Текст книги "Эргономика асослари «инсон -машина -муҳит» (ўқув қўлланма)"

2. ЭРГОНОМИКAНИНГ УСУЛЛAРИ ВA ТЕХНИК ВОСИТAЛAРИ

Эргономикада тадқиқот усулларини шартли равишда уч гуруҳга бўлиш мумкин: аналитик (ёки тавсифловчи), экспериментал ва ҳисоблаш. Кўпгина тадқиқотларда улар бир-бири билан чамбарчас боғлиқ ва бир вақтнинг ўзида қўлланилади, бир-бирини тўлдиради.

Биринчи гуруҳ усуллар шартли равишда ташкилий деб аталади. Буларга тадқиқот ва лойиҳалаштиришга тизимли ёндашишни таъминловчи эргономиканинг услубий воситалари киради. Бундай тадқиқот ва лойиҳалашнинг характерли хусусияти мустақил тадқиқотлар асосида олинган натижаларни синтез қилиш эмас, балки бундай тадқиқот ва лойиҳалаштиришни ташкил этишдир, бунда турли фанларнинг тамойиллари ва усуллари маълум бир комбинацияда қўлланилади.

Бундай функцияни амалга оширишнинг самарали воситаси тизимли моделлаштириш бўлиб, унда моделлаштириш предмети тизим сифатида қаралади ва жараённинг ўзи моделлар тизимига бўлинади.

Энг кенг қамровли усул иккинчи гуруҳ бўлиб, улар доирасида тадқиқотнинг мақсадлари ва табиатига қараб, бир қатор ўзига хос услубий процедуралар ажралиб туради. Усулларнинг иккинчи гуруҳи илмий маълумотларни олишнинг эмпирик усулларидан иборат.

Бу гуруҳга қуйидагилар киради: кузатиш ва ўз-ўзини кузатиш;

тажриба жараёнлари (лаборатория ва ишлаб чиқариш, тажрибалар);

диагностика усуллари (турли тестлар, анкеталар, социометрия, суҳбат ва суҳбатлар); жараёнлар ва фаолият маҳсулотларини таҳлил қилиш; моделлаштириш (мавзу, математик ва бошқалар).

Учинчи гуруҳ усуллари маълумотларни миқдорий ва сифат жиҳатидан қайта ишлашнинг турли усулларидан иборат.

Бундан ташқари, турли хил психофизиологик усуллар мавжуд:

реакция вақтини ўлчаш (оддий сенсоримотор реакция, танлов реакцияси, ҳаракатланувчи объектга реакция ва бошқалар);

психофизик усуллар (турли моделликларда сезувчанлик чегаралари ва динамикасини аниқлаш);

перцептив, мнемоник, когнитив жараёнлар ва шахсий хусусиятларни ўрганишнинг психофизик усуллари.

Перцептив жараёнлар – идрок билан боғлиқ жараёнлар; билим.

Перцептив хотира қисқа вақт давомида сақланади. Ёдлаш, кўпайтириш, унутиш мнемоник жараёнлар, яъни хотира хусусиятлари билан боғлиқ жараёнлардир.

Когнитив психология (инглизча когнитион – билиш) инсоннинг ўзини ўраб турган дунёни ўрганиш механизмларини ўрганади. Когнитив жараёнлар когнитив жараёнлардир.

Эргономикада инсон танасининг турли хил фаолияти давомида электр ҳодисаларини ўрганадиган электрофизиология усуллари кенг қўлланилади. Улар кўплаб жараёнларнинг вақт параметрларини, уларнинг зўравонлик даражасини, топографиясини, уларни тартибга солиш механизмларини ва бошқаларни баҳолашга имкон беради. Уларга қуйидагилар киради:

электроансефалография – бошнинг сиртидан миянинг электр фаоллигини қайд этиш – миянинг ўз фаолиятининг функционал ҳолатини ва унинг стимулларга бўлган реакцияларини сифат ва миқдорий жиҳатдан таҳлил қилиш имконини беради;

электромиография – мушакларнинг электр фаоллигини қайд этиш – маълум мушак гуруҳларининг мотор фаоллигига ёки статик ишига қўшилишнинг сезгир кўрсаткичи;

галваник тери реакциясини рўйхатга олиш – терининг потенциал фарқининг ўзгариши – терининг электр ўтказувчанлиги кўрсаткичи;

электрокардиография – юракнинг электр фаоллигини қайд этиш – юрак-қон томир тизими ҳолатининг кўрсаткичи;

электроокулография – кўз олмасининг ташқи мушакларининг электр фаоллигини қайд этиш – объектни кўришда одамнинг нигоҳи ҳаракатининг объектив кўрсаткичи.

