Текст книги "Абусупиян Апенди – уьмметни берекети"

Башда илму кёкде гюн йимик

Абусупиян миллетини гележеги гьакъ да теренден ойлашагъан шаир, алим, те рен ойчу ва машгъур ярыкъландырывчу болгъанлыгъы бизге аян. Ол халкъгъа илмуну хадирин билдирмеге, ону дю ньягъа, яшавгъа тюз гёзден къаратмагъа бары гючюн, пагьмусун бакъдыргъан. Бу гьаракатында ол кёп четимликлеге, къар шылыкъ этивлеге ёлукъгъан.

Ону девюрюнде къазанышлыланы арасында бусурман илмуну охуп, къади деген оьр атгъа ес болгъанлар хыйлы бол гъан. Бырынгъы йырда:

 
«Къазаныш уллу шагьар,
Къадиси кёп къартындан», —
 

деп айтылгъанлыкъ да шогъар шагьат лыкъ эте. Ахыратны илмусундан къай ры илмуну охумагъан, дюнья илмуланы юреги къабул гёрмейген бир-бир къади лер дин илмуланы да, дюнья илмуланы да бир йимик теренден билеген Абусупиян ны яхшы англап битмейлер.

Шолай къадилени бириси:

– Абусупиян, сен билимли, гьакъыллы адамсан, тек яшлар дюнья илмуланы да охумагъа герек дегенингни арив гёрмей мен. Бу уьч гюнлюк пана дюньяда яша макъ учун илму негер тарыкъдыр? – дей.

– Тарыкъ, дин къардашым, тарыкъ. Гел сабурлукъ булан яхшы ойлашып къарай ыкъ. Дюнья илмуланы уьйренген халкъ ланы, мисал учун, ингилислени яшаву кёп алда, яшав даражасы кёп оьрде, демек, олар бек тынч ва бай яшайлар. Неге? Неге тюгюл де олар дюнья илмуланы охуп, оланы кёмеклиги булан, оьзлюгюнден юрюйген, масала, отну гючю, пусну гючю булан юрюйген машинлени яратгъанлар. Бизде минг гиши, минг ат этеген ишни, онда шо машинлер булан бирев оюнгъа йимик этип къоя. Уьч гюнлюк дюньяда да адамшавлу яшаса яхшы тюгюлмю? Сонг да, дюнья илмулардан магьрюм къалгъан, авамлыкъда къалгъан миллетлер янчы ла, зулмулана. Кавказны халкъларыны, ону ичинде Дагъыстанны халкъларыны дюнья илмулардан шолай пайы болгъан буса, масала орусланыки йимик тобу-топ ханасы ва олай башгъа савутлары болгъан буса, Аресейни – Николай пачаны зулмусуну тюбюнде янчылмай, эркинликде, оьз ихтиярында яшар эди.

– Абусупиян, айып этсенг де, сен ай тагъан затлар мени башыма гирмей.

– Сен чи дагъы, достум, гийирмеге сюймейсен. Сокъур тутса йибермес деп шо биргине-бир ахыратны илмусун тут гъансан, шу мен ай тагъан затлагъа агьа мият берип, англамагъа къарамайсан.

– Къарама хыялым да ёкъ. Сонг да, Абусупиян, сен къатын-къызгъа оху магъа, билимли болмагъа герек дейсен. Шо оюнгну лабокъ да эрши гёремен. Эсинге гелсе де, шону нечик айтмагъа боласан? Эретургъанда этегингден гьакъ ылы тюшюп къалагъан чюпюрек баш лагъа негер тарыкъдыр билим?! Эрине де гьалал къуллукъ этип, арив яшларын да сакълап, шоланы да тарбиялап турса, та манлыкъ этмейми шо къысгъа бутлагъа?!

– Этмей, къурдашым. Воллагь-биллагь этмей. Бир ойлашып къара оьзюнг, яшла рын да билимли тиштайпа яхшы тарбияла масмы? Шо уьй-эшикни де шолай тиштай па адам сукъланардай арив юрютмесми? Шо мен сизге айтып гетген гюнбатыш уьл келени халкълары мактаплар да ачып, къатын-къызгъа шо мен айтагъан кюйде би лим берелер, шо саялы да олар гьар якъдан бажарывлу, гьатта эренлени яннавурун ту туп, шо машинлени ишлетелер. Бизде буса, дагъы несин айтайым, бичип тигип биле ген тиштайпа юзден бир ёкъ.

