Текст книги "Абусупиян Апенди – уьмметни берекети"

Аллагьдан тилев

Дагъыстан илму центрыны Тарих, архе ология ва этнография институтуну илму къуллукъчусу Гь. Оразаевни къо луна 1991– нчи йылда Абусупиянны уллу агъасы Абдулхайырны къолъязмасы тюше. Шо къолъязманы ичиндеги япы ракъланы арасында Абусупиянны атасы Акай къадини оьз къолу булан арап тилде язгъан бир япырагъы да табула. О япыракъда Солтанагьматны уланы Акай къади оьзюню уьч де уланыны – Абдул хайырны, Абуюсупну ва Абусупиянны – тувгъан йылларын, айларын, гюнлерин, гьатта вакътисин мекенли этип язгъан.

Оланы оьзюне савгъат этгенлиги учун ол Аллагьу Таалагъа шюкюрлюк, уллу разилик билдире, олагъа гьарисине айры айры кюйде алгъышлар тилей. Акай къа ди, лап гиччи уланы Абусупиян тувгъан да, огъар багъышлап булай язгъан:

“Аллагьу Таалагъа макътавлар болсун, бизге муъмин, атасы да, анасы да– экибиз де учун сююмлю, азиз, гьакъыллы, ишни кёп сюеген улан тувдурмакълыгъы булан биз ге булай сююнчлю хабар йиберип, би зин оьр этгени саялы. Биз огъар Абусупи ян деп ат къойдукъ.

Гьей, Аллагьым! Сен огъар пайдалы би лимлерден пай бер, оьрюм чагъындан тутуп, о загьматны сюеген адам болуп оьссюн. Сен огъар, яшавлугъу учун та рыкълы даражада, мекенли (сан ягъындан яхшы), мол ва гьалал болгъан рызкъыны бергин! Сен ону товбагъа тюшеген (гьеч эт ген янгылышы болса, пашман болагъ ан) эт, асил адамланы да ва авам адамла ны да арасында ону абурлу-гьюрметли эт, намуслу ва оьр къылыкълы эт, бары да махлукъатны ичинден сайлангъан, Сени элчи пайхаммарынг Мугьаммат саллал лагьу Таала алайгьи васалламны гьакъы ва гьюрмети учун тилеймен!

Ону тувгъанлыгъы гьакъындагъы сю юнчлю хабар бизге, сонгугюнге чыгъагъ ан гече, артдагъы ахшам ашны заманына таба, 1289-нчу йылда, Аллагьны шаввал деген мубарак айыны еттисинде гелди. Бу (тарх) буса, Булакъда[2]2
  Булакъ – Египетни тахшагъары Каирни ювугъунда илму меркез ерлешген ер.


[Закрыть] къабул этилип токъташдырылгъан ва якълангъан йыл ланы санавну къайдасына гёре, йылны гюз вакътисиндеги айлардан бирисини – Аллагь ны мубарак айы ташрин ассани ни – он еттиси бола. (Акай къади оьзюню язывларында, гьижрат булан гёрсетилген тархны арап христианланы календарына гёре айландырып да гёрсетген: ташрин ас сани айны 17-си эди деп. Гь. Оразаев).

Аллагьым, Сен ону оьрлендир, ону биз ге ва оьзюню агъаларына илиякълы янашагъан ва яхшы юрекли этгин, огъар пайдалы билимлерден пай бергин. Ону англавлу, гъакъыллы, пагьмулу, тутумлу, къуватлы, ягьлы этгин, огъар узакъ оь мюр бергин, амин! Бары да дюньяланы еси Аллагьгъа макътав!”

Гёресиз, Акай къадини бары да тилев лерин Аллагьу Таала къабул этген йимик тюгюлмю?! Тек башыбызгъа шулай ой лар да гелмей къалмай: эгер Абусупиян элли етти йылында, демек, уллу болгъан чагъында, нажжас яла ябывчуланы яман лыгъындан къылыч йимик къышлары булангъы къагьрулу Темиркъазыкъдагъы

ГУЛАГ-гъа сюргюн этилинмеген буса, ол дагъы да он беш йыллар сама яшар эди. Огъар шончакъы йыллар оьз элинде (ата юртунда) яшамагъа ва яратывчулукъ иши булан машгъул болмагъа имканлыкъ бол гъан буса, ол бизге дагъы да нечакъы жан азыкъ булан ругь байлыкъ, демек, дагъы да не чакъы илму хазна къояр эди! Я Аллагь, шолай халкъына пайдалы, савлай Дагъы стангъа ва олай башгъа эллеге де хыйлы хыйлы хайыры тийген адамны сюргюнге йиберип зая этген ярахсызлагъа не айтай ыкъ! Олагъа Аллагьны шайтангъа эт ген минг налаты болсун! Аллагь олагъа о герти дюньяда тюз дуванын этсин!