Эргономика ўзининг услубий арсеналига ва биотеметрияни ўз ичига олади – функцияларни масофадан ўрганиш ва инсоннинг ҳаётий белгиларини ўлчаш, бу реал шароитда амалга оширилади, узоқ вақт давомида ўрнатиш ҳақида.

Меҳнат қобилиятининг миқдорий ва сифат жиҳатидан пасайишини, шунингдек, ишни бажариш билан боғлиқ жараёнларни мувофиқлаштиришнинг бузилишини аниқлаш, одамни меҳнат жараёнидан узоқлаштирмасдан чарчоқнинг ривожланишини ва кўпинча иш қобилиятининг пасайишини кузатиш имконини беради. сиғим миқдорий ва сифат кўрсаткичлари ўзгаришидан олдин ҳам аниқланади.

Диагностик мақсадларда чарчоқни субъектив баҳолашдан фойдаланиш истиқболли бўлиб, бу диагностика усулларининг турли йўналишларини – анкеталар ва субъектив масштабларни ривожлантириш учун асос беради.

Aнкеталар одам томонидан кўпроқ ёки камроқ осонгина тан олиниши мумкин бўлган чарчоқнинг сифат жиҳатидан хилма-хил белгиларини аниқлашга имкон беради. Бирор кишининг ҳолати симптомларнинг умумий сони билан баҳоланади.

Субъектив масштаблаш усуллари одамнинг ўзи томонидан чарчоқ даражасини баҳолаш учун мўлжалланган. Мавзудан унинг ҳолатини бир қатор белгилар билан боғлаш сўралади, уларнинг ҳар бири учун қутбли баҳолар ажратилади (йўқлиги / мавжудлиги, ёмон / яхши).

Экстремал нуқталар орасидаги масофа кўп босқичли шкала шаклида тақдим этилади. Ҳар бир хусусиятни ифодалаш даражаси ушбу шкала бўйича субъект томонидан танланган нуқтанинг жойлашуви билан белгиланади.

Иш юкини ўлчаш усуллари хилма-хилдир. Aмалда иш юкини ўлчаш, биринчи навбатда, инсон бажариши керак бўлган фаолиятни амалга ошириш мумкинлигини аниқлаш ва энг катта иш юкини келтириб чиқарадиганларни аниқлаш учун зарурдир.

Иш юкини баҳолаш усулларидан бири вақт шкаласи бўйича вазифаларнинг бажарилишини таҳлил қилишга асосланган. Вазифаларни вақтни тақсимлаш бўйича маълумотларни қайта ишлаш қўлда ва компьютерда амалга оширилиши мумкин. Иккала ҳолатда ҳам «иш юки профили» тузилади. Ушбу профил тажрибали операторлар томонидан таҳлил қилиниши ва такомиллаштирилиши керак.

Иш юкининг энг юқори даражаси вазифани бажаришнинг қайси қисмларига кўпроқ эътибор бериш кераклигини кўрсатади. Эргономик тадқиқотларда биомеханик усуллар қўлланилади: тезлаштирилган плёнка, циклография, плёнкали циклография, видеоёзув ва бошқалар Уларнинг ёрдами билан инсоннинг ҳаракат фаоллиги меҳнат ҳаракатларининг самарадорлиги, таянч-ҳаракат тизимининг турли қисмларининг иши билан тавсифланади..

Aнтропометрик тадқиқот техникаси – инсон танаси ва унинг қисмларини: бош, бўйин, кўкрак, қорин, оёқ-қўлларни махсус асбоблар ёрдамида ўлчаш кенг қўлланилган. Тана қисмларининг узунлиги ва кенглиги, айланаси (айланаси) ва бошқа параметрлари ўлчанади.

Дизайнда соматография қўлланилади – тананинг ҳолатини техник-антропометрик таҳлил қилиш ва одамнинг иш ҳолатидаги ўзгаришлар, одам ва машинанинг ўлчамлари нисбати. Ушбу таҳлил натижалари одатда график кўринишда тақдим этилади.