– Абусупиян, бу ялгъан дюньяны гьай ын этмеге герек тюгюл. О бириси дюнья ны – герти дюньяны гьакъында ойлашма тарыкъ.

– Озокъда, къардашым, биз яратгъаны бызгъа мутиъ болмагъа, ол герсётген ёлдан юрюмеге герекбиз. Тек бу дюньядагъы за маныбызны да халкъгъа, элге пайдалы оьт гермек учун дюнья илмулагъа да тюшюн ме герекбиз. Бирдагъы айтаман, достум, дюнья илмулардан пайсыз къалгъан авам халкъ башгъа халкъланы тюбюнде янчы лып, ватансыз къалагъанын ва бир гюн ти ли-неси булан ер юзюнден тас болагъанны унутмагъа ярамай. Биз гележек наслула рыбызны гьайын эт меге герекбиз. Олагъа илмулу-билимли, оьр даражалы халкъла ны артындан етеген ёлну гёрсетмеге герек биз. Башда илму кёкде гюн йимикдир, – деп битдирген Абусупиян оьзюню сёзюн.

Тюз айтасан

Аресейде Октябрь инкъылабы уьст болуп пача тахдан тюшгенде Темир-Хан Шурадагъы, Гунибдеги, Хунзахдагъы ва Дагъыстанны олай башгъа ерлериндеги Николай пачаны асгерлери тозулуп, уьй лерине къайта. Шолайлыкъда Аресейни хахол этигини тюбюнде къалгъан Да гъыстангъа гьурият (эркинлик) геле. Тек арадан аз заман да оьтмей, 1918-нчи йыл ны январь айыны башында Дагъыстан да бек къыйынлы гьал тувулуна. Себеби де – шо Аресейни солдаты гетип, эркин лик тюшюп турагъан гюнлер тав ичинде Узун-Гьажи халкъны арасына бизге имам болмаса ярамай деп уллу хозгъавул сал гъанлыкъ ва шону булан пайдаланып, кёп къою-къотаны бар гьоцоцлу Нажмутдин асгери де булан Темир-Хан-Шурагъа ге лип, гючден Дагъыстанны имамы (башы) болма бек къасткъылып айланагъан лыкъ. Шу къыставуллу гьалгъа байлавлу болуп, январь айны онунда Дагъыстанны тахшагьары Темир-Хан-Шурада (гьалиги Буйнаксде) областной советни (вилаят шурасыны) мажлиси чакъырыла.

Мажлис юрюлеген бинаны алдындагъы майданда Нажмутдинни он мингден де ар тыкъ адамы булангъы асгери, эшикни ал дына ерли тыгъылып, тыкъма-тыкъ болуп токътагъан. Шагьарны ичи де чакъырыл май гелген савутлу адамлардан толгъан, Шагьарны халкъы: бусурман, орус, жугьут – бары да къакълыкъгъан, бек рагьатсыз лыкъда ва уллу хозгъавулда. Олар бу къара гючден оьзлени аманлыгъын сакъламакъ муратда, савутланывну ва сакълыкъ этив ню гьайында. Неге тюгюл де, тюртюшюв лер болуп, къалмагъар башланып, уллу къан тёгюлювлер болма имканлы. Чинкде си, чакъырылмагъан къонакълар гелгенли шагьарда низамсызлыкъ, пакарсызлыкъ, башалманчылыкъ ва урулар башлангъан.

Шо гюнлер шагьарны къадиси, базар да Нажмутдинни адамлары урлагъан ки ритни ва олай башгъа затланы гелтирип, Наж мутдинни онг къолу – Узун-Гьажини алдына ташлай.

Муна, шулай къара къалмагъарлы ва уллу гьарасатлы вакътиде бир-нече гюнлер гючлю тарт-соз булан юрюлюп турагъан Дагъыстан вилаят мажлисде арагъа салып ойлашмакъ учун, ахырын чылай бирдагъы керен имамлыкъны масъаласы салына.

