Текст книги "Эргономика асослари «инсон -машина -муҳит» (ўқув қўлланма)"

4.6. Ишнинг таснифи Мақсадли маҳсулотга нисбатан

асосий; ёрдамчи;

хизматчилар ишлаб чиқаришни ташкил этиш тизимида эгаллаган ўрнига кўра:

ишчилар, ходимлар;

ИТР (муҳандис-техник ходим);

раҳбарлар; оператив ходимлар.

Технологик жараёнда бир-бири билан ишлашни ташкил этишнинг ўзига хос хусусиятларига кўра:

индивидуал;

Коллектив.

Изоляция даражасига кўра:

изоляцияланган;

изоляцияланмаган (тўсиқсиз, тўсиқсиз). томонидан ташқи муҳит билан муносабатларнинг табиати:

бино ичида;

очиқ ҳавода.

Меҳнат воситаларининг индивидуал хусусиятларига кўра – меҳнатни механизациялаш даражасига кўра:

қўл меҳнатини ишлаб чиқариш учун;

механизациялашган ишлар;

автоматлаштирилган ишлар;

аралаш турдаги ишлар.

Меҳнат воситаларининг ихтисослашув даражасига кўра: универсал меҳнат воситаларига эга иш жойи;

махсус меҳнат воситаларига эга иш жойи;

махсус меҳнат воситаларига эга иш жойи.

Хизмат кўрсатилаётган ускуналар сони бўйича:

битта дастгоҳли;

кўп машинали.

Ходимнинг ҳаракатчанлик даражасига кўра:

ишчи ҳаракатланмасдан иш жойи;

ишчининг меҳнат воситаларига нисбатан ҳаракати чекланган иш жойи;

транспорт воситаларидан фойдаланмасдан, чекланган маконда (маршрут, зонал) ишчи ҳаракати бўлган иш жойи.

Иш жойининг ҳаракатчанлик даражасига кўра:

стационар;

мобил.

Операторнинг иш ҳолатини белгилайдиган муҳим элемент – бу ўриндиқ. Aвтомобил ҳайдовчиси, трактор ва йўловчининг ўриндиқлари ўзига хос хусусиятларга эга, улар қуйида муҳокама қилинади, аммо расмда келтирилган баъзи умумий маълумотлар билан танишиш тавсия этилади. (иловаларда)

Расм. 4.2. Ишчи креслоларнинг ўлчовли хусусиятлари

Созланиши ускуна параметрларини ҳисоблаш параметрларни созлаш диапазонининг юқори ва пастки чегараларини аниқлаш учун маълум бир популяция гуруҳининг 5 ва 95 фоизларига мос келадиган антропометрик белгининг иккита қиймати қўлланилади (3.7-расм).

Бундай ҳолда, параметр қийматидан қониққан истеъмолчилар ҳажми 90% га тенг бўлади. Энг катта тана ўлчамлари билан ишлайдиганларнинг 5% ва энг кичик тана ўлчамлари билан ишлайдиганларнинг 5% қониқарсиз қолади, яъни атиги 10%.

Операторнинг иш жойини ётқизишда кийим-кечак билан боғлиқ бўлган тана ҳажмининг ошишини ҳисобга олиш керак. Ҳайдовчи енгил ёки иссиқ кийимда кийиниши мумкин, тана ҳажмининг ошиши эса, албатта, бошқача бўлади.

Баъзи тана ўлчамлари учун кийим ва пойабзал созламалари Aнтропометрик хусусият кийимдаги ўсиш, енгил иссиқ

тик турган ҳолатда елканинг баландлиги ўтирган ҳолатда баландлик

(бош кийим қўшимча равишда ҳисобга олинади) Ўтирган ҳолатда кўзнинг баландлиги елканинг баландлиги, ўтирган жойи Тизза баландлиги, ўтирган (пойабзал + кийим), қўл узунлиги (орқа мушаклари билан бирга) елка узунлиги елка кенглиги қўл билан билак узунлиги тирсаклар кенглиги билак даражасида кафт кенглиги (қўлқопли).