Абусупиян Акаевни жамият– сиясат (политика) къаравлары

Абусупиян апенди, озокъда, чинк баш лап оьзю яшагъан девюрню денгизлердей терен билимли, инг де оьр марипатлы, инг де алдынлы ойлары булангъы, оьтесиз гьаракатчы ва бек далаплы гьакъылбайы. Ол – ярыкъландырывчу, шаир, алим, тар жумачы, реформатор, публицист, журналист, демократ, гуманист. Сонг да, ол оьз халкъыны, сав Дагьыстанны ва гьат та Темиркъазыкъ Кавказны, Европаны алдынлы халкъларыны артындан етиш дирмеге эпсиз бек белсенип, ял тапмай айлангъан адам. Шу ойну, кёплеге англа тып-сингдирип болмайлы, огьар оьтесиз талчыкъмагъа ва къабунмагъа тюшген.

Шу ерде мен сёзюмню исбат этмек учун далиллер гелтирме тийишли гёрдюм:

«Заманыбыз маърипатны – гьюнерни заманы. Алъякъда къол булан ишлене ген затлар гьали барысы да ма шин булан ишленеген болгъан. Бизден оьзге ерлерде къол булан иш этмек бек аз. Бизин къол булан гюнде юз мых этеген устабыз, машин бу лан он минг мых этеген устагъа къаршы не ишлесин? Гюнде бир аршун чепкенлик согъагъан къатунларыбыз, юз аршун согъагъан машинге къаршы не пайда гёрсюн? Гюнде он беш бет языв язагъанларыбыз, он минг бет чыгъарагъ ан машинге нечик къаршылыкъ этсин? “Дюньяны берекети гетген” десек де, бе рекет дюньядан чыгъып гетмеген. Къол булан ишлейген бизден тайып, машин булан ишлейгенлени янына баргъан. Биз де, кёмеклешип буса да, машинлер алып ишлесек, берекет, гетмеклигине гьёкю нюп, къайтып да гелир… (“Пайхаммарны ёлу булан”. Магьачкъала, 1993 йыл, 38 б.). “Гьали турагъан ерибиз дюнья болмакъ саялы, дюнья ягъына къарамасакъ да яра май. Къарамасакъ, оьзге вилаятланы хал къы байлыкъда-рагьатлыкъда туруп, биз буса пакъырлыкъда-къыйынлыкъда тура жакъбыз. Ондан башгъа да, оьзгелер бизин гьайванланы гьисабында гёрюп, гьар заман хорлукъну-эсгикликни гёзю булан къара жакълар. Олар, бийлени даражасына ми нип, биз буса къулланы манзилине тюше жекбиз”. (“Пайхаммарны ёлу булан”. 38 б.).

“Къайсы буса да бир вилаятны илму, маърипат ягъындан болду, оьзге ягъын дан болду оьрленмеги, алдынгерли бол магъы – эки зат буландыр.

Аввалгъынчысы, авзунда болду, къо лунда болду, гьюнери бар гишилер оьз вилаятын оьрлендирмек учун ялкъмай талмай къайгъы этип айланмакъдыр. Экинчиси, оьзге халкъ да шол къайгъы этип айланагъанланы къыйынын зая эт мей, хадирин билип, тийишли баракал ласын бермекдир”. (“Пайхам марны ёлу булан”. 49–50 б.).

Чинкдеси, ол яшланы охутув ишде янгы къайдаланы Дагьыстанда бирин чилей къоллагъан. Айтагъаным, Абусу пиян апенди яшлагъа биринчилей болуп, ахырат (дин) илмулар булан янаша дюнья (табиат) илмуланы, демек, яшавлукъ учун тарыкълы илму ланы: арифметиканы, геометрияны, физиканы, географияны, астрономияны, тарихни, философияны ва олай башгъаларын уьйретмеге башлагъан.