Нажмутдинни байлыгъына алдангъан дурангили Ибрагьим къади булай дей:

– Сиз не сёйлейсиз?! Олай уллу алим Нажмутдинге муфтилик таманлыкъ эте деген недир? Муфтилик эсги пача гьуку матны заманында бусурманланы алдатма къурулгъан идара. Нажмут дин олай адам тюгюл. Ол шариатны валиси. Шариатдан бир англаву ёкълар айта огъар муфти деп. Нажмутдин муфти тюгюл! Нажмутдин – имам. Бирдагъы айтаман, ол – имам. Шуну сиз неге англамайсыз? Мунда бир гишиге бары да ихтиярны бермеге яра май деп айтып юрюйгенлер бар. Тюз айт майлар. Имам болгъан сонг, о шариатны гьукмуларын юрютмеге герек.

Магьаммат къади Дибиров огъар бу лай жавап къайтара:

– Сен не айтсанг да, биз огъар муфти деген атны багъыйлы гёрдюк. Башгъа ат огъар ошавсуз. Нажмутдинге имам демеге ярамай. Имам тюрлю-тюрлю бола: юр тну имамы, намазны имамы, шагьарны имамы. Нажмутдин буса ругьанилени башы. Чинкдеси, имам болма тийишли гиши артына сирив-сирив этип асгерлер де салып гелип, халкъгъа къара къоркъув да берип гючден болма айланмай.

Эрпелили байлардан бириси ер еси Даниял Апашев де булай бек уста кюйде сёйлей:

– Муна, сав жуманы узагъында юрю люп турагъан мажлисде бир нече керен урунуп, имамлыкьны масъаласын чечме ге бажарылмай тура. Озокъда, Нажмут дин биз айтагъан кюйде гелмеди. Кёп ас гер булан гелди. Сиз айтасыз, шариатда имамлыкъ ярамай деп. Балики, бир уллу зарал гележек буса, шариат да бир затны, дурус-гьакъ тюгюл йимик затны яратып къоймасмы экен?

Апашев сёйлеп битгенде мажлисни юрютеген раис (председатель) Къадиев Тажутдин онда олтургъанлагъа:

– Дагъыстан алимлени арасында им амлыкъгъа къаршы гишилер бармы?

Кимдир? – деп сорай, Абусупиян апенди олтургъан еринден эре туруп:

– Бар. Мен къаршыман. Дагьыстангъа имам тарыкълы тюгюл, – дей.

– Далил булан айтамысан яда оьзюнг булай айтамысан? – деп сорай мажлисни раиси Абусупиян апендиге.

– Бирдагъы къайтарып ва ташдырып айтаман: имам бир де гьажатлы тюгюл. Дагъыстанда имам сайламакъ гьарам. Да лил де инамлы шариат китаплардан гёр сетип айтаман, – деп ол бир-нече кита планы атларын эсгере, гьатда бетлерине ерли айтып бере ва оьзюню сёзюн исбат эте туруп булай узата:

– Шо китапларда дюньяда бирден къай ры башгъа бусурманлагъа имам болмагъа ярамас дей. Бизин имамыбыз гьалиге Сол тан. Имам тарыкълы болса да, Нажмут динде биз имамлыкъны шартларын да бирдокъ да гёрмейбиз. Сонг да тюз англа! Мен шариат булан имамлыкъ ярамай дей мен. Бизин шариат бусурманлагъа бютюн дюньяда бир тюгюл имам болмагъа яра май деп загьир (ачыкъ) эте. Бизин дёрт де мазгьапны алимлери айтагъан зат шо. Эки имам ярар деп айтагъан китаплар да бар. Арада денгиз болуп, кёмек, сурсат етиш мес йимик буса. Масала, муна шу Шурадан чыгъып, ари-бери айланмай тюз Маккагъа багъып юрюген гиши денгиз де ген затны гёзю булан да гёрмей, Маккагъа барып етише. Бакуден чыгъып тюз Истамбулгъа юрюйген гишиге де арада ден гиз ёкъ. Къа ра денгиз онг якъда къала. Иш булай бол гъан сонг, бусурманланы Истамбулда бир имамы бар туруп, Дагьыстанда бирдагъы имам ярамай. Гьарам зат! Солтан, бизден де кёп йыракъ токътагъан Макка-Мадина ны имамы болуп, къолунда сакълап тура. Гьасили, шариатны билеген гиши Дагъы стангъа имам герек деп айтмас. Биз герти алимлер бусакъ шариатны ахкамларын тюз кюйде англамайгъанлагъа малим эт меге борчлубуз.

