «Назму» деген шиърусу болгъан экен. (Анабыз Къуръанны арив охуп биле эди. Ол оьзюн Чертлек (Черт левюк) авуллу Жаватгъан гьажи охутгъан эди мени деп, огъар алгъышлар эте бола эди. Шо «Назмуну» да «анабызгъа ол уьй ретген болма ярай).

Маслагьат ва ярашывлукъ

Мычыгъышда Шали деген юртда кёп уллу базар бола. Онда не сюйсенг тапма бажарыла деп эшитип, уьйню ярлыкъла рын битдирмек учун бир керен уьягьлюм де, мен де онда баргъан эдик. Биз, эрен лер, базар да къатынгишилер йимик, кёп айланма сюймейбиз чи. «Сен дагъы да айланма сюе бусанг, айланып гел, мен сен гелгинче шу ерде токътайым», – деп, скамейка бар ерде къалдым. Шо скамейкагъа гелип, мени къырыйымда 80 йыллар бо лагъан акъ сакъаллы къарт да олтурду. Бираздан шо къарт магъа мычыгъышча сёйлеме башлады. Мен огъар мычыгъ ышча билмейгенимни англатдым.

– Къайдан гелгенсен? – деп сорады ол магъа.

– Дагъыстандан, – дедим мен.

– Не еринденсен?

– Сиз о юртну атын эшитмегенсиздир, агъав, Къазанышданман.

– Вагь, Къазанышданмысан? Мен бил сем, Къазанышлар эки бар. Хынжал уста лары ва базалай хынжаллары булан тезден Кавказгьа белгили Оьр Къазаныш, сонг да уллу алим Абусупиян ва савлай дюньягъа аты айтылгъан кочапланы да кочабы Сали Сулейман деген атгъа ес болгьан, Дагъыстанны арсланкъапланы Мама кочап чыкъгъан Тёбен Къазаныш. Сен къайсы Къазанышлысан?

– Тёбенкъазанышлыман, агъав!

– Къарачы бу ишге! Атынг кимдир, къулум?

– Магьмут.

– Магьму т, писти-пистисине ерли сорай деп тамаша болма, Акътигине ерли билме сюегеним. магъа яшавумда эки де Къаза нышда болма тюшген. Жагьил заманымда базалай хынжалланы артындан Оьр Къа занышгъа баргъанман. Ондан сонг арадан йыллар оьтюп, сени ата юртунг Тёбен Къа занышда да болгъанман. Онда мен дагъы да эки ёлдашым булан Абусупиян апенди ни артындан гелген эдим.

– Ону артындан нечик гелген эдигиз, ярай буса айтыгъыз, агъав, – деп тиледим мен тамазагъа, апендини уланы экеним ни айтмай.

– Бир уллу уьзюрю къуллугъу болма са, адам бир элден бир элге барамы?! Ай рокъда гьали йимик, бир-эки сагьатланы ичинде етишдирип къоягъан таксилер де, автобуслар да ёкъ заманда. Биз, уьч атлы, Шалиден эртен танг булан атланып, ар тындагъы гюн тюшден сонг Тёбен Къаза нышгъа гелдик. Абусупиян апенди бизин бек исси къаршылады.

– Инг башлап къайнар чайлар ичип, ёлда къавшалгъаныгъызны тайдырыгъ ыз, – деп, тула сумавардан чайлар тёгюп алдыбызгъа салды.

– Мени даим чайым бола. Бу языв-бу зув иш башын бек моютуп къоя. Заман заман чай ичип, башымны къарышгъа нын тайдыра турмасам, амалым ёкъ, – деп де, къошду.

Лакъыр эте туруп, чайлар ичдик. Сонг экинни намаз болуп, намазларыбызны къылдыкъ. Нечик чыкъгъаныбызны айт ма сюебиз, тек башлама кюй табып бол май турабыз. Абусупиян апенди де, бизге ялкъывлу болмасын деп, ондан-мундан лакъыр чыгъарып, Мычыгъышдагъы гьалланы ва олай да башгъа затланы со рай, тек биз нечик чыкъгъанны ва не къуллугъубуз барны атын чыгъармай. Къонакълар тез гетгенни сюе деп ойлашар деген пикру булан сорамай болгъан экен. Шону биз сонггъу лакъырдан билдик.