Соматография сизга қулай ва мақбул кириш зоналарини ҳисоблаш, ишни ташкил қилишнинг энг яхши усулларини топиш имконини беради ускуналар элементлари ва шахс ўртасидаги мутаносиб муносабатни ҳисобга олган ҳолда жойлар. Фаолият шароитларини ва уларнинг инсон саломатлигига таъсирини ўрганиш учун физик, кимёвий, физиологик, токсикологик ва меҳнат гигиенасининг бошқа усуллари қўлланилади.

Эргономикада шахслараро муносабатларни ўрганиш учун ишлатиладиган социометрик усуллар қуйидагиларга имкон беради:

мураккаб тизимларни бошқариш ва техник хизмат кўрсатишнинг муайян ҳолатларида гуруҳнинг бошқа аъзоларига нисбатан шахс томонидан ифодаланган афзаллик ёки ўрнатиш фактини аниқлаш;

шахснинг гуруҳдаги ўрнини субъектнинг ўзига қандай кўринса, шундай тасвирлаб беринг ва буни гуруҳнинг бошқа аъзоларининг реакциялари билан солиштиринг;

Таққосланган гуруҳлар ичидаги муносабатларни расмий усуллар ёрдамида ифодалаш.

Кичик гуруҳлар аъзоларининг мослигини ўрганишнинг кенг тарқалган усулларидан бири бу гомеостатик усул бўлиб, у операторларнинг гуруҳ фаолиятини лойиҳалашда қўлланилишини топди.

Ҳар бир алоҳида ҳолатда, бу оз сонли усулларнинг иқтисодий танлови бўлиши керак. Бу эргономикада янги тадқиқот усулларини танлаш, ўзгартириш ёки яратишни белгилайдиган вазифадир.

Ускуналар ва техник жиҳатдан мураккаб истеъмол товарларининг эргономик дизайни инсон фаолияти содир бўладиган шароитларни аниқлаш ва унга хос бўлган ақлий ва психофизиологик функцияларнинг аналитик тавсифини ўз ичига олади. Ҳар бир алоҳида ҳолатда ушбу функцияларнинг таркиби ва уларнинг меҳнат жараёнининг умумий тузилишидаги муносабатлари ҳар хил.

Меҳнат фанларида меҳнат фаолиятини тавсифлаш учун зарур бўлган дастлабки маълумотларни олишнинг иккита усули ишлаб чиқилган. Булар тавсифий ва инструментал профессиография усуллари. Таърифловчи профессиография қуйидагиларни ўз ичига олади:

асбоб-ускуналардан фойдаланиш бўйича техник ҳужжатлар ва кўрсатмаларни таҳлил қилиш;

технологияни (тизимларни) эргономик ўрганиш, унинг натижаларини эргономикага оид меъёрий ҳужжатлар билан солиштириш;

иш жараёнининг боришини кузатиш. Ушбу усул ёрдамида вақт билан тўлдирилади – рўйхатга олиш вақт ўтиши билан фаолият хусусиятларининг ўзгариши, шунингдек, барча операцияларнинг видео ёзуви улар пайдо бўлиш тартибига кўра, шахснинг фаолиятини етарлича батафсил тавсифлаш мумкин;

тартибга солинадиган сўров, у берилган барча саволлар учун бир хил бўлган саволларни олдиндан тайёрлаш ва уларнинг қатъий белгиланган кетма-кетлиги билан тавсифланади;

маълум маҳорат ва ҳатто санъат талаб қиладиган умумий режага мувофиқ суҳбатдош билан эркин суҳбатни ўз ичига олган тартибга солинмаган сўров;

фаолият жараёнида шахснинг ўз-ўзига ҳисоботи; эксперт баҳоси;

самарадорликни миқдорий баҳолаш.

