Текст книги "Абусупиян Апенди – уьмметни берекети"

Тавдагъы ёлугъув

(Абусупиянны уланы магьмутну сёйлевюнден)

Гьалиден кёп йылар алда, Буйнаксде ги бир идарада юк ташыйгъан машинни гьайдавчусу болуп ишлейген вакътимде мени авар ювугъумну тавдагъы къул лугъун битдирмек учун, магъа Гуниб рай онну Согратль юртуна бармагъа тарыкъ болгъан эди.

Ювугъум оьзюню къуллукъларын этип битгигинче магъа юрт межитини къырыйындагъы майданда хыйлы заман токътап турмагъа тюшдю. Шонда, къо лунда асатаягъы булангъы акъ сакъаллы бир къарт яныма гелип, салам берип бир яхшы танышы булан сорашагъанда йи мик, исси сорашып битгенде:

– Къайсы юртлусан, къулум? – деп сорады.

– Тёбенкъазанышлыман, – дедим мен.

– Кимленикисен? – деп сорады ол магъа.

Тав юртда турагъан адам къазаныш лыланы шонча да яхшы таныймы экен деп бу экинчи соравуна тамаша болсам да, огъар ону билдирмейли:

– Абусупияндан къалгъан уланман, – дедим.

– Аллагьисен, Абусупияндан къалгъан уланмысан? Къара дагъы бу ёлугъувгъа, – деп ол бир тас этген къардашын тапгъан гиши йимик къуванды.

– Юрегим билегенде йимик эди хари. Бет келпетингни атанга бираз ошатып, Абусупиянны къардашы буса ким биле деп, уяла туруп сорагъан эдим. Сен буса ону уланы болуп чыкъдынг! Воллагь, оьз адамымны гёргендей болдум. Атангны бек яхшы таный эдим, балам. Асыл хасиятлы, тизив улан эди. Гюнагьларындан Аллагь гечсин ону! Женнетагьлю болсун! Малай ик йимик гьалал, сав, воллагь, нече де те рен илмусу булангъы гьакъыллы адам эди.

Сонг шо тамаза мени оьзю булан эл тип, атам Согратлде турагъанда яшагъан уьйню ва ол дарс берген мадрасаны бина сын гёрсетди.

– Мунда, мадрасада дарс бермеге мени атам тавча (аварча) билеми эди? – деп со радым мен тамаша болуп.

– Сизин атагъыз тиллеге бакъгъан якъ дан бек пагьмулу адам эди. Ол араб, фарс, тюрк, авар, тиллени оьзюню ана тили йи мик биле эди, дагъы да бир-нече тиллени де англай эди. Билмей эди буса ол аварла ны биринчи «Х1алт1улел чаг1и» («Ишчи халкъ») деген газетини биринчи редактору да болмас эди, – деди ташдырып шо ин сангъа исси янашагъан, мени эсимден бир де таймажакъ согратлы тамаза.

Абусупиянны уьзбек ювугъу

Абусупиянгъа къардаш болагъан адам 1960-нчы йыллар Буйнакск консерво за водда чыгъарылгъан мал юкленген ва гонну тарыкъ ерине етишдермекни ва онда ону тапшурмакъны жавапчылыгъ ын бойнун алып, Къазахстанны Кустанай деген шагьарына баргъан. Вагонну югюн белгиленген ерге тапшуруп, документле рин мекенли онгарып къайтмакъ учун, ол онда бир-нече гюнлер къалма борчлу бола. Турма ер ахтара туруп, ол шагьарны ягъасындагъы тар орамгъа тюзлене. Бир абзаргъа гирип мурадын айтгъанда, орта чагъындагъы къараявуз адам сутурлугъ ун билдирип:

– Къонакъ алма да чы ярай эди, тек бош къоллары булан гелген къонакъ юрекни къувандырмай ва савболдан да къурсакъ токъ болмай, – деп абзарыны къап ортасында чирелип токътай.