Къумукъланы тилин ва адабиятын уьйренмеге Дагъыстангъа гелген белгили алим-тюрколог, Азербайжан универ ситетни профессору Бекир Чобанзадени тилевюне гёре 1925-нчи йыл Абусупиян Акаев оьз къолу булан язгъан “Автобио графияда” булай айтыла: “Биз экев (бире вюсю М-М.Мавраев) алим ва гьюрметли инженер Адилгерей Дайитбековну гьара каты булан янгы къайдагъа гёре тизилген алфавитни уьйренмек учун Къазан якъ гъа гетдик. Христиан календаргъа гёре 1900-нчю йыл эди… Оренбург шагьарны къырыйында ерлешген Каргалы де ген гиччи шагьарда, муаллим Абдуллагьдан биз охутувну янгы къайдасын (арапча “усул джедид”) уьйрендик, белгили алим Фатых апенди Каримовну янында буса арифмети ка, геометрия ва башгъа математика илмулагъа ес болдукъ. Элиме къайтгъанда, мен юзге ювукъ яшны янгы къайда булан охутдум. Ондан къайры да, башгъа муаллимлени де янгы къай да булан дарс бермеге уьйретип, шо къайданы яймагъа бары гючюмню салып чалыш дым. Шулайлыкъда, охутув ну янгы къай дасын Дагъыстангъа мен яйдым”. (Гёчюрген макъаланы автору.). Бу гьаракатында да ол аз четимликлеге ва къыйынлыкъ лагьа къаршылашмагъан. Гьар не янгы зат да яшавгъа, сиз де билеген кюйде, бек къыйынлы шартларда: кёп чатакълар ва тогъаслар салынывлардан таба чыгъа. Бу ишни агьамиятлылыгъын оьзлени то макълыгъын дан англамайгъанлагъа жа вап гьисапда Абусупиян апенди оьзюню 1904-нчю йылда чыкъгьан “Юз йыллыкъ тынч рузнама ва маълума гьасана” де ген китабына язгъан баш сёзюнде булай айта: “Ай дин къардаш! Пайхаммбарыбыз алайгьи салам оьзюню гьадисинде: “Мени уьмметимни инг яхшылары ахы рат учун дюньяны къойгъанлары да тюгюлдюр, дюнья учун ахыратны къой гъанлары да тюгюлдюр; мени уьмметим ни инг яхшы лары дюньяны да, ахырат ны да экисин де гьасил этгенлердир”, – деп айтгъан. Шону учун бизин де къастыбыз – дин къар дашларыбызгъа дин ягъындан да, дю нья ягъындан да зат англатмакъдыр, оьз вилаятыбызны оьзге вилаятлагьа ошат макъдыр”. (Пай хаммарны ёлу булан”. Ма гьачкъала, 1993 й., 56–57 б.).

А. Акаев тувмадан Аллагь берген пагь мусун, бары гьюнерин, къанын-жанын элинден аямагъан, савлай оьмюрюн хал къын оьр этмеге багъышлагъан, гьакъы лыны мукълугъундан миллет аздырагъ анлагъа гьакъ юрегинден янгъан-гюйген ва оланы сай гьакъы лыны есирлигинден къутгъармагъа гече-гюнюн бир этип ары майлы-талмайлы талашгъан Къумукъну эревюллю уланы. Дагъысын айтмагъанда, дагъыстан халкъланы тарихинде башын да, Дагьыстан да басмахана къурмагъа тарыкъ дейген ой тувуп, къан тер болуп айланып, шо оюн яшавгъа чыгъарып, биринчилей болуп, дагъыстанлыланы: къумукъланы, аварланы, даргилени, къа зикъумукъланы, лезгилени, гьатта Дагъ ыстандан тышдагъы бир-бир халкъланы да къолуна ана тиллеринде китаплар тут дургъанлыгъы гиччи ишми – аз къыйын мы?! Тек ону, бу бек тизив ва асил негетли гьаракатында да, яв юрегин ярагъанлар – юрек майларын иритегенлер табулмай къалмагъан. Шу оьрде эсгерилген чон тукъ гьакъыллы, хырча ва къыйра къылыкълы къавум: “Арап тилде тюгюл эсе китаплар чыгъарылма ярамай. Ана тилде (къумукъ, авар ва олай башгъа тиллерде) китаплар чыгъармакъ – гюнагь”, – деп илинип-тагъылып, Абусупиян апендини кёп заманлар башын инжитип турагъан да, ол бек мекенли ва мугькам далиллер гелтирип, мисал учун, “Пайхаммарыбыз алайгьи саламны бир гьадисинде: “Гьар не тил болду, оьзюню тилин ярашдыр гъан гишиге, Аллагьу Таала рагьмат эт син”, – деп айтгъан деп язып, къолуна тутдуруп, авзун дагъы ачмасдай этгенде де, шо табун гюнчюлюк къара гьаракатын узата ва энни: “Йырланы, масалланы, са рынланы салып китап чыгъармакъ – уллу гюнагь иш! Гьарам!” – деп гьуя-гьарай са лып башлагъанлар. Бу гезик де А.Акаев аз билимли, англаву кеп артда къалгъан шо тайпагъа англатмакъ учун булай язгъан: “Бизин Дагъыстандан оьзге, вилаятдагъ ылар минг йыл аввалдан берли оьзлени тиллериндеги йырланы болду, масалла ны болду, сарынланы болду – жыйып ки таплар яза гелгенлер.

… Амма не пайда, пикрусу уянмагъан гишилер биз язгъан китапланы бирлери не айып этелер. Шол гишилер инг тийиш сиз гёрген затыбыз да – масаллар булан йырлар язгъан китабыбыздыр”.