Дин къардашлар! Гьа сили, шу мен имамлыкъны гьакъында айтагъан зат лар барысы да шариат китапларда бар. Шариат ны билеген алимлер нечакъы излесе де, китапланы ичинде мундан башгъа зат ны тапмажакълар. Бу бир де яшыртгъын зат тюгюл. Гюн йимик загьир зат. Муну хилапына сёйлейген гиши ил муну те рен билмейген гишидир. Яда оь зюню башгъа бир мурады болмагъа герек.

Мажлисни раиси Тажутдин Къадиев ачувлу кюлеп:

– Олай буса бизин имам Шамиллер бил мей юрютген экен оланы ишлерин? – дей.

– Биревлер бир затны этген деп, олагъа къарап, ол ишни этмеге ярамай. Китаплар булан оьлчемеге герек бола. Оланы иши бизге гьужжа (далил) тюгюл. Бизге гьужжа китаплардагъы зат. Олай болса да, Шамил ни заманы башгъа, гьалиги заман баш гъа. О заман гелген орусланы къасты бизин вилаятыбызны къолгъа алмакъда, оьзлер гьаким болмакъда эди. Гьалиги орусланы буса олай къасты ёкъ. Шамилге имам де мек – яревкелени иши болма герек. Оьзю Шамил имамман деп айтмагъан буса да ярай. Истамбулдагъы имамгъа кагъыз язып, ондан изну булан юрютген болма да ярай. Гьали не болса да, оьзю этген затгъа ол жа вап бере, биз этген затлагъа Аллагьу Тааланы алдында бизге жавап берме тю шер, – деп токътатгъан Абусупиян апенди мажлисни раиси Тажутдинни де.

Баягъы Нажмутдинни сюркюччюсю, дурангили Ибрагьим къади Абусупиян апендини къаршысына сёйлеме чыгъа, тек далиллер гелтирме болмай, бош ём макъны сёйлеп олтура.

Сонг Улакъаев Мустафа къади, жюнгю тейли Юсуп къади ва оьзге тюрлю алим лер Абусупиян апендини сёзюн гертилеп сёйлегенлер. Чинкдеси, шо вакътилер Абусупиян апенди гьоцоцлу Нажмут дин тутгъан ёл тюз тю гюл экенни исбат этеген макъалалар да чыгъаргъан болгъан. Имам бол ма гьасиретлигинден оьлюп барагъан Нажмут дин, мурадына етмеге Абусупиян апенди оьзюне бек тогъаслыкъ этип тура гъангъа яв юреги ярылып:

– Гьей, Акайны уланы, аста къой, – деп ачувлу башлагъанда Абусупиян ону шос сагьат бёлюп:

– Биринчилей, мен къазанышлы Арс ланбек Акай къадини уланыман. Экин чилей, мен ону уланы экенге оьктем болсам тю гюл илыкъмайман. Тарыкъ болса, шону уланы экенимни тёш берип ай тып да боламан. Уьчюнчюлей, сен Нажмут дин, оьзюнг аста да, алаша да къой, – дей Абусупиян апенди.

– Сен мени гьали де танымайсан, – деп давам эте Нажмутдин сёзюн.

– Воллагь, таныйман писти-пистин ге ерли. Бир ашавда бир къой ашайгъан, гётерип салмаса атгъа минип болмайгъ ан, туздан толгъан харал къапдай бо луп, атны сыртын чёкдюрюп, сындыра къоягъан гьоцоцлу Нажмутдинсен, – дей Абусупиян сабур кюйде.

– Сен мени булан эришме. Бил, мен – денгизмен, сен – кёлсен. Макъалаларынг булан не оьрлюкге етдинг? – дей Наж мутдин бирден-бир къарсалап, шайтан лы гишидей акъырып – къычырып.

