Текст книги "Абусупиян Апенди – уьмметни берекети"

Кёкню ярыкъ юлдузу
(А. Мамаевден)

Абусупиян тёбенкъазанышлы Арслан беков Акай къадини инг гиччи уланы бол гъан. Ол гиччи заманындан башлап ки таплагъа гьасиретлигин гёрсетген. Атасы Акай къади ону мадрасагъа охума салгъан. Абусупиянны охувгъа онча да иттилиги болгъан чы, бир йылны ичинде мадрасада гечилеген дарсланы барын да уьйренген.

Дагъыстанны тахшагьары Темирхан шурагъа, эки лап пагьмулу яшны билим лерин артдырмакъ учун Къазан шагьар гъа йибермекни гьакъында, кагъыз геле. Шо кагъызгъа гёре Абусупиянны да, бир дагъы яшны да Къазангъа охума бакъды ралар. Арадан заман гетгенде Дагъыстан дан кагъыз язалар: «Биз йиберген яшланы охуву, билим алыву нечикдир?» – деп. Шо кагъызгъа Къазандан булай жавап геле: «Абусупиян дегени къаст къылып охуй ва оьтесиз бек биле, амма экинчиси ону йимик яхшы охумай».

Сонг да, Акаев дюнья оьлчевюнде ги илмуну, тилни, адабиятны, гьасили, къайсы тармакъдан да дарс берип болагъан, энциклопедия англавлары булангъы, оьзю яшагъан девюрню инг де гьакъыллы адамларындан бириси болгъан.

Эрпелили Гьажиев Иманалигьажи сек сен алты йыл оьмюрюню ичинде кёпню гёрген, кёп затны эшитген. Ол Абусупи янны башлап оьзюне 15 йыл болагъанда гёрген.

– Мен, – деди тамаза Иманалигьажи мени булангъы лакъырында, – Темирхан шурагъа баргъанда китаплар сатагъан орта чагъындагъы адамны гёрдюм. Ону уьстюнде акъ чепгени, башында бухари бёркю бар эди. «Бу бек маъналы, тизив китапланы сатагъан адам кимдир?» – деп сорадым мен къырыйымдагъы бир къыркъма сакъаллы адамгъа. Ол магъа айып этегенде йимик:»Нечик танымай сан булай белгили адамны, Абусупиянны танымай ярайму? Ол чу китаплар язагъан язывчу, уллу алим…», – деди.

… Гьамзат Цадасаны атындагъы тил ва адабият институтну илму къуллукъчусу, къолъязыв фондну ёлбашчысы, къумукъ тил де билеген даргили Амирхан Исаев тапгъан документлеринде: «Абусупиян Акаев 1907 йылда Каирге (Египетге) бар гъан. Египетли алимлер булан ёлукъгъан. Олар «ал-Муавийад» деген арап газетде Акаевни гьакъында уллу макъала чыгъар гъан. Онда: «А.Акаев шаир, язывчу, арап, тюрк, фарс тиллени, шариатны гьакъын дагъы илмуланы биле, гьалиги яшавну гьайын эте. Гьар тюрлю илмуланы яшав гъа чыгъармагъа бек гьасирет. Абусупиян – табиат яратгъан гьакъыллы адамланы жавгьар къашы», – деп язылгъан.

***

Абусупиянны уланы булан биз Ма гьачкъалада «Къарчыгъа» журналны ре дакциясында ёлукъдукъ. Магьмут булан бизин шаир Акъай Акъаев таныш этди. Магьмут Акаев йыллары 60-дан озгъан адам. Бет келпети атасына парх бере. Орта бойлу, мол къаркъаралы. Къой гёз лери адамгъа тергевлю къарай.

– Мен, – деп башлады Магьмут ата сына гьакъындагъы эсделигин, – шу деп айтмагъа атамны келпетин билмеймен, айтагъаным, эсимде къалмагъан. О вакъ тилерде магъа беш йылдан артыкъ бол май эди. Атабызны китапларын алагъан заман эсимде къалгъан. Бизин Къаза нышдагъы уьйлени догъадан тувра орам гъа чыгъагъан къалкъысы бар эди. Адам лар уьйдеги китапланы къучакъ-къучакъ этип, къалкъыдан таба орамдагъы ар багъа ташлай эди. О заман атабыз тутул гъан эди. Орамда кёп адамлар жыйыл гъан. Яш-юш, къатын-къыз, къартлар. Халкъны арасында йылайгъан авазлар эшитилегени де эсимде. Ерге тюшген ки тапланы яшлар алып яшырагъанын гёр дюм. Ата-анасы айтып эте болгъандыр. Анабыз айтагъан кюйде, атабызны кита пларын 18 арбагъа юклеп алып гетген.