Пайхаммарыбыз алайгьиссалам оьзю ню гьадисинде: “Йырларда да гьикмат бар”, – деп айтгъан. Пайхаммар оьзю де сёзню арасында арап йырлар булан масал гелтире болгъан. Пайхаммар алайгьис саламны заманында инг яхшы алимлени бириси болгъан Ибну Аббас деген гиши оьзюнден Къуръандагъы гьар не кали маны маънасын сорагъан гишиге арап сарынланы бирин айтып баян эте бол гъан. Шол Аббас деген гиши де, оьзге ки таплагъа къарап ялкъгъанда, “энни йыр китапланы гелтиригиз” деп айта болгъан. Имам Шафиъи разияллагьу ангьуну сё зюне гёре, йыр лар да, сарынлар да, ма саллар да – адамны табиатына назиклик, иттилик, аривлюк гелтире.

Биз шол китапны ичине беш юзге ювукъ масаллар язгъанбыз. Аланы гьар бирисин де бир гьакъыл бар. Али рази яллагьу ан гьу оьзюню уланы Гьусайнгъа этген васиятында, “масалланы да билмеге далап эт”, – деген сёз де бар. Бир вилаятдан масаллар да, йырлар да кёп болмакъ – шол вилаят ны халкъы билимли, пагьмулу, гьюнерли болмакъгъа тюз эте. Шону учун гьар вила ятны гишилери оьзлени шолай затларын язалар. Арада биз язмай къалсакъ, оьзге вилаятлардагъылар “Дагъыстанны булай затлары ёкъмукен, бар буса да оланы яз магъа язув билегенлери ёкъмукен” деп айтмасларму? Айтар чы. Гьасилул-калам, биз гьар не язсакъ да, пайдасы барны би лип язабыз. Билмейгенлер индемей туруп сама билмейми? Бизин оьзлер чакъы да зат билмейген гьисап этеми? Шолай гьи сап эте буса ол ярай. (“Пайхаммарны ёлу булан”. Магьач къала,1993й.,58-59б.).

Абусупиян апенди оьзюню ярыкълан дырывчулукъ, шаирлик, алимлик, таржу мачылыкъ ва олай башгъа ишлери бу лан бек машгъул болса да, сиясат (поли тика) якъдан да гьеч хантав болмагъан, демек, ондан ягъада турмагъан. Сиясатгъа ол шу йигирманчы асруну башындан берли агьа мият бере гелген болма герек. Эсгерилген

“Автобиографиясында” ол булай яза: “… Мен бир минг тогъуз юз еттинчи йылда са тып китаплар алмакъ учун Мисриге (Еги петге) ва Истанбулгъа бардым. Ва магъа, Дагъыстангъа тарыкълы янгы китаплар дан къайры, ондан яшыртгъын кюйде, гери урулагъан башгъа китапланы да гелтир ме бажарылды”. (“А.Акаевни адабият ва илму варислиги”. Магьачкъа ла, 1992 й.,129б.).

Айтагъаным, пача Россияны зулмусун дан ялкъмагъан ва безгимеген эди буса ва юрегинде огъар оьжетлик тувмагъан эди буса, ону политикасына къаршы – гери урулагъан, яшырып сакълап, яшыртгьын охума тюшеген, билинип къалса, яша ву-къысматы учун бек къоркъунчлу, шо китапланы йыракъ эллерден-алыслардан мунда, Дагъыстангъа гелтирмес эди деген ой тувулуна.

Сонг да, ону политика къаравлары, инкъылапчы ругьу 1917-нчи йыл фев ральда болгъан буржуазия инкъылабын дан да алъякъда болгъанлыкъгъа шулай дагъы да бир агьвалат исбат эте: Санкт-Петербургда белгили ярыкълан дырывчу ва жамият чалышывчу С. Гьабиев чыгъарагъан “Дагъыстанны тангы” деген жамият-политика журналны 1913 нчю йылда пача гьукуматы япгъанда, ал дынлы къаравлары булангъы Абусупиян апенди пачаны ва ону рагьмусуз чинов никлерини бу адилсиз-законсуз ишле рине эпсиз къазаплана ва пача Россияны зулмучу жиргенч юзюн ачып, “Бугюнню герекли масъаласы” деген шиъру яза. Орусчагъа гёчюрюлюп 1913-нчю йыл С-Петербургда “Бусурман газетде” чыгъ арылгьан шо сатиралы шиърусунда ол пача къурумуна “тюйлюген (кор шун)” йи мик итти тырнакълары булан гъы къарт зулмучу”, “чагъан ва каптар гийик (гиена)” дей ва гележекге къатты кюйде инана туруп, “бизге дагъы да гюн чыгъар” дей.

Муна шу мисаллар, мен ойлашагъан кюйде, А. Акаевни 1917-1918-нчи йыл ларда инкъылапчылагъа ирия болмакъ лыгъыны аслу себеби болма герек.