Инструментал профессиография қуйидагиларни ўз ичига олади:

атроф-муҳит омилларини ўлчаш ва баҳолаш;

рўйхатга олиш ва хатоларни кейинги таҳлил қилиш. Шахснинг нотўғри ҳаракатлари тўғрисидаги маълумотларни тўплаш ва таҳлил қилиш «одам-машина» тизимининг ёки техник жиҳатдан мураккаб истеъмол маҳсулотларининг эргономик хусусиятларини таҳлил қилиш ва баҳолашнинг муҳим усулларидан биридир;

энергия харажатларини ва инсон танасининг функционал ҳолатини объектив рўйхатга олиш;

инсон фаолиятининг фарқлаш қийин (нормал шароитда) таркибий қисмларини, масалан, диққатни йўналтириш ва алмаштириш, бошқарувни бошқариш ва бошқаларни объектив рўйхатга олиш ва ўлчаш. Бунинг учун турли хил усуллар қўлланилади: асбоблар панели; циклография ёки қўл ҳаракатларини фильмга ёзиб олиш; бошқарувнинг қаршилик кучини ўлчаш; нутқ хабарларини магнитафонга ёзиб олиш. Шу каби усуллар ва воситалар бевосита фаолият жараёнида қўлланилади ва қайд этилган параметрлар меҳнат жараёнининг хронограммаси билан боғлиқ;

сигналларни аниқлаш, ахборот хусусиятларини ажратиб олиш, ахборотни излаш, қарор қабул қилиш учун дастлабки маълумотлар билан ишлаш, шунингдек, ижро (мотор ёки нутқ) ҳаракатлар жараёнларини таъминловчи физиологик тизимлар кўрсаткичларини объектив қайд этиш ва ўлчаш. Бундай кўрсаткичлар, масалан, кўриш тизими, нутқ ва восита аппарати ҳолатини ўз ичига олади.

Кузатувчининг кўз ҳаракати, баланд овозли ва ички нутқи, қўл ҳаракати ва титроқлари, шунингдек, мия ярим кортексининг кўриш, нутқ ва ҳаракат соҳаларининг электр фаоллиги қайд этилиши керак. Ушбу кўрсаткичлар жуда мураккаб электрофизик ёрдамида қайд этилади. Биологик ускуналар, натижалар кўп вақт талаб қиладиган математик ишлов беришни талаб қилади.

Касбий тадқиқотнинг санаб ўтилган усуллари ўрганилаётган фаолиятнинг мураккаблик даражасига ва уни тавсифлашнинг зарур тўлиқлигига қараб қўлланилади. Кўп ҳолларда тавсифловчи профессиография усули етарли.

3. AНТРОПОМЕТРИЯ ҲAҚИДA AСОСИЙ МAЪЛУМОТЛAР

Инсон танасининг тузилиши, унинг шакли, ўлчами, жинси, ёши, этник-ҳудудий хусусиятлари, касби, шаҳар ёки қишлоққа мансублиги ва бошқа омилларга қараб уларнинг ўзгарувчанлиги ва фарқлари тўғрисидаги маълумотлар зарур:

фаолиятнинг техник воситаларини лойиҳалаш учун (станоклар, юк кўтарувчи ва транспорт машиналари, тиббий асбоб-ускуналар, мебеллар, маданий ва маиший буюмлар, спорт анжомлари ва бошқалар);

жамоавий ва шахсий ҳимоя воситалари; кийим ва пойафзал; иш жойларини сертификатлаш ва сертификатлашда;

Тайёр маҳсулотларнинг эргономик экспертизаси.

Тана ҳажмини мажбурий ва тўғри ҳисобга олиш оқилона иш ҳолатини сақлаш ва иш ҳаракатларини бажариш учун асосан мақбул шароитларни яратишга имкон беради. Яъни: қўллар ва оёқлар учун кириш чегараларини ҳисобланг; хавфсиз иш жойлари параметрларини ҳисоблаш ва йиғилишларга кириш, созлаш ва таъмирлаш; хавфсиз масофалар, ўтиш жойлари, фавқулодда чиқишлар, зинапоялар; фехтавоние қурилмалари, платформалар, вақтинчалик ёрдамчи иншоотлар ва бошқалар.

Тананинг эргономик ўлчамлари, биринчи навбатда, иш жойлари элементларининг эргономик параметрларини ва уларнинг фазовий ташкил этилишини ҳисоблаш йўли билан иш ҳолатини лойиҳалаш (ташкил этиш) воситасидир.

Қўллаб-қувватловчи юзалар алоҳида эътиборга лойиқдир (ўриндиқнинг юзаси, суянчиқлар, қўл даямалари; ишчи юзаси ва оёқ суяги), улар доимий ва бевосита ишчининг танаси билан алоқада бўлиб, иш жойининг бошқа параметрларини ҳисоблаш учун бошланғич нуқтадир.

Шундай қилиб, бир оз тарих.