– Атагъызны гьакъында башгъалар айтып дагъы не йимик хабар эшитгенсен?

– Къазбек Чекальский деп бар къаза нышлы. Ол бир гюн ёлугъуп: «Сени булан лакъыр этме сюе эдим», – деди. Мен де ола ны уьюне бардым. Къатыны булан да таныш этди О заман къатыны да, оьзю де уллу бол гъан эди. Артда Къазбек шулай затны айтды:

– Мен Котлас шагьардагъы лагерде эдим. Танг билинеген вакъти. Туруп жу вунма айланагъан заманда адамлар бир якъгъа багъып юрюп башлады. «Багь, бу лар нете?» – деп эшикден чыгъып къара дым. «Гьей, къайда барасыз, не болгъан?» – деймен. Олар:

– Воллагь, ятап гелген, таныйгъанлар бармы деп къарама барабыз» – деди. Ятап ны арасында сени атанг Абусупиян да бар эди. Ону, онгай болгъанда, оьзюм турагъ ан ерге чакъырдым. Кроватда да олтуруп: «Мен шулай-шулай ишлеймен, сени де, мени де аралыгъыбызны билмесин. Бил се, мени де артымдан гьызарлар. Сонг мен сизге де, башгъалагъа да кёмек этип бол мажакъман, – деп англатыв бердим. Шон да мен бир затгъа тамаша болдум. Лагерде Абусупияндан уллулар да бар эди. Болса болсун, начальниклени сёзю сизин атагъ ыз булан кёп бола эди. Мен тамашалыкъ этип, лагерни начальнигине сорадым.

– Я, сизин Абусупиян булан сёзюгюз кёп бола?

– Лагерде гирсем, аягъым Абусупиян гъа багъып алынып къала, – деп жавап берди.

Бир гюн туснакъны начальниги: «Ап текге ишлеме биревню йибер», – деди.

– Воллагь билмеймен, кимни йиберей им? – дедим.

– Акаевни йибер, нечакъы не буса да, уьйню ичи къолайдыр, – дегенде, мен Абусупиянны шонда ишлеме йибердим. Медицинадан сизин атагъызны англаву барны алданокъ биле эдим.

Арадан бир нече айлар оьтдю. Биз ту рагъан ерден 3 километр арекде, агъач лыкъны ичинде, янгы лагерь ачылды. Онда къолай болур деп, Абусупиянны янгы лагерге йиберегенлени списогуна къошдум. Онда яшлар учун оюнчакълар этеген цехде ачылгъан эди. Абусупиян янгы цехде бир нечакъы заман ишлеп тур гъан. Сонг югъагъан аврув къабунгъан де ген хабар эшитилди. Лагерден шончакъы халкъдан эки-уьч адам сав къалгъандыр, къалгъанлары бары да оьлген. Оланы ара сында Абусупиян да бар эди.

… Бир гезик, секциягъа гирип айла нагъанда, атагъыз турагъан ерге оьзюм де билмейли гирип къалдым. Къарайман, Абусупиян олтуруп яза туруп табулду. «Гьа, лап яхшы заманы», – деп сююмдюм. Мен ону булан лакъыр этмеге сюе эдим.

– Вая, Абусупиян, уьйге язмайсандыр бу кагъызны?

– Жалав Къоркъмасовгъа язаман. Нете, ярамаймы?

– Жалавгъа язамы, о йиберген чи сени мунда! – дедим мен.

– Жалав йибермеген мени шунда, баш гъалар йиберген. Олай яман зат да язмай ман. Мени уьюмдеги китапланы бириси тас болса, къайтгъанда гёрерсен сагъа бо лагъанны деп язаман.

– Я, олай боламы, нечакъы айтса да, о чу гьаким адам, – деп къошдум мен.