Абусупиян апенди буса бир де къарса ламайлы, гьамангъы саламатлыгъы булан огъар гьазиринде:

– Сен де бил, Нажмутдин, гьакъыллы, авлия деп башгъа биревню де мангалайы на язылып болмай, адам авлиямы, гьакъыллымы сёзюнден билине. Шунда сени авзунгдан чыкъгъан сёзлер, сен оьзюнгню оьзгелерден оьр гёрегенни исбат этди. Шо буса бизин ислам динде, шариатда лап да сёгюлген къылыкъ. Демек, сен имам бол ма тийишли адам тюгюл экенлигингни оьзюнг ашкере аян этдинг. Сонг да, сен тюз айтдынг, Нажмутдин, сен – денгиз сен, мен – кёлмен. Тек сен бирдагъы бир зат ны бил, сени сувунгну бирев де ичмей, мени кёлюмден буса бары да халкъ пайда лана, – деп жавап бере Абусупиян апенди. Оланы арасында булай сёз болгъанны эшитген тёбенкъазанышлылар энни гьо цоцлу Нажмутдин оьзлени юртлусун гьы зарламагъа башлар деп гьалекленгенлер. Сонг булай чара гёрюлген: Абусупиянны якъламакъ учун савутлангъан адамлар, ону уьюню ювугъундагъы къабурларда яшынып, бир жуманы узагъында къара вул этип тургъанлар.

Утдурдум

Очарда ондан-мундан лакъыр юрю люп турагъанда Абусупиянны аты чыгъа. Адамлар биринден-бири алып, ону били мини теренлигин, пагьмулулугъун, сабур лугъун-саламатлыгъын айтып йиберелер.

Ажайып тизив къылыкълары, асил хасиятлары булангъы, пайхаммар йи мик таза, гьалал адам. Гиши булан, гюн йимик иржайып, илиякълы, исси тюгюл сёлемес. Оьзюне гишини мукънатисдей тартып къоягъан, оьтесиз таъли тили бар. Инсангъа-жангъа, тереклеге, гьаси ли, негер де жаны авруйгъан адам. Оьзю ню айыбындан хомурсгъаны да оьлтюр межек! – дей бириси.

– Воллагь, асил адам! Ону сабурлугъ ун-саламатлыгъын айтып битдирме де къыйын. Ким не этсе де, не айтса да къар саламас, ачувланмас, авзундан билип билмей гьеч аччы сёз чыгъармас, – дей башгъасы.

– Тавларда да, ташларда да ёкъдур дагъы артыкъ сабурлукъ ва чыдамлыкъ, – дей бирдагъысы.

Очардагъыланы арасындан бир хыр часы, кёп эришме сюегени:

– Макътап, кёкге чююп йибермегиз гьали! Шонча да сиз айтагъан кюйде бол магъа бир де амал ёкъ. Темир-таш болуп къалмагъандыр, ол да бизин йимик инсан чы. Мен шону ачувландырма да не билей им, воллагь, шайтанлы этип, оьр-оьрге атылтма да боламан, – дей.

Хырчагъа кёплер къаршы чыгъа.

– Къайдагъы затдыр! Болмажакъсан. Сен гьали де Абусупиян ны танымайсан! – дей олар.

– Болма да алай боларман, бир къарап туругъуз гьали! – деп, ол Абусупиянланы къапусуна багъып тербене.

Тёбен Къазанышны жамияты Абусу пиянгъа топуракъларын сугъарагъан сув гезикни юрютмекни тилеген болгъан. Шону багьана этип, хырча бир гьилла ой лаша. Абусупиянны уьюнден чыгъарып:

– Бизин сув гезигибиз къачан ете? Би лип гел деп атам йиберген эди, – дей ол.

Яхшы этгенсен, къулум, гелип. Бус сагьат айтарман, – деп Абусупиян уьйге гирип, тептерин алып чыгъып, ондагъы сиягьгъа[1]1
  Сиягь – список


[Закрыть] къа рап, оланы гезигин айтып бере.

Аз заман гетип, хырча дагъы да Абусу пиянгъа бара:

– Сув гезигибизни унутуп къалдым, бирдагъы айтсана, – дей.