Бизин Шалини де ва хоншу юр тну да (тамаза о юртну атын да айтгъан эди эсим де къалмагъан) арасында бир тарыкъсыз увакъ затлардан душманлыкъ, оьчлюк башланып, эки де юрт уллу берекетсиз ликте тарып турагъанны англатдыкъ ва:

– Эгер де гележекде эки де юртну ара лыкълары шулай къалып, оьч люк узаты лып турса, биз бир-бирибизни къырып битдирип пастан салгъандай болажакъ быз. Абусупиян апенди, ярай буса, шонда гелип, маслагьат этигиз, бизип ярашды рыгъыз, – деп тиледик.

– Англайман, аявлу къонакъларым. Эки де юртгъа, сиз айтагъан кюйде, уллу къутсузлукъ къабунуп, балагь къобуп турмай буса, сиз алыслардан мунда гел мес эдигиз. Бусурман къардашлар! Сиз мени тюз англагъыз, мен онда гелмеге авурсына деп ойлашмагъыз. Айтагъа ным, шо иш, шонча уллу Мычыгъышдан оьтюп, магъа етип турамы? Мен билсем, Мычыгъышны ичинде де бар чы бек гьюрметли къартлар ва алимлер, – деди Абусупиян апенди.

– Тюз айтасан, тек олар не этсе де ярашдырып болмай туралар.

– Буса гелермен, Аллагь буюрса, бусур ман къардашлагъа болагъан къуллугъ убузну этмеге авур сынмасбыз. Тек бир ювугъума сёз бергенмен, тангала тюгюл, бирисигюн ону уьзюрю къуллугъуна ай ланмагъа. Сизин булан гелип къалып, огъар ялгъанчы болсам арив чыкъмас. Иншаллагь, эки гюнге бир зат да болмас.

– Ярай, Абусупиян апенди, нечакъы да ярай, гелемен деп сен бизин бек сю юндюрдюнг, Аллагь рази болсун сагъа, кёп савбол, баракалла, – деп, биз огъар ал гъышлар этдик.

Къуллугъубуз бажарылгъан сонг, биз ёлгъа тюшме сюегенибизни билдирдик.

– Ёкъ, гетмейсиз! Гече къалсагъыз, мунда гече ятма ерлер табулмас деп къоркъамысыз? Дагъы да къонакълар гелсе де бар, вёре, талчыкъмагъыз. Маркача намазгъа да аз заман тюгюл къалмагъан. Ал лагь буюрса, маркача намазыгъызны да, эртен намазыгъызны да шунда къы ларсыз. Тангала оьзюгюз сюйгенни этер сиз, атлардан да парахат болугъуз. Оланы гьайын этеген адам да бар, – деди ол ва:

– Гелме ихтиярыгъыз болса да, гьали гетме изну берилмей сизге, – деп иржайды.

Шолай бир гече оларда къалдыкъ, вол лагь, нече де адилли, берекетли ожакъ эди, адамлар сукъланардай.

– Сонг не болду дагъы, агъав? – деп со радым мен.

– Гьасиликалам, Абусупиян апенди оьзю айтгъан заманда Шалиге галди. Жу мамежитде къадибиз булан ва юртну жа мияты булан танышды, олар булан тюш намазны къылды ва тангала ярашыв лукъгъа бармакъ учун юртдан 30 абурлу ва гьюрметли адамны жыймагъа таклиф берди. Экинни намазгъа етишеген кюй де бириси юртгъа гетди. Онда да шолай юрт ну къадиси ва юртну жамияты бу лан ёлугъуп, олагъа да тангала ярашывлукъ сёйлешивлеге бармагъа абурлу-гьюрмет ли 30 адамны жыймагъа таклиф эте.