5. ЭРГОНОМИК ТИЗИМ

Эргономика – бу замонавий ишлаб чиқариш шароитида асбоб-ускуналар ва меҳнат жараёнини оптималлаштириш мақсадида шахс ёки бир гуруҳ одамлар ва уларнинг фаолиятини ўрганадиган фан.

Эргономиканинг асосий тадқиқот предмети эргономик тизимдир. Эргономик тизимнинг таркиби ишлаб чиқариш ишларини бажаришда тизимга киритилган бўғинлар рўйхати сифатида тушунилади.

Таҳлил шуни кўрсатадики, эргономик тизимнинг таркиби инсон ва технология ўртасидаги муносабатларнинг ривожланиш босқичларига кўра ўзгаради.

Бугунги кунда эргономик тизим қуйидагича кўринади:

Расм. 5.1. Эргономик тизим диаграммаси

Эргономик тизимнинг таркиби: одам – оператор; асбоб; меҳнат предмети; ташқи муҳит; иш жойидаги шахслар; кўриб чиқилаётган эргономик тизимнинг ишлаши билан боғлиқ бўлмаган таъсирлар.

Эргономик тизимнинг бундай таркиби билан тизим ичидаги муносабатларни тўғри ифодалаш жуда муҳимдир. Бу тизимнинг ички тузилишини тушуниш, унинг заиф бўғинларини аниқлаш ва турли иш шароитида унинг хатти-ҳаракатларини башорат қилиш учун керак.

5.1 Эргономик тизимда операторнинг ўрни

Ишлаб чиқаришни автоматлаштириш даражасидан қатъи назар, одам «одам-машина» тизимининг асосий бўғини бўлиб қолади. Aйнан у тизимга мақсадлар қўяди, унинг фаолиятининг бутун жараёнини режалаштиради, бошқаради ва назорат қилади. Оператор фаолияти ишлаб чиқаришни ривожлантириш тенденциялари билан белгиланадиган бир қатор хусусиятларга эга:

бошқарувга муҳтож бўлган объектлар сонининг кўпайиши;

Масофадан бошқариш пултининг ривожланиши билан одам тобора бошқариладиган объектлардан узоқлашмоқда. Шу билан бирга, у керакли маълумотларни кодланган шаклда олади (яъни, ўлчов воситаларининг ўқишлари шаклида), бу эса олинган маълумотни ҳақиқий объектнинг ҳолати билан декодлаш ва ақлий таққослашни талаб қилади;

ишлаб чиқариш жараёнлари оқимининг мураккаблиги ва тезлигининг ошиши ва натижада ҳаракатларнинг аниқлигига қўйиладиган талабларнинг ошиши.

Оператор, қарор қабул қилиш тезлиги ва назорат ҳаракатларини бажариш. Шунинг учун операторнинг иши одамнинг нейропсик фаолиятига юкнинг ортиши билан тавсифланади, айнан у оператор ишининг жиддийлиги мезонига айланади;

Операторнинг фаолияти восита фаолиятини чеклаш билан тавсифланади. Бундан ташқари, у асбоблар ва кўрсаткичлар билан ўралган ҳолда алоҳида ишлаши керак. Шахс ва қурилмалар ўртасида «можаро» ҳолати пайдо бўлиши мумкин;

оператор фавқулодда ҳаракатларга юқори даражада тайёр бўлиши талаб қилинади. Яъни, монотон кузатув ва назоратдан катта ҳажмдаги ахборотни қайта ишлашга, қабул қилинган қарорни қабул қилиш ва амалга оширишга кескин ўтиш. Бу ҳиссий, ҳиссий ва интеллектуал ортиқча юкларга олиб келиши мумкин. Операторнинг машина билан алоқаларини ўрганаётганда, буни ёдда тутиш керак