Бираз алда айтгъанлай, халкъны на сипли гележегинден умут уьзмейген Абу супиян апенди Россияда февраль инкъы лабы уьст гелгенде, озокъда, бек къувана, къара халкъны яшавун яхшылашдырма онгайлы шартлар яратмагъа имканлыкъ лар болажагъына инана ва ону уллу ругь ланыв булан къаршылап, политика чалы шывун жагь кюйде жанландыра. Масала, февраль инкъылапдан сонг чыкъмагъа башлагъан “Мусават” (“Тенглик”) деген биринчи къумукъ га зетде ол булай яза: “Бугюн сама халкъ булай ихтиярлы бол магъан буса, орус пачалыкъны ичинде биз языкъ болажакъ эдик. Алдынгъы зул мучу пачалыкъ орус динден оьзге динге, орус тилден оьзге тилге де эркинлик бер мей эди. Амал болгъан чакъы аста-аста оланы къыса эди. “Бизин сиз къысасыз, бизин динибизге, тилибизге эркинлик бермейсиз!” – деп айтмагъа да ярамай эди. Пачалыкъгъа зараллы гиши деп, жандармалар тутуп, туснакъгъа сала эди. Яда Сибирге йибере эди.

Гьасилул калам, аста-аста къыса туруп, “бир нече юз йылдан сама орус пачалыкъ да орусдан гъайры гиши къалмас, гъайры диндегилер де бара-бара оруслашып къа лыр, динлери де гетер, тиллери де битер” деп ойлай эдилер. Бугюн буса, Аллагьу Таалагъа кёп шюкюр, орус пачалыкъ, ол хыялны хаталыгъын англап, ол пикрудан къайтды. Алдынгъы хатасына товба этди. Бугюнден сонг, гьар дин тенг! Гьар тил эркин! Бугюн гьеч бир миллетни халкъы алдын йимик орус пачалыкъны оьгей уланы тюгюл. (“Пайхаммарны ёлу булан”. Магьачкъала. 1993й., 71–72 б.).

Зулмуну тюбюнде янчылгъан загь матчы халкъгъа языкъсынагъан, жаны авруйгъан, ярлы халкъны елкесинден басгъан пача гьукуматына ва огъар са тылгъан ерли бай-бийлеге шамланагъ ан-къагьарланагъан, азат яшавгъа сув сап, эркинликге талпынагъан ва оьзюню пагьмусу-гьюнери, асил табиаты булан халкъ арада уллу абур-гьюрмет къазан гъан А. Акаевни эслеген гёрмекли ин къылапчылар У. Буйнакский, Ж. Къоркъ масов, М. Дахадаев, С-С. Къазбеков, З. Батырмурзаев ва башгъалары ону булан къатнамагъа башлайлар, ону юрек къыл ларын тезден къытыкълайгъан умутланы, хыялланы гьакъында лакъырлашывлар этип, яхшы гьаллы, таза юрекли, гьакъгерти насигьатчы, пасигь-дилбар масла гьатчы, терен ойчу, мисгин-пакъыр халкъ ны къулу, ону азатлыгъыны ва насипли гележегини есири Абусупиян апендини аста-аста инкъылапчыланы янына тар талар. Инкъылапчыланы адамны гёнгюн хош, юрегин шат этеген къурч сёзлерине, инсанны къанатландырагъан илгьамлы ойларына-пикруларына байланып, олагъа къатты кюйде инанып ва оланы сёзюн алып, олар тутгъан ёлну халкъгъа ан глатмакъ учун, А.Акаев айрокъда “Ишчи халкъ” деген газетде хыйлы макъалалар чыгъара. Бу ерде де тюпдеги мисалланы гелтирмек оравлудур деп ойлайман: “… Инг аввал биз социалистлени атын эшитгенде, оланы кёп яман гишилер” деп санай эдик. Олар – “дюньяны ичиндеги зулму деп айтгъан затны тамурун гесип, зулму булан алынгъан бийлени-байланы къо танлары-тавлары жамиятгьа къайтма ге рек” деп айтагъан адамлар. Олар – “бай деп биревню сыйлап, ярлы деп биревню хорламагъа ярамас, барын да тенг гёр меге герек” дейген адамлар. Олар – “бир адам кёп уллу бай болуп, ону хоншусу кёп ярлы болмакъ адамлагъа да, инсангъа да ярашагъан зат тюгюл, шогъар арада зулму да болмайгъан кюйде, динге бузукълукъ да болмайгъан кюйде бир тадбир (чара) этмеге яхшы эди” деп айтагъанлар. Большевиклер де – социалистлени зор та буну. Социалист лер айтагъан зат буса: “Халкъны ихтияры халкъны къолунда къалмакъ, къалмаса – зулму болмай къалмас” деп айталар олар.