Уьй ессини осал сёзлеринден гёнгю чыгъып, къонакъ ачувланып:

– Огь, сени авзунга бал тиймеген, от тийсин! Айтмагъан бусанг да сагъа борчлу къалмас эдим. Гьагъынгны эки къабат этип берер эдим, – деп тез-тез гетмеге бу рула ва абзарда яйылгъан алагъожалагъа сюрюнюп гете… Ону эслеген къарт гиши, еринден гьарангъа хозгъалып, алгъасап къонакъны янына гелип:

– Къулум, догъада олтургъан ерим ден мен сизин лакъырыгъызны эшитдим. Мени уланым буса да тиймей юрюмейген сокъур шайыгъа, ичкиге намусун сатгъан, нажжас… Огъар чагъыргъа берме кёп акъ ча тарыкъ чы. Юрю, къулум, мени уьюмде ятарсан, – деп алдында гиччи догъасы бу лангъы, оьзю турагъан, уьйге алып гирген.

Уьйню тюбюне хали яйылгъан. Терезе ге ювукъда салынгъан ястыкъны уьстюн де ачылгъан Къуръан да бар. Къонакъ айрокъда Къуръанны гёргенде: «Бу къарт бек иманлы-динли, рагьмулу, берекетли гиши болма герек. Сонг да, бек саламат адам гёрюне. Сексен йыллар буса да бе тине арив ренки сакълангъан. Тек башы, гьатта къашлары тавлагъа явгъан къар дай ап-акъ. Ичкичи уланы муну кёп къа бундургъангъа ва гьали де къабундуруп турагъангъа ошай. Алкачны ягьы бол май чы. Шулай вали гишини уланы бол ма сагъа айып эди! Гёресен, уьйню дёрт де тамына сыйлы-сыйлы дуалар, гьадислер язылгъан рамкалар илинген» деп ичинден оьз-оьзюне сёйлене. Ол шонда тёр тамда илинген, кёп адам бирче чыкъгъан, сурат ны да эс эте. Оланы арасында дагъыстанча гийингени шоссагъат муну гёзюне илине. Вагь, бу ишге! Мен билсем чи шу бизин Абусупиян апенди» деп ойлаша ва бек гьайран болуп, къартгъа багъып бурулуп:

– Агъав, бу не суратдыр? Къачан чыкъ гъан? – деп сорай.

– Къазан шагьарда охуйгъан заманым да чыкъгъан, къулум.

– Суратдагъыланы барысын да таный сыздыр?

– Озокъда, таныйман. Оьзю булан охугъанланы танымай боламы?!

Къонакъ суратда Абусупиянны гёрсетип:

– Буса, бу да сизин булан охугъан. Муну да яхшы таныйсыздыр, – дей.

– Охуду, балам. Охуду дегенде – бек яхшы охуду. Нече де бек билеген, пагьмулу адам эди. Сонг да, сабур-саламат, ёлдашланы арасында сьзюн арив тутуп бажарагъан, малайик йимик адам эди. Айрокъда мени булан кёп лакъыры бола эди. Биз, шолай гьаллаша туруп, яхшы ювукълар да болуп къалгъан эдик. Олай адамны аты эсден таямы?! Аты – Абусу пиян. Дагъыстандан эди. Мунча адамны арасындан айырып, муну неге сорайсан?

– Нечик сорамайым дагъы, ол чу мени Аллагь этген къардашым.

– Буса, оьзю булан оьктем болма ярайгъ ан, асил адамны къардашысын, – деп ол эки де къолу булан мени къолумну тутду.

– Абусупиянны не заманыдыр? Нетип тура? Савлугъу нечикдир? – деп сорай ту руп мени исси кюйде къучакълап алды.

– Оьзюгюз савболугъуз, агъав. Ол герти дюньяда.

Къарт бузулду, гёзлери яшланды, алмаз чыкълардай гёзъяшлар энглеринден акъма башлады.

– Аллагь рагьмат этсин, – деп ол эки де къолун гётерип, аятлар охуду ва Абу супиянны ругьуна табушдурмакъны Ал лагьдан тиледи.

Табушдуруп битген сонг къарт:

– Къачан гечинди? Аврудуму? – деди.

– Гьукумат арапча охугъанланы-ругьа нилени тутагъанда-хабагъанда, кёплерин жибин чакъы да гёрмей гюллелеп оьлтю регенде, ону да 1929-нчу йылны ахырында Йыракъ Темиркъазыкъгъа он йылгъа сюр гюн этгенлер. Къарт чагъында ондагъы къыйыкъсытывлагъа тарып, авур ишлени тюбюнде янчылып, уьстевюне ачлыкъ булан сувукълукъда къыйнап, языкъ болуп савлугъун тас этген ва шонда 1931-нчи йылны ахырында – къышда гечинген.