– Нетме язмайман, мени гьакъымда тюгюл язагъаным, китапланы аман сакъ лагъанны сюемен, – деди Абусупиян.

… Ердеги адамлардай, кёкдеги юлдуз ланы да санаву кёп. Юлдузланы ярыгъы ерге гьаран етегенлери де, танг ачылгъанда да сёнмей хыйлы заман шавла берип турагъанлары да бола. Абусупиян Ака евни яшавун шулай ярыкъ юлдуз булан тенг этмеге ярай. Гертиден де, ол илмуну ва къумукъ адабиятны сёнмейген юлдузу.

Эсден таймас сокъмакълар
(къарабудагъгентли А. Пайзулаевден)

Йыллар гете, тек адамлар халкъына, элине этген къуллукълар эсде къала. Шо лай адамлар бизин халкъны арасындан да чыкъгъан.

Абусупиян Акаев – муна шолай адам ланы бириси. Мен ону таныгъан кюй бу лай болду. Гиччи чагъымдан Тёбен Къа занышда устазны мадрасында охуй эдим. Шо 1921-нчи йыл эди.

Эсимде бар, бир керен эртен тез ёлгъа чыгъып, Шурагъа (гьалиги Буйнакск ша гьар) багъып бараман. Шагъаргъа ювукъ лаша туруп, инбашында хуржунлары булангъы бирев артымдан етишип: «Асса ламу алейкум, балам», – деп салам берди.

Тез саламын да алып: «Агъав, бер, хур жунгунгну мен гётерейим», – дедим. «Ай баракалла!» – деп инбашындагъы хуржу нун магъа берди.

Янаша юрюйбюз: «Кимлеге барасан?» – деп сорады шо гиши. «Бадиров Ражапкъу лилеге», – дедим. «Не яхшы къаршы бол дунг. Мен де шолагъа бараман», – деди ол.

Ражапкъулилерде чай ичмеге олтур дукъ. Ражапкъули мени эгечимни къы зыны агьлюсю эди. Шонда билдим: магъа ёлда ёлукъгъан адам кёп китаплар язгъан алим Абусупиян Акаев болгъан экен, атамны савунда ону да таныгъан. Алдын ону атын эшитип, китапларын охуп та ный эдим. Энни гёрюп таныдым.

Абусупиян агъав, оьзюню ишине, бас маханагъа гетегенде: «Сен, Абдулкъасум, мен гелгинче шунда токъта, тюшден сонг бирче гетербиз», – деди.

Оьзю айтгъан замангъа гелме де гел ди. Шурадан Тёбен Къазанышгъа гетдик. Абусупиян агъав мени уьюне элтди. Гече де оларда къалдым, гетме къоймады.

Абусупиян агъавну шо гече магъа айт гъан булай сёзлери эсимде къалгъан: «Дю ньяда кёп тюрлю илмулар бар, балам Аб дулкъасум. Бола бусанг, барысын да ал. Илмудан, билимден зарал гёрген адам бар деп эшитгенмисен, балам? Къайсын алсанг да, яшав табарсан. Мени ваъдаларым ян гыз сагъа тюгюл, бары да охумай къалгъан уллулагъа да, охума барагъан яшлагъа да. Абдулкъасум балам, билимли, илмулу болмакъны пайдасын мен китабымда язгъанман. Гьали шондан сагъа бир нече калима охуюм» – деп де айтып, Абусупиян агъав гёнгюнден булай назму охуду:

 
«Илмудан оьзгени уллулукъ билме,
Огъар етишмей, оьзгеге гелме.
Пайдасыз бош заманынг гетмесин, вёре,
Билимингни артдыр пагьмунга гёре.
Алтундан сыйлы, бил, гьар сагьатынгны
Пайдасыз йиберме, тут саниатынгны.
Бир сагьатынг гетсе пайдасыз ёлгъа,
Минг алтун берсенг де, гелмежек къолгъа.
Гьар сенден оьзгъандан уьйрен, уялма,
Устаз танглай туруп, билимсиз къалма…»
 

– Гьали, балам, – деди шондан сонг му аллимим, – тангала эртен Дёргели юртгъа багъып барайыкъ экибиз де, онгарыл.