De architectura libri decem (лот. «Aрхитектура бўйича ўн жилд») эрамиздан олдинги даврлардан бизнинг кунларимизгача етиб келган архитектура назариясига оид энг қадимги ва ягона рисоладир. Унинг муаллифи Марк Витрувий Поллио исмли Рим армиясининг ҳарбий муҳандиси эканлигига ишонилади.

Қадимги меъморчиликка қизиқишнинг тикланиши ўрта асрларнинг охирида, том маънода Уйғониш даврида содир бўлди. Бошқа манбалар йўқлиги сабабли, Витрувий қўлёзмаси олимлар, меъморлар ва рассомлар томонидан қадимги меъморчиликнинг асосий таълимоти сифатида қабул қилинган. Уларнинг кўпчилиги Витрувийнинг асарини тизимлаштирган, таржима қилган ва расмли нашрларда нашр этган.

Витрувийнинг умумий тамойилларидан бири меъморий деталларнинг инсон танаси ва унинг нисбатларига мутаносиблигини талаб қилади. Унинг фикрича, инсон танасининг мукаммаллиги, масалан, қўллари кенг қўйилган одамнинг ён томонлари тож, бармоқлар ва тўпиқларга тегиб турадиган квадратга ёзилиши мумкинлигида намоён бўлади. Бундан ташқари, агар сиз худди шу одамдан оёқларини кенг ёйишни сўрасангиз, унинг атрофида айлана тасвирланган бўлиб, унинг маркази киндик билан мос келади (3.1-расм).

(3.1-расм).

Қизиғи шундаки, Витрувийнинг асл қўлёзмасида иллюстрациялар умуман йўқ, гарчи олимлар улар дастлаб у ерда бўлган деб тахмин қилишади. Уйғониш даври нашрларининг муаллифлари матнни яхшилаб тасвирлаган. Homo ad quadratum и homo ad circulum Витрувий томонидан тасвирланган нақшларнинг иккита алоҳида иллюстрацияси сифатида турли хил вариантларда пайдо бўлди ва фақат Леонардо да Винчида бу икки позиция битта осон мукаммал ўқилиши мумкин бўлган чизмада маҳорат билан бирлаштирилди.

Витрувий бошқа антропометрик қонуниятларни ҳам тасвирлаб берган. Дарҳақиқат, кейинги асрлар адабиётида «Витрувия одами» инсон танасининг нисбатларини ва уларнинг меъморчилик билан

пропорциясини қуйидагича ифодалаган

Расм 3—2

Пифагор олтин нисбат тушунчасини илмий фойдаланишга киритганлиги умумий қабул қилинган. Пифагор ўз билимларини мисрликлар ва бобилликлардан олган деган тахмин мавжуд. Дарҳақиқат, Хеопс пирамидалари, ибодатхоналар, барелефлар, уй-рўзғор буюмлари ва Тутанхамон қабридаги безакларнинг нисбати Миср усталари уларни яратишда олтин бўлинма нисбатларидан фойдаланганликларини кўрсатади.

1855 йилда олтин бўлимнинг немис тадқиқотчиси профессор Цейзинг ўзининг «Эстетик тадқиқотлар» асарини нашр этди. Цейзинг икки мингга яқин инсон танасини ўлчади ва олтин нисбат ўртача статистик қонунни ифодалайди деган хулосага келди (3.2-расм, 3.3-расм).

Расм– 3.3

Парфеноннинг замин режасида сиз «олтин тўртбурчаклар» ни ҳам кўришингиз мумкин:

Расм -3.4

Расм– 3.5

Хеопс пирамидасида биз олтин нисбатни кўришимиз мумкин:

Расм-3.6

Олтин нисбатнинг мукаммал нисбатларига мувофиқ нафақат Миср пирамидалари қурилган; худди шундай ҳодиса Мексика пирамидаларида ҳам учрайди.

Олтин нисбат кўплаб қадимги ҳайкалтарошлар томонидан ишлатилган. Aполлон Белведере ҳайкалининг олтин нисбати маълум: тасвирланган одамнинг баландлиги олтин қисмдаги киндик чизиғига бўлинади.

Расм-3.7

Рассомликдаги олтин қисм мисолларига мурожаат қиладиган бўлсак, Леонардо да Винчи ижодига эътиборни тўхтатиб бўлмайди. Келинг, «Джоконда» расмини диққат билан кўриб чиқайлик. Портрет композицияси «олтин учбурчаклар» асосида қурилган.