Артындагъы гюн Абусупиян апенди эки де юртну арасындагъы ёлну о якъ гъа да, бу якъгъа да бир йимик мезгил бар еринде шо вакиллени, 60 да адамны, жыйды. Ол бир сагьатдан да къолай пай хаммарланы яшавундан, Къуръандан, шариатдан, табиатдан, яшавдан терен маъналы мисаллар гелтирин, душман лыкъны-оьчлюкню къутсузлукълары, балагьлары гьакъда ва татывлукъну-до слукъну ниъматлары гьакъда пасигь тили булан мукъуятлы этип айтды. Ону терен маъналы сёйлевюне эки де якъны вакил лери авзун ачып тынгладылар. Абусупи ян апенди, алда ярашдырма къарагъан лар йимик, не болгъан эди арагъызда, не къалгъан эди деп, гетген-битген затланы хотгъап, эсги яраланы янгыртып-оьр чюкдюрюп айланмады.

– Муна гёресиз, душманлыкъ-оьчлюк бу пана дюньяда да, о герти дюньяда да оьртени-оту булангъы жагьаннем, дослукъ-татывлукъ буса адам оьзюнден тоюп болмайгъан, кёп ниъматлары булангъы женнет, – деп, оьзюню масла гьат сёзюн битдире туруп, Абусупиян апенди эки де якъны вакиллерини орта сында токътады ва:

– Аллагь-биллагь учун, ярашывлукъ гъа бир-биригизге къолларыгьызны бе ригиз, – деди.

Не о якъдан, не бу якъдан къолун уза тагъан гиши ёкъну гёрюп:

– Бусурман къардашлар, шай танны илбисни юрегин ял этмей, юреклеригизни енгип, къолларыгъызны бир-биригизге узатыгъыз, – деп, оланы да, бизин де енглерибизден тутуп тартып, къоймай къолларын алдырма башлады.

Эки де юртну вакиллери бир-бирине къолларын берип битгенде, ол бек сююнюп:

– Энниден сонг гьеч гиши шу эки де жамиятны арасындагъы яра шывлукъну бузса, шо къайсы якъ дан болса да, ба рыгъыз да, демек, о якъ да, бу якъда, шо адамгъа Аллагьны шайтангъа этген минг налатын берерсиз, – деп битдирди. – Муна шулай, Абусупиян апенди, эки де юртну арасында ярашывлукъ болдуруп, бизин арабыздагъы оьчлюкге ахыр салды ва къан тёгювлени даимликге токътатды. Ондан къалгъанлар, дос-къардашы гёр меген яхшылыкълар къалмасын, я Ал лагь! – деди тамаза.

– Агъав, сиз магъа не арив ёлукъдугъ уз! Мен мунда гелип не яхшы этгенмен, ёгъесе атамны гьакъында шу сиз айтгъан затланы бирин де билмеген кюйде къала жакъ эдим, – дедим мен сююнмекликден.

– Я, Абусупиян апенди сени атанг мы? – деди ол скамейкадан хозгъалгъан дай болуп, бирден мен бар якъгъа савлай къаркъарасы булан бурулуп ва магъа бек тергевлю къарап.

– Дюр, – дедим мен.

– Айтмассан! – деп, ол эки де къолун инбашларыма салды, – Я, балам Магьмут, неге айтмай турдунг гьали болгъунгча. Мен чи сагъа башынданокъ айтдым уью гюзде-эшигигизде болгъанымны. Уьйле ригиз жумамежитге ювукъда токътагъан эди, 50–60 метр болгъандыр аралыгъын да, оьзю де таш канзилери, темир тутул гъан чарлагъы булангъы эки къабат бина эди. Тюз айтаманмы? – деди тамаза, мен ден жавап къаравуллап.

– Тюз айтасыз, агъав, – деп, мен ону сё зюн гертиледим.

– Атагъызны тутуп, сюргюнге йибер генни ва ол онда гечингенни англагъан эдим. Анагъыз сама савму, къулум? – деп сорады ол.

– Тюгюл, анабыз да о герти дюньяда? – дедим мен.

– Къалгъанларыгъызгъа Аллагь сав лукъ берсин! Яшав шолай зат, Магьмут, гезиги етишген гете. Аллагьдан гелген къадаргъа рази болуп къалмасакъ, кюй ёкъ. Магьмут, сени илму булангъы кююнг нечикдир? Атагъыз чы уллу илму хазна эди. Мычыгъышча да яхшы биле эди, мы чыгъыш тилде китаплар да чыгъарды.