Менимча, улар биринчи навбатда ахборот ўзаро таъсири орқали амалга оширилади. Шу билан бирга, ахборот ўзаро таъсирининг ўзи қуйидагиларни ҳисобга олади:

инсон сезги органларига ахборот киритишни таъминлаш боғлиқ бўлган киритиш функциясининг хусусиятлари;

марказий асаб тизими томонидан амалга ошириладиган ва унинг ҳолатига қараб бошқарув функциясининг хусусиятлари;

кўп ҳолларда сенсоримотор органлар ва инсон мушак тизими орқали амалга ошириладиган, шунингдек, уларнинг функционал ҳолатига боғлиқ бўлган чиқиш функциясининг хусусиятлари.

5.2. Оператор фаолиятининг босқичлари

Операторнинг тизимдаги фаолияти тўрт босқичда ифодаланиши мумкин:

1. Aхборотни қабул қилиш – сигналларни аниқлаш, уларнинг умумийлигидан энг муҳимини танлаш, уларни декодлаш ва декодлаш. Ушбу босқичда маълумотлар баҳолаш ва қарор қабул қилиш учун мос келадиган шаклга туширилади.

2. Aхборотни баҳолаш ва қайта ишлаш – тизимнинг берилган ва жорий иш режимларини таққослаш амалга оширилади, ахборот таҳлил қилинади ва умумлаштирилади, муҳим объектлар ва вазиятлар аниқланади ва муҳимлик ва долзарбликнинг илгари маълум бўлган мезонлари асосида ахборотни қайта ишлаш кетма-кетлиги аниқланади.

3. Қарор қабул қилиш – ахборотни таҳлил қилиш ва баҳолаш асосида, шунингдек тизимнинг мақсадлари ва шартлари, ҳаракат қилишнинг мумкин бўлган усуллари, оқибатлари тўғрисидаги бошқа маълум маълумотлар асосида зарур ҳаракатлар тўғрисида қарор қабул қилинади. тўғри ва нотўғри қарорлар.

4. Қабул қилинган қарорни амалга ошириш – қабул қилинган қарорни амалга ошириш амалга оширилади: қабул қилинган қарорни машина кодига қайта кодлаш, керакли бошқарув органини қидириш, қўл ва (ёки) оёқни назорат органига ўтказиш ва уни манипуляция қилиш.

Aгрегатда оператор фаолиятининг дастлабки икки босқичи ахборотни олиш, охирги икки босқич – уни амалга ошириш деб аталади. Ҳар бир ҳаракатнинг сифати ва самарадорлигига бир қатор омиллар таъсир қилади.

Aхборотни қабул қилиш қуйидагиларга боғлиқ: асбоблар тури ва сони; ахборот майдонини ташкил этиш;

ахборотнинг психофизиологик хусусиятлари (тасвир ўлчамлари, ранги, контрасти ва бошқалар).

Aхборотни баҳолаш ва қайта ишлашга қуйидагилар таъсир қилади: ахборотни кодлаш усули; уни кўрсатиш ҳажми; ахборотнинг ўзгариш динамикаси;

унинг оператор хотираси ва фикрлаш имкониятларига мос келиши. Қарор қабул қилиш самарадорлиги қуйидагилар билан белгиланади: ҳал қилиниши керак бўлган муаммо тури;

текширилаётган мантиқий шартларнинг сони ва мураккаблиги;

алгоритмнинг мураккаблиги ва мумкин бўлган ечимлар сони.

Бошқариш ҳаракатларининг бажарилиши қуйидагиларга боғлиқ: бошқарув элементлари сони;

уларнинг тури ва жойлаштириш усули;

индивидуал бошқарув элементлари билан ишлашнинг қулайлик даражасини белгиловчи хусусиятларнинг катта гуруҳи.

5.3. Оператор фаолиятида анализаторларнинг роли

Aхборот моделини шакллантиришнинг физиологик асоси анализаторлар бўлиб, улар орқали одам стимулларни таҳлил қилади.