Артындагъы гюн эртен тангны къа рангысы булан, китаплардан толгъан хуржунланы да гётерип, тавгъа багъып барагъан таш ёлну къыркъып, алдымда Абусупиян агъав, арты булан мен, Буглен юртну ичинден оьтюп, эки тавну арасы булан башгъа чыкъдыкъ.

Муаллим, магъа багъып къарап:

– Абдулкъасум балам, токътап ял алайыкъмы, тез Дёргелиге барайыкъмы? – деп сорады.

– Агъав, талмагъанбыз чы, юрюп тез етишейик, – дедим мен.

– Алайса, ёлну къысгъартайыкъ, – деп, ол гьайран арив мукъам булан гёнгюнден назму охума башлады. Назму битмейли Дёргелиге етишип къалдыкъ.

Сонг билдим, шо «Юсуп булан Зулай ха» деген китапдан болгъан экен.

Биз юртну ичине гирмейли, бир гьавур ону ягъасында токътадыкъ. Эки ягъыбыз яшыл тавлар, ортасы арба ёл, таза гьава. Шо вакъти юртну тувары отлавгъа чыгъ ып геле эди.

Мени гьали де гьайран этеген зат: Абу супиян Акаев оьзю язгъан шиъруланы, къумукъ тилге гёчюрген китапларын барысын да гёнгюнден айта эди. Сексен йыллыкъ оьмюрюме гелип, олай эси бу лангъы адамны гьеч бир де гёрмегенмен.

Абусупиян агъав булан мен дагъы да бир нече юртларда болдум.

Къарабудагъгентде, Жанмалутдин Гьа жи деп, арап илмуну охугъан алим гиши бар эди. Ол Абусупиянны оьзюню янына чакъыра деп айтып гелди.

Хамисгюн тюшден сонг, Тёбен Къаза нышдан чыгъып, баягъы мен алда айт гъан сокъмакълар булан юрюй туруп, Къарабудадагъгентге етишдик. Муалли мимни Зияв Гьажи деген къонагъы бар эди. Ол олагъа гетди. Артындагъы гюн жума межитни алдына чыкъдым. Кита планы да тизип токътадым. Абусупиян гелгенни эшитип, халкъ жыйылма баш лады. Бу арада муаллимим оьзю де геле туруп гёрюндю. Адамлар, ону алдына ба рып, къолун алып сораша башлады. Мени уьстюме етишип, ол: «Гьы, Абдулкъасум балам, тиздингми китапланы?» – деди. «Тиздим, агъав, муна», – деп, чырны бою булан салынгъан китаплны гёрсетдим. Абусупиян агъав, гьар китапны къолуна алып, къычырып охуп, маънасын къыс гъача англата эди. Ким къайсы китапны ушатса, шону ала эди. Биревлеге, гьагъын дагъы гелгенде берерсен деп, берип къоя эди. Китаплар аз замандан таланып бит ди. Адамлар: яхари Абусупиян, дагъы ге легенде палан китапны алып гел хари, деп тилей эди. Абусупиян шолай адамланы атларын тептерине язып ала эди.

Къайтыв ёлда муаллимни Жанма лутдин Гьажи булан болгъан лакъырын айтды. «Абусупиян, бир-бир охугъанлар сени неге арз эте?» – деп сорады магъа Жанмалутдин Гьажи. «Воллагь билмей мен. Халкъны тили булан язып, китаплар беремен. Шону сюймей буса ярай. Халкъ тапталып къалса да къайырмай олар», – деп айтдым огъар мен. «Бираз динге ювукъ этип яз китапларынгны, дагъы ёгъесе, булар сени ёкъ этер», – деди магъа Жанмалутдин Гьажи.

Ана тилинде китап язмакъны ёлун дан Абусупиян муаллим шондан сонг да таймады. «Аз, гьаран охугъанлар да унут масын учун, китапланы назмугъа салып язаман», – дей эди ол.

1923-нчю йылны ахырында Тёбен Къа занышда мадраса ябулуп, муталимлер тозулуп гетди. Шо гюн юртда Абусупиян агъав ёкъ эди. Мен Шурагъа, Ражапкъу лиге бардым. Ражапкъули магъа: «Гьали бизге Абусупиян гележек. Ойлашып, сен охуйгъан кюй этербиз. Абусупияндан дарс алып охурсан. Сени мактапда яшлагъа дарс береген муаллим этербиз», – деди.