Гьакимлени де, бийлени де, байланы да этеген зулмуларына инг аввал эс тапгъан лар да, шол зулмуланы къара халкъдан тайдырмакъны инг аввал ойлагъанлар да – социалистлер эдилер. Шо пикру булан нечесе йыллар ишлеген сонг, социалистлер Николайны да тахдан тюшюрюп, халкъ ны ихтиярын оьз къолларына бердилер. Ахырда, Дагъыстанны мисгин халкъыны къолундан ихтияр гетмеге турагъанны гё рюп-билип, орус вилаятдагъы большеви клер Дагъыстангъа бирдагъы керен гелме тюшдю. Муна бугюн гелип, экинчилей де Дагъыстанны ихтиярын къара халкъны къолуна тапшурду. Гетип барагъан гьюрият къайтды. Къутлу болсун бизге бу гьюрият! Энни сама къолдан чыкъмагъа къоймай, яхшы сакъламагъа далап этейик! Большевиклени гьакъыкъатын бил ген сонг, бизин де, оланы да арасында дав этмеге таман чакъы себеп де гёрюнмей. Олар сюе: орус пачалыкъны къолундагъы бары да ишлейген мисгин халкъны уь стюнден зулму таймакъны. Олар – “бары да халкъны ихтияры бир гишини къо лунда болма ярамас, болса – зулмугъа ёл бола” деп айталар. Гер ти зат. Николайны тахдан тюшюрген гишилер, башгъа гиши ни тахгъа миндирмекни маънасы да ёкъ. Бу большевик лер бизин Дагъыстандагъы ишчи мис гин халкъны ихтияры къолун дан чыкъмагъа аз къалып тура экен деп эшитип, Дагъыстанны мисгин халкъына кёмек этмекни къасты булан гелген ги шилер. Бизин оьзлеге уллулукъ сюеген имамлагъа, оьзлер халкъдан зулму булан алгъан къотанлардан айрылмагъа сюй мейген бийлеге, байлагъа да къарамай, тюшген ихтиярны да, гьюриятны да сакъ ламагъа билген бусакъ, большевиклер би зин Дагъыстангъа гелмежек эдилер.

Оруслар бизин динибизни, шариаты бызны артдырмаса да, бизин арабызда аслу – низамны юрютдю. Оруслар гел меген эди буса, Дагъыстанны алдынгъы яман гьалы гьали де болур эди. Башгъа бир пачалыкъны къолунда болса тюгюл эсе, оьзюбюз оьзюбюзню юрютмеге бол майгъаныбыз гюн йимик аян болду. Биз ге гьюрият да, ихтияр да тарыкъ тюгюл экен. Таякъ да, къамучу да тарыкъ экен. Большевиклер гелгинче, Шурада эки гюнню ичинде бир гиши оьлтюрюле эди. “Жамъият исламия” адамлагъа: “Базарда тюбекни сатыв-алывун къоюгъуз” деп юз керен айтды, буса да токътатмагъа бол мады. Боль шевиклер гелгенден сонг, адам оьлтюрмек де битди, базарда буса тюбек сатагъан яда алагъан гиши де гёрюнмей”. (“Пайхаммарны ёлу булан”. Магьачкъала, 1993 й., 21–26, 31-32бб.).

Балики, биз оьрде атларын эсгерген инкъылапчылар оьзлер де шолай бо лар деп тура болгъандыр, Абусупиян апендини ва олай оьзгелени алдатмагъа хыялында да болмагъандыр, гьакимликни къолгъа алгъанда, гьукуматны башын тутгъан тайпа, ёнкюп-шашып, къутуруп гетип, халкъгъа хыянатчы лыкъ, зулмучулукъ этер деп ойлаш магъа тюгюл, гьатта эсине-пусуна да гелмегендир. Сонг да, оьрде эсгерилген инкъылапчыланы совет гьукуматны шо терс ишлеринде бир гюнагьы да болма кюй ёкъ, неге тю гюл олагъа совет гьаким лиги токъташдырылгъынча яшамагъа да насип болмады, къара халкъ учун жанла рын къурбан этип, гюн гёрмей яшлайын гетдилер. Биргине-бир сав къалма насип болгъан, инкъылапчы-ватандаш давну игити Жалалутдин Къоркъмасовгъа да не гьал салдылар.