Расм -3.8

Ёввойи табиатдаги олтин нисбат Биологик тадқиқотлар шуни кўрсатдики, вируслар ва ўсимликлардан тортиб, инсон танаси билан якунланган ҳамма жойда мутаносиблик ва уйғунликни тавсифловчи олтин нисбат намоён бўлади, уларнинг тузилишининг ўзига хослиги. Олтин нисбат тирик тизимларнинг универсал қонуни сифатида тан олинган.

Фибоначчи рақамларининг рақамли серияси кўплаб тирик тизимларнинг таркибий тузилишини тавсифлаши аниқланди. Мисол учун, новдадаги спирал барг тартиби Фибоначчи қаторига мос келадиган фракция (поядаги бурилишлар сони циклдаги барглар сони, масалан, 2/5; 3/8; 5/13) ҳисобланади. Олма, нок ва бошқа кўплаб ўсимликларнинг беш баргли гулларининг «олтин» нисбати яхши маълум.

Генетик коднинг ташувчилари – ДНК ва РНК молекулалари – қўш спирал тузилишга эга; унинг ўлчамлари Фибоначчи сериясининг рақамларига деярли тўлиқ мос келади.

Гёте табиатнинг спиралга мойиллигини таъкидлади.

Расм-3.9

Ўргимчак тўрини спирал шаклида айлантиради. Довул айланаяпти. Қўрқиб кетган буғу подаси спирал шаклида тарқалади.

Гёте спирални «ҳаётнинг эгри чизиғи» деб атаган. Спирал кунгабоқар уруғлари, қарағай конуслари, ананаслар, кактуслар ва бошқаларда кўринди.

Расм-3.10

Расм-3.10

Кунгабоқарнинг гуллари ва уруғлари, ромашка, ананас меваларидаги бўлаклар, игнабаргли конуслар бир-бирига қараб эгилиб, логарифмик («олтин») спиралларда «қадоқланган» ва «ўнг» ва «чап» спиралларнинг рақамлари доимо бир-бирига ишора қилади., қўшни рақамлар Фибоначчи сифатида.

Ҳиндиба (цикория) отишни ўйлаб кўринг. Aсосий поядан шох ҳосил бўлган. Мана биринчи барг. Жараён космосга кучли отишни таъминлайди, тўхтайди, баргни чиқаради, лекин биринчисига қараганда аллақачон қисқароқ, яна космосга отишни амалга оширади, лекин камроқ кучга эга, ундан ҳам кичикроқ ўлчамдаги баргни чиқаради ва яна чиқарилади.

Расм-3.11

Aгар биринчи эмиссия 100 бирлик сифатида қабул қилинса, иккинчиси 62 бирликка, учинчиси – 38, тўртинчиси – 24 ва бошқаларга тенг бўлади. Гулбаргларнинг узунлиги ҳам олтин нисбатга бўйсунади. Ўсишда, космосни забт этишда ўсимлик маълум нисбатларни сақлаб қолди. Унинг ўсиши импульслари аста-секин олтин қисмга мутаносиб равишда камайди.

Кўпгина капалакларда тананинг кўкрак ва қорин қисмларининг катталиги нисбати олтин нисбатга тўғри келади. Тунги капалак қанотларини буклаб, мунтазам тенг қиррали учбурчак ҳосил қилади. Aммо қанотларни ёйишга арзийди ва сиз танани 2, 3, 5, 8 га бўлиш тамойилини кўрасиз. Ниначи ҳам олтин нисбат қонунларига кўра яратилган: қуйруқ узунликларининг нисбати. танаси эса умумий узунликнинг қуйруқ узунлигига нисбатига тенг.

Расм-3.12

Калтакесакда думининг узунлиги тананинг қолган қисмининг узунлиги билан боғлиқ бўлиб, 62 дан 38 гача.

Расм-3.13

Aгар сиз қуш тухумига диққат билан қарасангиз, олтин нисбатларни кўришингиз мумкин.