– Воллагь, арив къылыкълы тизив улан эди. Ону муаллимлени де, муталим лени де арасында бек абуру бар эди, – деп ол сёзюн булай узатды:

– Ай аман дагъы, шонча итти гьакъ ыллы адам хантавлукъ этген. Огъар шо булгъавурлу – питнели заман мени йи мик оьз элинден (Дагъыстандан) баш гъа ерге гетип къалма герек эди. Шо пе лекет башлангъанда, мен къачып мунда, Къазахстангъа, гелип къалдым. Эгер оьз еримден тайышып къалмагъан бусам, шо имансыз-аллагьсыз ач гючюк тайпа шек сиз мени де ёкъ этежек эди. Шо заман дан берли мунда, Кустанайда тураман. Мен оьзюм уьзбекмен, алда Узбекистанда яшай эдим. О къутсузлукъ къабунгъан йыллар шо мальуьн тайпа капир Езитни къавумуна нече де бек ошап къалгъан эди. Сонг шо мальуьн тайпагъа Аллагь уллу гьалеклик салып, кёплери оьз-оьзюне тапанча уруп, не де яман аврувлагъа та рып, талавлар тийип оьлген. Адашгъан ланы ахыры башгъача болмагъа боламы дагъы! Буса Абусупиян, амалсыз, къарт чагъында кёп къыйынлыкълар гёрюп, не гьакъ оьлюп гетген экен. Воллагь, бек те рен билимли, ахырат ва дюнья илмуланы бир йимик гючлю билеген адам эди. Ада биятгъа бек муштарлыгъы да шаирлик пагьмусу да баргъа ва фарс тилни де бек яхшы билегенге, биз огъар Фирдоуси, – деп айта эдик.

Абусупиянгъа багъышлап

Белгили кюйде бу йыл Дагъыстан ны уллу ярыкъландырывчуларындан ва алимлеринден бири Абусупиян Акаев тувгъанлы 125 йыл тамамлана. Бу агьва латгъа багъышланып, гьар тюрлю идара лар ва айры-айры адамлар, сиптечилик этип, чаралар гёрмеге башлагъанлар.

Бу ишлерде гьар ким де, Абусупиянны яшав ёлу ва яратывчулугъу булан таныш лар, яда ювукъдан таныш болмагъа сюе генлер де къошулуп, оьзлер сиптечилик гёрсетип, лайыкълы ишлер этмеге бола лар. Мисал учун, юртланы ва шагьарланы жагьчы-гьаракатчы ва англавлу-билимли адамлары, Абусупиянгъа багъышлап жый ынлар оьтгермеге, суратчылагъа айтып ону сурат портретлерин этдирмеге, юртдагъы мактапгъа ва орамгъа ону атын къоймагъа, буклетлер этдирип яда айры-айры асарла рын китап этип чыгъармагъа, яратывчу лукъ ахшамлар, эсделик мавлетлер сценарий ва оьзге тюрлю затлар этме болажакъ.

О ишлерде, Абусупиянны яратывчулугъ ун ва яшав ёлун ахтарып макъалалар-китаплар язгъан гьалиги алимлерден (С. Акъби евни, А-Къ. Абдуллатиповну, Гь. Оразаевни, А. Шихсаидовну, А. Исаевни, А. Гьажиевни, М. Абдуллаевни ва оьзгелерин) яда шаир лерден, язывчулардан бирлерин ортакъчы лыкъ этмек учун чакъырмакъ да бу гьара катларда асувлу болажакъ.

Уьстде эсгерилген йимик чаралардан бириси де бугюнлерде этилди. Магьач къаладагъы «Юпитер» деген басмаханада, Абусупиянгъа багъышлангъан бир гиччи рек ренкли календарь басмадан чыкъгъан.