Шолайлыкъда мен Шурада къалдым. Абусупиян муаллим, йыл ярым охутуп, мактапда дарс бермеге ихтиярлы кагъ ыз алып берди. Мени Къарабудагъгент ге де гелтирип, алып гелген китапларын да сатып, Абусупиян агъав гетди. Мен де 1925-нчи йылда муаллим болуп ишлеме башладым.

Абусупиян муаллим умутлары уллу, юреги инсангъа бакъгъан рагьмудан, сю ювден толгъан, бек йымышакъ битимли, марипатлы адам эди. «Адамланы арасын да дослукъ болмаса, яшав эркин болмас» – деп бола эди Абусупиян муаллим. Ону бары да миллетлени бир йимик гёреген, барына да насип-талай ёрайгъан юреги бар эди. Шо саялы болур дагъы, Дагъы станны къайсы юртуна барса да, ол гелген ни эшитсе, халкъ ону булан сорашма геле эди, огъар тюрлю соравлар берип, жава плар ала эди. Ол гьар къайсы илмудан да англаву бар, бек асил хасиятлы адам эди.

Бизге, бизин авлетлерибизге ва олар дан сонггъулагъа халкъны арасындан чыкъгъан, Абусупиян Акаев йимик ин санланы кёп сюеген, гьюрметге тийишли адамланы унутма тюшмей.

Аламат

(тёбенкъазанышлы Къырымханов гьажини сёйлевюнден)

Давдан сонггъу йыллар, юртубуз колхоз заманда, мискинлер Абакар Алмакъ сут да, Абдулмежит Дада да, мен де кол хозну ёлларына къарай эдик. Олар менден 35 йыллар уллу, бир авулда яшайгъан хоншулар ва тенглилер эди. Бир гюн биз тюшге токътап, намазларыбызны да къы лып. олтуруп ял алып тура эдик. Шонда лакъырда Абусупиянны аты эсгерилгенде Дада агъав булай деди:

– Гьажи къулум, бу мен айтма сюеген хабарны Алмакъсут биле, шо саялы иш этип сагъа деп айтаман. Биз яшап турагъ ан Чертлек (Чертлевюк) авулда Абусупи янны эки яхшы къурдашы бар (атларын да айтгъан эди-эсимде къалмагъан). Шо къурдашлары Абусупиянгъа: «Сеники чакъы билими – даражасы ёкълар да бир аламатлар гёрсете. Сагъа ярамаймы бизге бир аламат гёрсетмеге?» – дей болгъанлар айлангъан сайын.

– Негер тарыкъдыр? Къоюгъуз! – деп къоя болгъан Абусупиян да.

Шо къурдашлары бир гече олагъа лакъыргъа баргъанда:

– Абусупиян, бир аламат гёрсет биз ге! – деп бегинден тутуп илинип къал гъан.

– Муна сиз магъа шулай нече керенлер къарышып турасыз, къарагъанда, къо ягъангъа ошамайсыз, – деген Абусупиян.

– Не билейик хари, гёрсетгенингни сюе эдик, – дей олар.

Абусупиян ойлашып туруп:

– Гьалиден 20 йыл алда, жагьиллей о герти дюньягъа гетген палан уланны (Дада агъав ону атын да айтгъан эди) та ныймы эдигиз? – деп сорагъан олагъа.

– Таный эдик, – деген олар экевю де.

– Гьали гёрсегиз, танырмы эдигиз?

– Озокъда, таныр эдик.

– Буса шо къабурагьлюню шунда гел тирип гёрсетейим, эгер сиз гече геч бол гъунча бизде къалма бола бусагъыз.

– Болабыз, – деген къурдашлары.

Абусупиян гече сагьат 12-ге ярымда къапуну артындагъы чептерине салма уллу йилевке кирит де, догъаны эшигин артындан бегитмеге ачгъыч да берип эки син де йибере. Оланы бегитип гелгенде, ол олагъа оьзлер олтургъан уьйню эши гин де бегитдирте.

– Ол мунда гелгенде яхшы къарарсыз, тек огъар бир зат да айтмассыз, – деп де бувара Абусупиян олагъа.