Абусупиян бирден-эки де болмай, юваш кюйде:

– Вёре, къыйналма, балам. Инсан шо лай зат, унутуп къоймагъа бола. Бусса гьат, – деп, алдын йимик уьйге гирип, сиягьны алып чы гъып, къайтара оланы гезигин айта. Сонг:

– Токъта гьали, дагъы да эсингден чыгъып къалса ким биле, язып берип де къояйым, – деп, къолуна гезиги язылгъан кагъызны тутдура.

Арадан бираз заман оьтюп, шо хыр ча Абусупиянны абзарына уьчюнчюлей геле. Къычырып уьйден чыгъарып:

– Шо сен берген кагъыз гесек кисемден тюшюп къалгъан. Атам урушуп бакъдыр гъан бирдагъы, – дей.

– Нете о тарыкъсыз зат саялы урушуп. Вёре, кепингни бузма, буссагьат, – деп, Абусупиян языв этеген уьюне гирип гете. Янгыдан кагъызгъа язып чыгъып: – Ма, балам! Тас этип къойсанг, бир дагъы гелерсен. Вёре, атанг талчыкъмасын, – дей шо гьамангъы саламат кюю булан. Сонг хырча тувра очаргъа барып: – Утдурдум! Сиз айтагъангъа мюкюр мен! Воллагь, сиз айтагъандан да артыкъ экен! Не ажайып асил адамдыр! Дюньяда гьеч вали адам бар буса, Абусупиян бол магъа герек. Абусупиян! Бизин Абусу пиян!!! Менден, мендей къыйывсуз лардан башлап, гьар бир адамда шолай сабурлукъ, чыдамлыкъ болмагъан сонг хайыр ёкъ эди. Бугюнден сонг, Абусупи яндан уьлгю алып, эришме сюеген хырча хасиятымны ташлама къасткъылажакъ гъа сизге сёз беремен! – деп ант этген.

Гетип къал, амалсыз

Абусупиян апендиден дарс алмагъа ге лип, Къазанышда биз бир нече паравуллу яш бар эдик. Бир гюн ол ёкъда, биз гьая сызлыкъ этип, бир мишикни къуйругъу на чакъалары булангы темир къутукъну тагъып йиберип, жанны негъакъ къый нагъан эдик. Къачгъан сайын онда-мун да урунуп, къутукъну зангырагъан таву шундан эпсиз къоркъуп, ари-бери къача туруп тазза гьалсыз болуп, ахырда бир ягъына багъып ёкъ болуп гетген эди. Сонг о мишикге не болду буса да билмедик, ол шо арагъа дагъы гелип гёрюнмеди.

Арадан кёп гюнлер оьтюп, Абусупи ян апенди бизге дарс берип турагъанда, къырыйы бираз ачылып турагъан эшик ден бир башгъа мишик астаракъ гирип гелип, бир мююшде чёнчюп токътады. Абусу пиян апенди мишикге тергевлю къарап турду, сонг:

– Астаракъ гетип къал шундан, амал сыз. Гьалигине паравуллу яшлар къуй ругъунга къутукъ тагъып бакъдырар, – деди.

Тамаша болуп, биз бир-бирибизге къа радыкъ, неге тюгюл о ишни Абусупиян апенди билмей деп сююнюп тура эдик. Билсе де, бир зат да билмейген гиши бо луп туруп, ораву гелгенде шолай айтып, бизин уялтгъан эди.

Тирменде

Абусупиян Къазанышдан чыгъып, бир башгъа юртгъа барагъанда янгур явма башлай. Ол, уьстю сув болуп битгинче, ёл гъа ювукъдагъы бир тирменге гире. Тир менни къырыйындагъы керпич гесеген булкъадагъылар да онда гелип сыйына лар. Тюш болма онча кёп заман къалмагъ ангъа гёре, олар шо янгур явагъан вакъ тини тюш ашгъа къоллама токъташалар.

– Абусупиян апенди, ашама гелигиз, – дей булкъаны еси.

Тирменни ари мююшюнде оьзюн къой са эди деп пысып турагъан Абусупиян:

– Кёп савболугъуз! Ашгъа дамагьым ёкъ. Магъа къарамай ашагъыз гьали, – дей.

– Я, апенди, бери гелип, шунда олту ругъуз гьали, – деп булкъаны еси огъ ар йымышакъ миннер салып онгаргъан ерин гёрсете,

– Воллагь, ач тюгюлмен. Яхшы ашап чыкъгъан эдим, – дей Абу супиян.