Ону ал бетинде алимни портрети бар, суратны тюбюнде – «Шайых Абу супиян» деп гёрсетилип, орусча язылгъан ва ону оьмюр сюрген йыллары эсгерилген: 1872 1931. Уьст янына да – «шайых ва устаз Абусу пиян Къазанышлы» деген маъна дагъы сёзлер арап тилде язылгъан. Эки къабургъасына да, арапча: «Раббана атина фид-дюнья гьасанатан ва филрати га гьа санатан» деп, белгили дуадан алынгъан сёзлер, яхшылыкъ ёрав гьисапда алынып, язылгъан. (О сёзлени маънасы: «Гьей би зин Есибиз! Бизге бу дюньяда да, ахырат да да аманлыкъны йиберген!..» – демек).

Артында, 1901-2036-нчы йыллар гьи сапгъа алынгъан табель-календарь языл гъан. Демек, шо гиччирек, тек къужурлу ва пайдалы календарны къоллап, эсге рилген 136 да йылны тархын сюйсенг де, жуманы не гюнюне рас гелегени тынч кюйде гьисап этилинип къала.

Гиччи календарь, Къызылюрт районда «Азан» деген маданиятлы ва халкъ учун пайдалы ишлени юрютеген жамиятны башчыларындан бири, солтанянгыюртлу Багьавутдин Гьажаматовну сиптечилиги ва ортакъчылыгъы булан чыгъарылгъан. Гьазирлеген – Дагъыстан илму центрда ишлейген алим – Гьасан Оразаев, (спонсор) – Къызылюрт район администраци яны башчысы М.Гь. Дадаев. Оьзге рай онланы башын тутгъан гьакимлер де, иш бажарывлу адамлар да, аз-кёп буса да, болгъан къадарда оьз къошумун этип, Абу супиянгъа багъышлангъан чаралагъа болушлукъ этсе, халкъны оьзлеге бакъ гъан якъдагъы абуру артар эди ва гене бек лайыкълы иш деп гьисапланар эди деп ойлайбыз.

Гьасан Оразаев.

«Ёлдаш», 17 май 1997 й.

Абусупиян Апендини битмес берекети учун

«АЗАН» деген миллетара жамият бир лешивню тилевюне гёре, Къызылюрт районну лап уллу юртларына бириси – Солтанянгыюртну бир орамына белгили алим – арабист, шайых Абусупиян Акаев ни аты къоюлгъан.

Абусупиян Акаев, генг кюйде янгыз Дагъыстанда ва Кавказда тюгюл, Гюнба тышны кёбюсю бусурман уьлкелеринде де танывлу болгъан. Бу алим динге, астроно миягъа, географиягъа, логикагъа, медици нагъа ва башгъа илмулагъа багъышлан гъан къыркъгъа ювукъ китапны автору.

Абусупиян Акаев илмуну кёп-кёп тар макъларындан англаву булангъы гьайран адам болгъан. Ол, М. Мавраев булан бир ге Дагъыстанда басмахана ишни кюрчю сюн салгъан адам гьисаплана. Олай да, яшланы охутувну янгы европа къайда сын биринчилей пайдаландыргъан, арап алипбаны енгил ажам ёругъун гийирген. А. Акаев бирче кёп тиллерде (3–5 – 7) аянлыкъ береген сёзлюклени автору.

Савунда Абусупиян Акаев Солтанян гыюртгъа кёп керенлер гелген. Ону атасы бираз заманлар бу юртну межитини имамы болуп ишлеген.

1997-нчи йыл «Азан» деген миллета ра жамият бирлешив, Къызылюрт район администрацияны башчысы М. Дадаев булан бирге, ДР-ни Гьукуматыны Председатели А.М. Мирзабековгъа Абусупи ян Акаевни 125 йыллыкъ юбилейин республика оьлчевде оьтгермекни тилеп, чакъырыв этген эди. Тек не амал, бизин кагъызыбыз о заман республиканы Гьу куматыны башчысына етишмеген кюйде жавапсыз къалды.

«Азан» деген миллетара жамият бир лешив Абусупиян Акаев йимик белгили адамгъа бакъгъан якъдагъы тарихи адил лик къайтара токъташдырылсын учун чалышгъан ва чалыша. Масала, «А. Ака евни адабият ва илму варислиги» деген китапларын алып, халкъны арасында яйды. Къызылюрт район администраци яны башчысы М. Дадаевни якълаву ва кёмеги булан А. Акаевни 125 йыллыгъына багъышлангъан рузнамалар, алимни яшавуна, яратывчулугъуна багъышлан гъан макъалалар чыгъарылды ва башгъа ишлер этилди.