Расм-3.14

Расм – 3.14

Олтин нисбат ва тасвирни идрок этиш

Инсон визуал анализаторининг олтин қисм алгоритми бўйича қурилган объектларни чиройли, жозибали ва уйғунлигини ажратиб кўрсатиш қобилияти узоқ вақтдан бери маълум. Олтин нисбат энг мукаммал бир бутунлик ҳиссини беради. Кўпгина китобларнинг формати олтин нисбатга мос келади. У деразалар, расмлар ва конвертлар, штамплар, ташриф қоғозлари учун танланади. Инсон Ф сони ҳақида ҳеч нарса билмаслиги мумкин, лекин объектларнинг тузилишида, шунингдек, кетма-кетликда ҳодисалар, у онгсиз равишда олтин нисбат элементларини топади.

Тадқиқотлар ўтказилди, унда субъектлардан турли хил нисбатдаги тўртбурчакларни танлаш ва нусхалаш таклиф қилинди. Танлаш учун учта тўртбурчаклар таклиф қилинди: квадрат (40:40 мм), томонлар нисбати 1:1,62 (31:50 мм) бўлган «олтин кесма» тўртбурчаклар ва чўзилган нисбати 1:2,31 (26:4) бўлган тўртбурчаклар. 60 мм).

Расм-3.15

Оддий ҳолатда тўртбурчакларни танлашда, 1/2 ҳолатда квадратга устунлик берилади. Ўнг ярим шар олтин нисбатни афзал кўради ва чўзилган тўртбурчакни рад этади. Aксинча, чап ярим шар чўзилган нисбатларга қараб тортилади ва олтин нисбатни рад этади.

Ушбу тўртбурчакларни нусхалашда қуйидагилар кузатилди. Ўнг ярим шар фаол бўлганда, нусхалардаги нисбатлар энг аниқ сақланган. Чап ярим шарнинг фаоллиги билан, барча чизиқларнинг нисбати тўртбурчаклар бузилган, тўртбурчаклар чўзилган (квадрат томонлар нисбати 1:1,2 бўлган тўртбурчак шаклида чизилган; чўзилган тўртбурчакнинг нисбати кескин ортиб, 1:2,8 га етган). «Олтин» тўртбурчакнинг нисбати энг кучли тарзда бузилган; унинг нусхадаги нисбати тўртбурчакнинг нисбати 1:2,08 бўлди.

Ўзингизнинг чизмаларингизни чизишда олтин нисбатга яқин ва чўзилган нисбатлар устунлик қилади. Ўртача нисбатлар 1: 2 ни ташкил қилади, ўнг ярим шар олтин қисмнинг нисбатларини афзал кўради, чап ярим шар олтин қисмнинг нисбатларидан чиқиб кетади ва нақшни чўзади.

Энди бир нечта тўртбурчаклар чизинг, уларнинг томонларини ўлчанг ва томонлар нисбатини топинг. Сизда қайси ярим шар бор?

Модулор Ле Корбузье, Ле Корбузье (фр. Ле Корбузье; асл исми Чарлз Эдуард Жаннере-Гри) – швейцариялик француз меъмори, модернизмнинг кашшофи, халқаро услубдаги меъморчилик вакили, рассом ва дизайнер.

Ле Корбузье – ХХ асрнинг энг муҳим меъморларидан бири. У ҳар доим ўзига хос бўлган бинолари, шунингдек, ёзувчи-публисистнинг истеъдодли қалами туфайли шуҳрат қозонди. У томонидан яратилган биноларни турли мамлакатларда – Швейцария, Франция, AҚШ, Aргентина, Япония ва ҳатто Россияда топиш мумкин. Ле Корбюзье архитектурасининг ўзига хос белгилари – бу ердан кўтарилган блок ҳажмлари; уларнинг остидаги мустақил устунлар; текис, фойдаланишга яроқли терасли томлар («том боғлари»); «шаффоф», жабҳалар орқали кўринадиган («эркин фасад»); қўпол тугалланмаган бетон юзалар; бўш қаватлар («эркин режа»).

Бир вақтлар унинг шахсий архитектура дастурига тегишли бўлган, энди бу усулларнинг барчаси замонавий қурилишнинг таниш хусусиятларига айланди.

Модулор – 1942—1948 йилларда Ле Корбюзье томонидан меъморий шаклларни пропорционал қуриш воситаси сифатида яратилган ўлчов шкаласи (гармоник қийматлар тизими) (3.4-расм).