Бир сагьатлагъа ювукъ ол гёнгюнден кёп затлар охуп тургъан ичинден. Гече бирге ярымда къапуланы ачылгъан авазы, сонг таш канзилерден экинчи къатгъа гё терилип гелеген танкъ-тункъ деген аякъ тавушлар, догъаны эшигини ачылгъан авазы, догъаны бириси башындагъы бу лар олтургъан уьйге етип гелеген адамны аякъ тавушлары эшитилип тургъан. Булар олтургъан уьйню эшигин ачып, шо ахыра тагьлю буланы уьстюне гирип гелген.

– Сени гьукмунга гёре гелгенмен, Абу супиян апенди, – деген шо къабурагьлю.

Ону атын да айтып:

– Кёп савбол! Баракалла! Гьали къайт ма ярай, – деген Абусу пиян.

Ахыратагьлю шонда бурулуп, эшикге тюзленген ва гелегендеги йимик аякъ та вушлары булан чыгъып гетген.

– Энни барып догъаны эшигине де, къапугъа да къарап гелигиз, – деген къур дашларына Абусупиян.

– Олар тергеп гелип:

– Догъаны эшиги де, къапу да биз бе гитген кюйде эди, – дегенлер.

Йыракъ югославияда

(тёбенкъазанышлы Къырымханов гьажини сёйлевюнден)

Дав йылларда къысмат мени ана Дагъ ыстанымдан кёп йыракъдагъы элге – Югославиягъа чыгъаргъан эди. Биз онда бусурманлар яшайгъан бойда, бусурман динни юрютеген хорватланы Пожига де ген шагьарында эдик. Бир гюн мен де, яхшы къумукъча билеген мычыгъышлы къурдашым да, бусурман китаплар ахтара туруп, шо гиччирек шагьардагъы жумаме житге бардыкъ. Биз мурадыбызны англат гъанда, межитни апендиси (онда къадиге олай айтыла) бизин межитден онча йы ракъда тюгюл бир китап тюкенге тюзледи.

Биз баргъанда, шо тюкенни эшикле ри дырбайып ачылып тура эди, тек ону ичинде гьеч гиши гёрюнмей эди. Онда бирев де ёкъгъа гёре, биз бу сатывчусуз намус тюкенми экен, алгъан китапланы акъчасын къапесени уьстюне салып гете ми экен деп сёйледик. Бираздан ичиндеги мал салагъан уьйден, илиякълы иржая кюлей туруп, орта чагъындагъы къатынгиши чыгъып гелди. Шо къатын тюркче биле болгъан экен, биз айтагъан затланы англап кюлей болгъан. (Бусурман хорват ланы кёплери тюркче биле).

– Къайдансыз? – деп сорады шо тюкен чи къатын бизге.

– Дагъыстанданбыз, – дедик биз.

Биз олай дегенде, шо тиштайпа бизге бирден бир тергевлю къарап:

– Буса сиз Абусупиянны якълыларысыз, сиз Абусупиянны яхшы таныма герексиз, – деп жавап къаравуллап токътады.

– Воллагь, таныйман нечакъы сюе бу сагъыз да. Нечик танымайым дагъы, ол чу мени юртлум, гьатта Аллагь этген хон шум, – дедим мен, сююнмекликден тёбем кёкге тийип ва ол айтгъан затгъа эпсиз гьайран болуп.

– Мундан кёп йыракъдагъы Дагъы стандан чыкъгъан Абусупиян ны, Югос лавияда яшайгъан сен къайдан таныйсан, мен шогъар бек ажайыплыкъ этип тура ман, – дедим.

О къатын да Абусупиянны якълыла ры – бизин булан ёлукъгъанда оьтесиз шат болуп:

– Дюньяны уьстюнде бусурманлар яшайгъан ерде Машрыкъны де, Магъ рибни де арасында ону танымайгъан, билмейген бусурман гиши ёкъдур. Абусу пиянны китаплары ёкъ ер бармы? Алим адам кёкде лавуллап турагъан Уьлкер юл дуз йимик, къайдан къараса да гёрюне чи. Да гъыстандан шолай белгили адам чыкъ гъангъа бары да дагъыстанлылар чы не чик де, бары да кавказлыланы да оьктем болма гьакъы бар, – деди ва магъа багъып:

– Юртлусу, хоншусу сени чи айтмай да къояман, шолай насип болгъангъа сагъа чы башынгны Эльбрус тавдан да оьрде тутмагъа ярай, – деп къошду.