Лакъырдан тайышагъан йимик бола буса да, оьрдеги пикрумну исбатламакъ учун, далил гьисапда бизин пачалыкъда болгъан, сиз барыгъыз да билеген, бир агьвалатны мисал этип гелтиремен: ет ти-сегиз йыл алъякъда, биз США-ны ва шолай башгъа капиталист пачалыкъла ны къартыллатып, тюк-тюгюн тургъуз дурагъан СССР тозулар ва бизин пачалыкъ капитализмни ёлуна тюшер деп бир де ойлашамы эдик? Воллагь, эсибизге де гелмей эди. Гёрдюнгмю, бизин шо ёлгъа экев: Горбачёв да, Ельцин де халкъгъа да сорамай, теберип салып къойду. Инкъы лапдан сонггъу йылларда да муна шулай болгъандыр, халкъгъа къысасланы ва къыйыкъсытывланы – шо адилсиз, закон суз ишлени бир-эки ярахсыз этгендир.

Гьасили, Дагъыстанда совет гьакимли ги токъташдырылып битмеген – инкъы лапчылагъа оьтесиз къыйынлы ва бек авур, гьатта оланы яшаву учун эпсиз къоркъунчлу йылларда, А.Акаев олагъа бары гючюн, гьюнерин-пагьмусун салып кёмеклешген.

“1919-нчу йылны язбашында, – деп яза Абусупиян апендини ювугъу, муал лим М-К. Сагьадуллаев, – мен Тёбен къазанышда Абусупиянны уьюнде Дагъы станны загьматчыларыны тыш чапгъынчылагъа – акълагъа къаршы ябу шувну ёлбашчыларыны бириси З. Ба тырмурзаевни бир нече гезик гёрдюм, Ону уьюнде башында У.Буйнакский, Ж.Къоркъмасов булан область комитет ни яшыртгъын жыйынлары оьтгериле эди”. “Ол Ж.Къоркъмасовну, У. Буйнак скийни ва башгъаларын лап къоркъун члу заманларда оьзюню уьюнде-эшигин де айлар булан яшырып да сакълагъан.

Дагъыстанда Совет гьакимлиги заман лыкъгъа тюп болгъанда, социалистлени ва большевиклени якъчысы деп, контре волюциячы, контрразведканы началь ниги, пача Россияны полковниги Н. Тар ковскийни буйругъуна гёре, А. Акаев 1918-нчи йылны октябрь айында туснакъ этилине. Эсгерилген автобиография сында ол булай яза: “Туснакъгъа (зиндан гъа) да тюшдюк, тек ахырда нечик буса да къутулдукъ, Аллагьгъа шюкюр! – гьали эркинликде яшайбыз”. (Гёчюрген автор). (“А.Акаевни адабият ва илму варислиги”. Магьачкъала, 1992й.,131б.).

Гьасили, октябрь революцияны уьст гелмеклигини натижасында большевик лер гьукуматны къолгъа ала. Инкъылапны къагьруман уланлары загьматчы халкъны насиби – гележеги, ону ярыкъ гюнлери учун ябуша деп къатты инангъан Абусу пиян апенди, большевиклер энни адил ли-низамлы демократ пача лыкъ къурар деп умут эте ва совет гьу куматны башлап гъы йылларында да большевиклеге гьакъ юрекден гьалал къуллукъ этип юрюй.

А. Акаевни шолай ойлаша болгъан лыгъын, ону 1920-нчы йылны май айын да эркинлик учунгъу ябушувда жанларын къурбан этген инкъылапчылар: У. Буй накскийни, М. Дахадаевни, С-С Къазбе ковну, Гь. Сайитовну ва башгъаларыны сюеклерин Темирханшурада гёмегенде къайгъылы жыйында сёйлеген сёйлевюн ден ашкере-аян болуп тура: “Сиз, оьзюне талпынып тургъан азатлыкъны гёрмей, бу дюньядан гетдигиз, тек халкъ муна шогьар етди. Биз бек яхшы билебиз, сиз бизин пачалыкъны халкълары къазан гьан азатлыкъгъа бек шат болажакъ эди гиз. Яшасын бизин ёлдашларыбыз, сизин ёлугъуздан ба рагъан! Олар, озокъда, азатлыкъгъа толу кюйде ес болмайлы ва яшавну кюрчю-сюнден башлап янгыр тмайлы токътамажакълар”. (Гёчюрген автор).(“А. Акаевни адабият ва илму варис лиги”. Магьачкъала, 1992й., 20б.).

1926-нчы йылдан башлап, къарагъан да, терен гьисли, назик табиатлы Абусу пиян апендини совет къурумдан гёнгю чыкъмагъа башлагъан. Айрокъда 1927– 1929-нчу йылларда арапча охугъанланы ругьанилени туснакълагъа тыгъып, бир гюнагьсыз адамланы жибин чакъы да гёрмей, судсуз-дувансыз гюллелеп, бир лерин буса йыракъ сибирлеге йиберип ва дин ожакъланы (идараланы, межитле ни, мадрасаланы) бир ягъадан ябып тер бейгенде, А. Акаев бек гючлю къыйнала, большевиклеге ва со вет гьукуматгъа этген къуллукъларына оьтесиз гьёкюне. Тюзлеме бажарылмайгъан бу янгылышына юреги янып, не этегенни билмей, оьзюню йимик сагъынып (юреги таза адам башгъала ны да оьзюн йимик гёре чи) шо заманлар ювукъ-арекге дегенлей юрегин ачып-гьё кюнчюн айтып сырлашгъан. Арасындан бириси (авзу сырылгъыр-мюгьюр (печать) урулгъур чагъывчу – адам сатывчу), ерде ятма тюгюл, ерге тюшме де къоймай, оьрге – ОГПУ-гъа етишдире. Шулайлыкъда, 1929-нчу йылны июнь айыны лап башын да Абусупиян апенди туснакъ этилине.