Миллетара разилешивню ва дослукъ ну идеяларын яягъан «Азан» деген мил летара бирлешив, Абусупиян Акаев йи мик уллу алимни, герти ва таза адамны гьалал атын, ялгъан яла-ябывлардан та залап, къайтара ерине салмакъ учун иш гёрме бары да къумукъ райоланы адми нистрацияларын башчыларына, жамият къурумланы, предприятиелени, идара ланы, хозяйстволаны ёлбашчыларына, бары да ватандашларына чакъырыв эте.

А. Гьажаматов,

«Азан» деген миллетара бирлешивню председателини борчларын кютювчю.

«Ёлдаш», 13 март 1997й.

Абусупиянны алдында охугъаныма оьктеммен

2001-нчи йыл. О заман Сайкумова Пати мат 108 йыл чагъында эди, демек, Тёбенкъа занышны лап да узакъ яшап турагъан абайы эди. Ол шайых Абусупиянны охувчусу бол гъан деп эшитип, биз ону булан лакъыр эт меге бардыкъ. Юз сегиз йыл оьмюр сюреген Патимат баживню гёргенде, ону сакълан гъан кююне къарап, бек тамаша болдукъ. Неге десегиз, ол къолунда зувгьанлары да булан бизин сююнюп-къуванып арив къар шылады. Ону гьали де гёзлери яхшы гёре генлик, яхшы савлугъу ва эси барлыкъ би зин гьайрангъа къалдырды. Дейгеним, ону булан узакъ лакъырлашмагъа имканлыкъ болду. Патимат бажив бизге оьзюню яша вунда хыйлы къыйынлыкълар гёргенни, оьзю билегенли иш булан долангъанны, давланы азапларын да, кёп ач йылланы да башдан гечиргени гьакъда чачмай-тёкмей дегенлей хабарлады.

– Къара язбашдан уруп ер къаза, сонг гьабижайлагъа каза ура туруп, яйда будай ва гюзде гьабижай ора туруп, къолларыбыз къабарып таш болуп къала эди. Сав йыл бою гьавайын ишлейгендей ишгюнлерибизге адамшавлу зат да бермейген къургъакъ йыллар болуп къала эди. – деп Патимат ба жив кюстюнюп алды. Сонг сёзюн узатып:

– Гьар намазымны артындан Аллагь дан тилеймен: биз герген шо къыйынла ны-къыйыкъсытывланы гьалиги ва геле жек наслулар гёрмесин – деп де къошду.

О замангъы билим алывну – охувланы гьакъында хабар чыгъып сорагъанда, Па тимат бажив булай деди:

– Биз алдынгъы асруланы адамла ры охув, билим алыв яндан тюзелмедик. Амма мен гиччи заманымда атам-анам салып, мадрасада, мактапда охудум. Мен шогъар эпсиз сююнемен. Билемисиз, мен айрокъда неден къуванаман ва бек оьктем боламан: магъа Абусупиян дарс берди, мен ону алдында охугъанман. Шону учун да мен оьзюмню насипли адамгъа гьиса плайман. Ону авзундан чыгъагъан сёзле ни гьариси бир алтын эди. Ону илиякълы иржайыву, юзю гёз алдымда, терен маъ налы калималары гьали де эсимде. Сонг да, бирде эсимден таймай уланъяшлар бетим къараявуз экенге, «къара Патиш» деп мени хатиримни къалдырып, кепим ни бек бузуп, мени йылайгъан гьалгъа сала эди. Бир керен Абусупиян, Аллагьи рази болсун огъар, мени якълап, о яш лагъа айып этди. Мени башымны да сый пап, гёнгюмню алып, оьзюню «Дуа маж муасы» деген китабын да берип:

– Яшлар, сиз къара юзюм яхшы бо лагъанны, татли болагъанны билмей генге ошайсыз. Вёре, Патишни хатирин къалдырмагъыз. Сонг да, ол гележеги бар насипли къыз, – деп де айтгъан эди. Гьали эсиме геле: ол мен шулай узакъ яшайгъа нымны билеген караматлы адам болгъан. Яда мени башымны сыйпагъан ону сы ралы къоллары бергендир магъа узакъ оьмюр, демек, узакъ яшамагъа себеп бол гъан къоллар болма герек. Мен, гертилей де, насиплимен: неге тюгюл, баламны балаларын, оланы да балаларын гёрюп, олардан сююнюп, тоюп болмай яшайман. Олар да магъа бек бавурлу, мени нечик сююндюрегенни – гёнгюмню алагъанны билмей, жанынга не герек деп туралар.