Шолай бираз лакъыр этген сонг, биз огъар тюкенге не мурат бу лан гелгени бизни айтдыкъ.

– Сиз ахтарагъан китаплар шунда бол ма герек, – деп ол тахчалар толгъан кита планы бир бёлюгюнде хотгъанма башлады.

Китапланы арасындан сайлап, бир нече китаплар чыгъаргъан сонг:

– Сиз сапардагъы адамларсыз. Шо саялы сизге сапарда кёмек этеген китаплар берейим. Эгер де сиз шу китаплар айтагъан кюй де юрюсегиз, нечакъы йыракъда бусагъыз да, уьюгюзге эсен-аман къайтажакъсыз, – деп ол бизге сайлагъан китапланы узатды. Насипге, шолай болма да болду. Мы чыгъыш къурдашым да, мен де шо къатын айтгъанлай, уьйге сав-саламат къайтдыкъ.

Орус къонакъ

1911-нчи йыл Аресейден Дагъыстан гъа гелген бир орус алим Абусупиян апендилеге къонакъ тюшген ва оларда кёп гюнлер тургъан. О замангъы къаза нышлы супуланы кёбюсю бу ишни эпсиз ушатмагъан. Олар: “Къарагъыз гьали, биз оьзюне оьтесиз терен билимли, гьайран гьакъыллы ва бек адилли деп турагъ ан Абу супиян, Аресейден гелген бир га вурну – чий орусну уьюню тёр янына да чыгъарып, аш да, сув да берип, къув тё шеклерде де ятдырып, бир хыйлы гюнлер сакълап тура. Товба аставфируллагь! Бу сурман деген адам уьюне капирни гирме къоя дейген не затдыр? Ярайгъан затмы?! Энни ёлукъгъанда, саламлашагъанда-со рашагъанда къолунгну огъар нечик уза тарсан?” —деп, Абусупиянгъа айып къа плап, артындан сёйлей болгъанлар.

Абусупиян апенди аз-маз охугъан супу тайпа оьзю булан алдын йимик исси со рашмайгъанны гьис этсе де, “еси къулакъ сангырав” дегенлей, бир гьавур огъар бирдокъда къулакъ асмай тура.

Шо орус къонакъ гетип биразлардан Абусупиянны Магьамматаввал деген би ринчи авлети гиччилей гечинип къала. Ол оьлгенде, шо Абусупиян апендини артын дан сёйлейген тайпа къайгъырышма гел мей. Бу ишни себебин англап битмей бек тамаша болуп турагъанда, шо оьрде эс герилген тайпа, орус алимни къонакъ гъа къабул этип, уьюнде жумалар булан сакълагъангъа уллу оьпке-айыплар этип, олтургъан-тургъан ерде оьзюню башын сёйлейгенни Абусупиян узун къулакъдан эшитип къоя. Абусупиян апенди, олар англавсузлугъундан, оьзюне негьакъ ай ыплар къаплайгъангъа бек талчыкъса да, кёп заман чыдамлыкъ этип, сыр бил дирмей тура ва ахырда болмагъанда бир жумагюн жума намаз битгенде, халкъ то зулгъунча бир-эки сёз айтмагъа изну ала. Шонда халкъдан тыгъылып толгъан алай эркин жумамежитни ичи, жибинни учагъ ан тавушу эшитилердей шып болуп къала. Ол, шо оьзюне гьаманда хас сабурлугъу саламатлыгъы булан, сёзюн башлай:

– Гьюрметли юртлуларым! Дин къар дашларым! Мен айтгъангъа яхшы тынгламагъа Аллагь сизге чыдамлыкъ бер син! Сиз билеген кюйде, Дагъыстангъа гелген хачперес (христианин) алим бизде он гюнлер къонакъ болуп турду. Яшыр майман, хачперес деп къарамайлы, биз огъар бизин ата-бабаларыбыздан къа ла гелген адатгъа гёре, къонакъгъа этме тюшеген бары да абур-сыйны этдик. Шо гюнлени ичинде ол да, мен де кёп лакъ ыр этдик. Ол магъа оьзюню ватаныны гьакъында, ондагъы гьалланы ва онда болуп турагъан агьвалатланы гьакъында хабарлады. Мен де огъар Дагъыстанны, бизин адатларыбызны, жамиятыбызны гьакъында, демек, бизин гьакъыбызда ва олай хыйлы затланы гьакъында маълу матлар ва баянлыкълар бердим. Аявлу юртлуларым! Мен шуну булан не айтма сюегенни тюз англамакъ учун, гелигиз, гёз алдыбызгъа шулай затны гелтирейик! Муна шо алим бизде къонакълыкъда тур гъан гюнлер оьтдю ва бек рази къалып оьз ватанына-уьюне гетди. Хач перес буса да, дини булан болсун, оьр ма рипатлы, саламат адам эди. Сиз билесиз, ол уьюне гелгенде йыракъ сапардан къайтгъан деп, ону гёрмеге дос-къардашы, авул-хоншусу, таныш-билиши ва олай башгъа оьзю ню йимик алимлер баражакъ. Оланы бириси де, мен билсем, огъар: “Абусупиян не чик гишидир?” – деп сорамажакъ. Шогъар, озокъда, олар шексиз: “Дагъыстан нечик ердир?”, “Дагъыстанлылар нечик халкъ дыр?” ва башгъа шулагъа ошагъан сорав ланы бережек. Шо ягъындан юрегибиз парахат. Неге тюгюл, ол: “Дагъыстанлы лар рагьмулу, чомарт, къонакъны бек арив къаршылайгъан халкъ. Оьзлерден диним, тилим башгъа буса да бек яхшы къарады ва белсенип къуллукъ этди”, – деп, савлай Дагъ ыстанны халкъын макъ тажагъына къатты кюйде инанаман.

Дин къардашларым! Гьали биз муну къаршысына бир затны гёз алдыбызгъа гелтирме къарайыкъ чы. Шону бусурман тюгюл деп яман къаршылап, сыйындыр май къувалап, чангын чыгъарып, Дагъ ыстангъа къайдан да гелдим деген гьал гъа салып бакъдыргъан бусам, ол бизин ерибизни къоймай сёкмесми эди?! “Вая, дагъыстанлылар не яман, не вагьши, не намуссуз халкъдыр!” – деп айтмасмы эди?! Ол да Аллагь яратгъан бизин йи мик бир инсан. Сиз барагъыз да билеген кюйде, Аллагь язгъан сыйлы Къуръан да ва огъар гёре юрюлеген бизин ислам динибизде бусурманланы да, орусланы да, жугьутланы да, гьасили, дюньядагъы бары да халкъны бир Ал лагь яратгъан деп ташдырыла. Гьар-бир инсангъа рагь мулу бол, языкъсын, къолунгдан гелеген кёмегингни эт, гьатта садагъа уьлешеген де бу бусурман, бу орус, бу жугьут деп айырмагъыз деп буварыла. Уьзюрюлю лени: ачны-сувукъну, пакъырны-амал сызны сыйындыр, аш-сув берип, ятма ер салып сююндюр, гьатта душманынг гел се де къувалама, гючюнг чатагъан кюй де шону къуллугъун битдир деп айтыла. Гелген адамгъа таякъ алып чабыгъыз, ит лени кисдирип талатыгъыз яда яшланы тишеп са лып, таш урушгъа тутдуругъуз деп айтмай чы. Шо ёлавчу эди. Ёлавчу де мек – уьзюрю адам демек тюгюлмю?! Азиз юрт луларым, мен Аллагь айтагъан ёлдан тайып этген ишим бармы? Бар буса, бети ме айтыгъыз ва исбат этигиз. Шо адамны мен бир де мени учун сакъламадым, би зин барыбыз да учун, мен сизге алда ай тып гетген кюйде, савлай Дагъыстан учун сакъладым. Адамны артындан сёйлемек Къуръ анда да, бизин ислам динде де лап сёгюлген къылыкъланы бириси экенни бек яхшы билесиз. Биле-биле туруп, шай таныгъыз айтгъанны этип, неге гюнагь къазанасыз?” – деп, Абусупиян апенди халкъгъа соравлу къарай.

Шонча халкъдан бирев сама Абусу пиян апендиге бир зат да айтма болмай, астаракъ олтургъан ерлеринден хозгъа лып, межитни эки де эшигини къырый ларына чечип салгъан аякъгийимлерин де гийип, къыргъа багъып тербенелер.