Ери гелгенде темирни кертидей къа тып, эркек сёзюн айтмагъа болагъан Абу супиян апенди ОГПУ-ну сорав алывчусу ну соравларына, сонг судда ташдырып бир де бюдюремей булай жавап берген: “Мени политика къаравумну сизге шунда таш дырып билдиремен. Мен ислам динни, шариатны къатты якъчысыман ва шо кю юмде къалажакъман. Совет гьакимликни бары да чаралары булан мен разилешме болар эдим, тек бусурманланы арасында аллагьсызлыкъ гьакъда сёз юрюлеген де, мен бир заманда да рази болмасман. Шогъар рази болагъан бусурман алимле ни табып боларсыз деп де эсиме гелмей. Айтгъанман ва айтажакъман: Аллагь бир, пайхаммар гьакъ ва бары да бусурманлар ислам динни ва шариатны къанунларын (законларын) юрютмеге герек деп. Яшыр майман бир де: ахырынчы гюнюме ерли, демек, мени тутуп, туснакъ этип къойгъ унча, бусурман халкъгъа айтып юрюгенмен, исламны ва шари атны ёлун юрютмек гьар-бир бусурмангъа борчдур деп. Мен олар (боль шевиклер деген маънада) геле жекде де дин юрютювню эркинлигин къо яр деп ойлаша эдим, тек къоймайгъанны билгенде олардан айрылдым. Мен бир за манда да динге ва шариатгъа хыянат бол магъанман. Динни ва шариатны якълавну ёлундан юрюгенмен, юрюймен ва юрю жекмен”. (Гёчюрген автор).

1929-нчу йылны декабрь айыны 14 нде А. Акаевге ОГПУ-ну Коллегиясы суд эте ва бир гюнагьсыз адамны не гьакъ такъсырлап, он йылгъа къагьрулу йыракъ Темиркъазыкъгъа сюргюн эте.

Ол нечик гючлю ругьу, нечик бай жан азыгъы булангъы намуслу-ягьлы, къый ынлыкълар къажытмайгьан къоччакъ адам болгъанлыгъына, ону булан бир че туснакъда, лагерде болгъан ва ондан уьюне эсен-аман къайтмагъа насип бол гъан Урма юртлу Абдурагьманны хабары да шагьатлыкъ эте. Ол айтагъангъа гёре, Абусупиян ондагъы зулмудан тазза янчылгъан, увалгъан-эзилген халкъны ругьдан тюшмеге, ассилик этмеге къой май болгъан, кюйсюзлерине: сувукъ тийгенлерине, къулагъын ва аягъын уь шютгенлерине къарап, эмчи болуп, хый лыларын сав эте бол гъан. Оьзю булан бир баракда турагъан туснакъ ёлдашлары уьюн-эшигин, яшларын, дос-къардашын сагъынып бек пашман-кюстюн болуп турагъан заманларда арив тавушу булан Къуръанны сураларын ва олай да йыр ланы, дастанлардан (поэмалардан) гесе клени гёнгюнден охуп, оланы гёнгюн ача болгъан. Насигьатлар берип, маслагьат этип, туснакъ ёлдашларыны юреклерине сабурлукъ сала болгъан. Гьатта лагерни къаравуллары да, шунча пагьмулу, шунча тизив адамны туснакъгьа йибереми деп, ону туснакъ этгенлеге къазапланып, бек айып эте болгъанлар.

Адамлыкъны, гертиликни, тюзлюк ню байракъчысы, оьз халкъын оьр дара жагъа чыгъармагъа савлай оьмюр бою янын салмайлы жанталашгъан, там тар машгъан Абусупиян апенди 59 йыллыкъ чагъында йыракъ сибирлерде ГУЛАГ-ны авур шартларында савлугъун тас этип, шолай зая болуп, чакъсыз оьлюп гетген.

Ёкъ, ол оьлмеген! Игитлер, шаирлер, алимлер… демек, халкъына къуллукъ этгенлер оьлмейлер. Ол – игит, шаир, алим… Абусупиян апенди анадаш халкъы бар чакъы яшажакъ, яшажакъ, гьар даим де яшажакъ!