– Я, бир-эки хапсагъыз не бола энни? Шунда ювукъ гелигиз гьали.

– Инаныгъыз, болмайман. Айып этмегиз.

– Шунча тилегенде гелме ярамаймы? Емишлерден: юзюмден, шапталдан сама алыгъыз.

– Ярамай башгъа нетсин. Шулай къа рышып, къоймай аша да аша деп ашата сыз, сонг артындан «охугъанлар-супулар сутур бола» деп башын да сёйлейсиз, – деген Абусупиян.

Гечгенмен

Оьркъазанышлы Къаплан гьажи дин илмудан яхшы билими бар къади болгъан. Ол тёбенкъазанышлылар булан бек къат нап юрюген. Оьмюр якъдан Къаплан гьа жи Абусупияндан уллу болгъан. Абусупи янны яш заманында оьзюнден дарс алгъан муаллимлени бириси бол гъан. Къаплан гьажи Къуръандан алып язгъан аятлар, гьадислер, дуалар Тёбен Къазанышны жумамежитини тамына илинген болгъан. Абусупиян, шоланы бирисинде йиберил ген хатаны гёрюп, тюзлеген болгъан.

Бир гюн Къаплан гьажи жумамежитге гелгенде оьзю язгъан аятдагъы тюзелтив ню эслеген. Бу ишни Къаплан гьажи бек ушатмагъан.

– Бугъар ким тийди? – деп сорагъан ол ачувлангъанын ичинде сакълап болмайлы.

Шо ерде къаршы болгъан жумамежит ни будунларыны бириси:

– Шу аятда бир янгылыш йиберилген дейгенин эшитдим Абусупиянны, шо сама тиймедими экен? – деп жавап берген.

– Яхшы, мен ону бир гёрермен, – деген Къаплан гьажи ачувлу тавуш булан.

Шондан сонг Абусупиян Оьр Къаза нышгъа бир къуллукъгъа бара туруп, Къа план гьажи буса Тёбен Къазанышгъа геле туруп, орта ёлда бир-бирине къаршылаш гъанлар. Абусупиян гьар заманда йимик, огъар уллу абур-сый этип сорашма-салам лашма къарагъан. Къаплан гьажи буса ону саламына сувукъ-салкъын кюйде:

– Мени хатыма тийме сени не ишинг бар эди? – деп башлагъан.

– Гьажи агъав, мен ону ким язгъанын ахтарып да билмедим. Сиз шулай юреги гизге авур алажакъны билген бусам… – деп, Аубусупиян не айтагъанны билмей токътагъан.

– Сайки, менден бек билеген болгъан сан. Энниден сонг билерсен, нече де бек! – деп, Къаплан гьажи огъар бир ярайгъан къапас бере. Къаплан гьажи шайтанлан гъанны гёрюп, Абусупиян ону алдындан тайып, ёлун узата, Оьркъазанышгъа ет генде орамда ёлукъгъан танышы:

– Абусупиян, юрю гьали, бизге барып къонакъ болайыкъ, – деп къарыша.

– Кёп савбол, ювугъум! Къаплан гьажи мени бек арив къонакъ этди! – дей ол ир жая туруп.

Ишни гьакъыкъатын англагъанда та нышы:

– Бий, оьлеген ажжал, шо этген затгъа къара дагъы! Сен урмадынгмы огъар? – деп сорай.

– Нетейим огъар уруп, оьзю де урмагъ ан буса эди магъа, – дей Абусупиян или якълы иржайгъан кюйде.

Къаплан гьажи оьзю этген затгъа гьё кюнюп ва бек илыгъып, шон дан сонг ёлукъгъанда Абусупиянгъа:

– Шайтан айтгъанны этип къойгъан ман, сен менден геч. Оьзюм этген затдан оьзюм бек уялгъанман! – деп тилеген.

Абусупиян огъар:

– Гьажи агъав, шону атын тутуп, авара болмагъа да тюшмей. Геч деме не бар мунда? Бир санымны хынжал булан уруп тюшюрген бусагъыз да гечер эдим, вол лагь, – деп Къаплан гьажини юрегин па рахат этген.