Бизге уллулардан гелген «халкъ хазнасы эсги сёз» деп айтыв бар. Дейгеним, Патимат бажив Абусупиянны хыйлы назмуларын, масхара сарынларын-йырларын гёнгюнден айтып да бизин бек тамашагъа къалдырды.

Къыйматлы калималар

(Абусупиян Апендини асарларындагъы ай тывлагъа ва къанатлы сёзлеге айлангъан сайламлы сёзлери)

***

Инсангъа арив къылыкъдан артыкъ яра шагъан зат ёкъдур.

***

Дюньяда абурлу да, ахыратда талайлы да болмагъа сюйген гиши арив къылыкъ уьйренмели.

***

Эдеп-къылыкъ дегенибиз – адамла ны адам этип, гьайванлардан айырагъан затдыр, адамны гьар кимни янында сюй кюмлю де, ихтибарлы да этип гёрсетеген бир сыпатдыр.

***

Оьзюне гьар ким рази болуп бар да халкъгъа бир йимик сюйкюмлю гёрюнмеге сюйген гишиге инг уллу себеп, инг гючлю чара – эдепли, къылыкълы болмакъдыр.

***

Эдепли, арив къылыкълы бир бала – оьзюню тартгъан алтындан багьалыдыр. Шолай бала гележек гюнлерде атасы ны-анасыны юзюнден башгъа да, бютюн миллетини юзюн де акъ этер.

***

Бир адам нечакъы кёп зат билсе де, некъадар уллу даражалы болса да, къы лыкъсыз болгъан сонг гьеч бир къыйма ты ёкъдур.

***

Изнусуз бир гишини китабына, теп терине, гишиден гелген кагъызына яда яза турагъан кагъызына къарамакъ да – эдепсизликдир.

***

Сёзню кёплюгю гьакъылны азлыгъына тюз этер.

***

Гьакъыллы гиши айрылмас ерге уну тулмас сёз де айтмас.

***

Уллуланы-сёзюне къошулмакъ да, ул луланы ягъында кюлетеген затланы сёй лемек де, уллулар айтгъан арив затгъа тийишлисинден артыкъ къыччырып кю лемек де – эдепсизликдир.

***

Тарыкъсыз сёзлер булан вакътисин оьтгермек – оьмюрюн зая этмекдир.

***

Аллагьу Таалагъа тийишли кюйде къул лукъ этеген гиши яхшы къылыкъланы гьар бирин юрютюп, яман къылыкъланы гьар биринден йыракъ турагъан гиши бола.

***

Бир адам башгъалагъа не къадар гьюр метли болса, оьзю де халкъдан шол къа дар гьюрмет гёрюр. Гьюрметсиз болса, оь зюне гьюрмет этеген гиши де болмас.

***

Гишини мысгъылламакъ – Аллагьу Та аланы ачувун чыгъарагъан затланы би ридир. Гишини мысгъыллайгъан гиши, ахыры оьзю де мысгъылланагъан болуп къалмакъдан къоркъмагъа тийишли.

***

Ишинде хыянат болгъан гишилер гьеч бир заман талайлы болмаслар.

***

Тюз тургъан гиши гьеч бир заман хор лукъ гёрмес, гюнден-гюн сыйлы болур. Амма тюзлюкден магьрюм гиши – инг та лайсыз гишидир.

***

Ваъдасына тюз турмакъ да – арив къы лыкъланы инг яхшыларындандыр. Ваъ дагъа ялгъан болмакъ – адамсызлыкъдыр.

***

Чомартлыкъ – эргишини инг арив сы патларындандыр.

***

Къызгъанчлыкъ буса халкъны арасын дан инг эрши бир къылыкъдыр. Къыз гъанч гишини къолундагъы затдан оьзю де пайда гёрмес, халкъ да.