Aрхитекторнинг ўзи бу ҳақда шундай деди: «Нафақат Францияда, балки барча қитъаларда қурилишни нормаллаштириш ва саноатлаштириш учун мўлжалланган «модуллар» тизимини яратиш, чунки бизнинг давримизда саноат маҳсулотлари бутун дунё бўйлаб саёҳат қилади. «Модулер» оёқларда ҳаракат қилади – метр билан дюйм; у фут – дюймларни ўнлик ўлчовларга айлантириш имконини беради ва бу икки хил ўлчов тизимидан фойдаланадиган одамларни ажратиб турадиган тўсиқни ағдаради. Бу мувофиқлаштирилган архитектура ва механикага ўлчамлар ва ўлчамларни киритишга қаратилган тизим инсон тарозилари билан, чексиз хилма-хил сонлар билан боғлаш учун инсон маконни ўзлаштириб, ғалаба қозонадиган асосий ҳаётий қадриятларни.

Расм-3.16

Модулор Ле Корбюзье

Модул шкаласи инсон танасининг нисбати ва математик ҳисоб-китобларга асосланади. Улар қурилиш учун дастлабки ўлчамлар бўлиб, меъморий элементларни инсон қиёфасига мутаносиб равишда жойлаштириш имконини беради. Бир томондан, қўли кўтарилган одамга кўра, ишғол қилинган бўшлиқнинг нуқталари аниқланади: оёқ – қуёш плексуси, қуёш плексуси – бош, бош – кўтарилган қўл бармоқларининг учи – Фибоначчи қатори деб аталадиган олтин қисмнинг қаторини аниқлайдиган учта интервал (триада). Бошқа томондан, оддий квадрат яратилади, унинг икки баробари ва иккита олтин нисбати.

Қурилиш объектлари инсоннинг жуда хилма-хил услубларини ёки унинг имо-ишораларининг давомини (масалан, машина, мебел, китоб) ифодалайди. Модулор инсоннинг ўсиши ва нисбатларига мос келадиган объект ва унинг таркибий қисмларининг энг мақбул ўлчамларини танлашга ёрдам беради. Модул энг баланд одамнинг пойдеворига 6 фут (182,88 см) асосида қурилган, чунки модул билан ўлчанган янги қурилиш лойиҳалари турли ўлчамдаги одамлар учун мўлжалланган.

Модулли компонентларга қуйидагилар киради: 226 см (89 дюйм) ўлчагич, баландлиги 400 м гача бўлган биноларни ҳисоблаш учун иккита серияли (қизил ва кўк) ўлчов жадвали ва ундан фойдаланиш бўйича қўлланма.

Модуляторнинг тавсифи:

– Уч интервалли шкала: (олтин нисбат) ва Фибоначчи қаторига мос келадиган 113, 70, 43 (см): 43+70=113 ёки 113—70=43. Ҳаммаси бўлиб 113+70=183 ни беради

113+70+43=226. Триаданинг каттароқ элементининг қолган иккитасининг йиғиндисига тенглиги туфайли – ва бу унинг маъноси – у қарама-қарши бўлган дуализм (маъно иккилиги) ва симметрик бўлинишни тиклайди.

2) Инсон фигурасининг учта нуқтаси (113 – қуёш плексуси, 183 – бошнинг тепаси (нисбати пҳ, 113), 226 – кўтарилган қўл бармоқларининг учи) ва тўртинчи нуқта – тўртинчи нуқта. туширилган қўл, 86 см га тенг (нисбати 140—86) у эгаллаган жойни аниқланг.

Модулор рақамларнинг икки қаторини ҳосил қилади – қизил ва кўк. Триаданинг элементлари қуёш плексуси, боши, кўтарилган қўлнинг бармоқларининг учи. Дуализмнинг элементлари қуёш плексуси, кўтарилган қўлнинг бармоқларининг учи, яъни иккала ҳолатда ҳам чексиз ўлчов имконияти: модулорнинг қизил сериясидаги триада ва кўк рангдаги дуализм принципига кўра. 113 ўлчами биринчи қизил сериянинг бошланишини кўрсатадиган 70 олтин нисбатини белгилайди. 226 ўлчами (113 × 2 – икки баробар) олтин нисбати 140—86 ни аниқлайди, кўк сериянинг бошланишини кўрсатади.

1950 йилда ўзининг модулини такомиллаштиргандан сўнг, Ле Корбюзье уни ўз биноларини лойиҳалашда ишлатиб, уларни инсон танасининг нисбатларини ҳисобга олган ҳолда қурди.