– Агъав, илму булангъы кююм нечик болсун, бизин къойдуму адашгъан таж жал тайпа ондан пайдаланмагъа?! Атам тутулгъанда магъа беш йыл бола бол гъан. Бизин, биринден-бири гиччи беш яшны, атасыз къойгъандан къайры, бары уьй малыбызны сыпкъырып алгъан, юртларыбызны чыгъарьп алып, канторлар этген. Биз хоншу чыгъып, башгъа абзар да бир уьйге тыгъылып яшама борчлу болгъанбыз. Тавушдан тайдыргъан. Биз гёрмеген не къалды? О замангъы гьаким лер, активистлер бизге, атасын оьлтюрген душмангъа йимик, къарай эди. Сайки, биз «халкъны душманыны» авлетлери биз. Атабызны китапханасындагъы ки тапланы арбалар булан ташып яллатгъан. Биз ге эсделикге сама бир китабын да къоймагъан, – дедим мен, тюнегюн-бири сигюн болгъан затгъа йимик талчыгъып.

– Кюстюнме къулум, Магьмут, яшав да не де бола. Къысмат биревлени шолай терсине сынай, болгъан затгъа болат бол ма терек, – деди тамаза

… Тёбенкъазанышлы алимни мычыгъ ыш халкъ булангъы байлавлукъларыны гьакъында айта туруп, ону мычыгъыш тилде уьч китабы чыкъгъанлыкъны да эсгерме тюшедир.

Къайырмас

Абусупиян, эки де башы китаплардан толгъан хуржунну инбашына артып, Жюн гютейге барагъанда, Бугленден оьтген сонг, арбачыдан къайры уьстюнде бирдагъы бирев олтургъан эки ат егилген атарба ар тындан ете. Югю булан яяв барагъан адам ны къоюп гетме намусу къабул этмей, олар арбагъа Абусупиянны да алалар.

Арбачы, арбасына минген тёбенкъаза нышлы экенни билгенде: Сизин юртда Абусупиян деп китаплар язагъан алим адам бар дей. Ону таный сыздыр? – дей.

– Таныйман, – дей Абусупиян да.

Тек ол оьзю бек йымышакъ сёйлейген, бек юваш, кукайсув гиши дейлер. Дюр мю? – деп узата арбачы сёзюн.

Бу гезик арбадагъы биревюсю гиши замп деп алып:

– Пагьмулу гиши рагьмулу, юваш, или якълы, исси, адамгъа жанын берип къой ма да къабул бола. Шо саялы кёплер олай гишини тюз англап битмейлер. Ону йы мышакълыгъын, исси сёйлейгенлигин кукайлыкъгъа гьисаплап къоялар. Воллагь, мен билсем чи ол сен айтагъан кюйде гиши тюгюл. Дюр буса, Темир-Хан-Шурада гьа ли-гьалилерде болгъан жыйында савлай Дагъыстанны башы болма сюеген гьоцоц лу Нажмутдинни эки сёз булан пысдыр мас эди. Ери гелгенде, сюе бусанг, ташдай къатып, эргиши сёзюн айтып болагъан, тюзлюк-гертилик учун, халкъ учун жа нын берме де къабул адам, – дей.

Шолай, ондан-мундан сёйлей туруп, арба Жюнгютейге етип, булар очарда гюп болуп токътагъан эренлеге салам бергенде: Хошгелдинг, Абусупиян! Хошгелдинг, Абусупиян! – болуп гетген. Арбачы шон да, Абусупиянны танып, эпсиз илыгъып:

– Я, сиз оьзюгюз болгъан экенсиз Абу супиян. Башында айтгъан бусагъыз яра маймы эди? – дей бети бишген мишикдей болуп.

Къайырмас, инивюм, талчыкъма. Айт гъан бусам, гемеге де минип, гемечи булан дав этеген кюй болар эди, – деп жава плангъан Абусупиян.