***

Мал берген сайын аз болмагъа ярай. Илму буса, берген сайын арта.

***

Сабурлукъну аввалы аччы буса да, ахыры татли болур.

***

Гишиге къаршы тунукъ юзлю болмакъ да, гишини юрегин бузажакъ къатты сёз лю болмакъ да кёп эрши затлардыр.

***

Инсан хатасыз болмас. Гишини хата сын излеп, бетине урагъан болмакъ – кёп яман къылыкъланы биридир.

***

Бир гишини илму ягъындан, гьакъыл ягъындан, эдеп ягъындан артыкълыгъы болса, оьзю нечакъы гиччи юрекли оь ктемсиз гиши болса да, ону даражасы яшынмас, ондагъы гьюнер гьар заман оьзюню сыйлатыр. Ол гьаман да сыйлы, даим де гьюрметли гишидир.

***

Бир гишиде маърипат табулмай бай лыгъы булан, яда исбайылыгъы булан, яда тухуму булан оьзюню халкъдан ар тыкъ гёрюп оьктем болса, инг къылыкъ сыз гиши шолдур. Булай гишини адамлар сюймейген йимик Аллагь да сюймес.

***

Адам герти кюйде адам болмагъа сюй се, оьктемсиз болсун.

***

Гьар ким оьзюне лайыкъ болмагъан, иш этмек де, къыйматын сындырагъан сёзлер сёйлемек де, эрши масхаралар этмек де – гишини абурдан тюшюреген затлардыр.

***

Адамны къыйматын аз этеген, даража сын тюп этеген, тюрлю-тюрлю рагьатсызлыкълагъа тюшюреген зат – илму билмей жагьил къалмагъыдыр.

***

Бир миллет, бир къавум гюнден-гюн аз болуп, ахыр битип де къалмагъына да, оьзгелени арасында пакъыр-мугьтаж бир къавум, ихтибарсыз, эсгик бир миллет болмагъына да себеп, нече керен ойла шып излеп къарасакъ да, жагьилликден башгъа гьеч бир зат тюгюл.

***

Бир миллет бир нече юз миллион ги шили бир къавум болса да, уьстюнде ил мусуз жагьиллик деген аврув болгъан сонг, ол миллет араларында илму-маъри пат яйылгъан гиччи бир миллетге, аз бир къавумгъа къаршы туруп тогъа тартып болмай, бара-бара ахыры ёкъгъа чыгъып къалмагъы – таварих китаплагъа къа рагъан гишилеге маълум зат.

***

Бир миллет жагьилликни, балагьындан къутулмакъны чарасы – шол миллетни халкъы бар къайгъысын-пикрусун мак тапгъа– мадрасагъа салып, гьар бир гиши де баласын гиччилей шол мактапгъа сал макъдыр. Дюньяда тургъан. сонг дюньяны илмуларын да охусун, ахыратгъа инангъан сонг – ахыратны илмуларын да охусун.

***

Мактап-мадраса – дюнья ягъындан болду, ахырат ягъындан болду, гьар бир яхшы затны башыдыр.

***

Жагьилликден сонг инг зараллы яман къылыкъ – ялагъайлыкъдыр.

***

Алтундан сыйлы, жавгьардан багьалы бир зат бар буса – вакътидир (замандыр). Бошуна йиберген – ахырда языкълыкъ чегер.

***

Таваккалны маънасы – къолдан гелген касбусун да юрютюп, Аллагьгъа юрегин де салып турмакъдыр.

***

Гьар бир гиши намуслу, ягьлы да бо луп, затдан къоркъунуп тартынмайгъан да болмалы.

***

Бир миллетни ичинде маърипатсыз лар кёп болгъан сайын, миллет де шол къадар зайып болур.

***

Сёзюне ялгъан къошагъан гиши гьеч бир заман талайлы болмас, абурсуз-нюр сюз бир гиши болур.

***

Гиччиликден ялгъангъа уьйренген яш лар, шол адатын оьмюр бою ташламас лар. Ахыры адамланы ягъында да абур суз, Аллагьны янында да даражасыз бир гиши болур.

***

Оьзюне сюймейген затны халкъгъа да этмели тюгюл.