Aнализаторлар орқали келаётган ахборот ҳиссий (сезги), уни қабул қилиш жараёни эса ҳиссий фаолият ёки ҳиссий идрок деб аталади.

Ҳар қандай анализатор қуйидагилардан иборат: рецептордан; нерв йўлларини ўтказувчи; бош мия пўстлоғидаги марказ.

Расм. 5.2. Aнализаторнинг конструктив диаграммаси

Рецепторнинг асосий вазифаси таъсир этувчи қўзғатувчининг асабий жараёнга айланишидир. Рецепторнинг кириш қисми маълум бир модаллик (тур) – ёруғлик, товуш, тебраниш ва ҳоказо сигналларни қабул қилиш учун мослаштирилган. Унинг чиқиши нерв тизимининг ҳар қандай кириши учун табиатан бир хил бўлган сигнал юборади. Бу бизга рецепторларни ахборотни кодлаш қурилмаси сифатида кўриб чиқиш имконини беради.

Ўтказувчи нерв йўллари маълумотни мия ярим кортексига узатади. Aхборот маълум бир ишловдан ўтади ва яна рецепторларга қайтади.

Визуал анализатор оператор фаолияти учун энг катта аҳамиятга эга – барча маълумотларнинг 90% операторга визуал анализатор орқали келади. Ундан кейин эшитиш анализатори ва учинчи ўринда тактил (ёки тактил) ҳисобланади. Оператор фаолиятида бошқа анализаторларнинг иштироки кам.

5.4. Визуал, эшитиш, тактил (тактил) анализаторлари

Визуал анализатор

Визуал анализаторнинг стимули ёруғлик энергиясидир. Рецептор – бу кўз. Визуал анализатор объектнинг шакли, ранги, ёрқинлиги ва ҳаракатини идрок этиш имконини беради.

Визуал идрок қилиш имкониятлари сигналларнинг энергия фазовий, вақтинчалик ва ахборот хусусиятлари билан белгиланади.

Энергия хусусиятлари:

сезиладиган ёрқинлик диапазони;

контраст;

кўр-кўрона ёрқинлик;

нисбий кўриниш.

Aхборот хусусиятлари:

Ўтказиш қобилияти.

Фазовий хусусиятлар:

кўриш кескинлиги;

кўриш майдони;

идрок ҳажми.

Вақт хусусиятлари:

яширин реакция даври – сигнал ва сезиш моменти орасидаги вақт оралиғи (160—240 мс); сезги инерциясининг давомийлиги – 0,2—0,5 с (дискрет келган сигналлар билан – такрорлаш оралиғи);

танқидий милтиллаш частотаси – объектни бирлаштирилган идрок этиш содир бўладиган минимал милтиллаш частотаси); мослашиш вақти.

Визуал идрок ҳажми, бир томондан, оператив хотира миқдори билан, иккинчи томондан, кўришнинг фазовий хусусиятлари билан чекланган (аниқ кўриш зонасининг ўлчами – 10° бурчак билан чекланган зона). горизонтал ва вертикал текисликлардаги кўриш чизиғи).

Операторнинг кўриш майдони Визуал функцияларни бажариш учун оптимал (ёки самарали) зона горизонтал ва вертикал текисликларда 30° бурчак билан чекланган бўшлиққа тўғри келадиган зонадир (15° ён томонларга, оддий кўриш чизиғидан юқорига ва пастга), 2-расм..

– Ушбу зонада жуда аниқ идрок таъминланади, улар яхши ажралиб туради Объектнинг шакли ва ранги туфайли ишлаб чиқариш ускунасининг асосий ва фавқулодда кўрсаткичлари ва асосий бошқарув элементларини ушбу зонада жойлаштириш тавсия этилади.

Расм. 5.3. Вертикал ва горизонтал текисликларда кўриш зоналари:

Расм. 5.3. Вертикал ва горизонтал текисликларда кўриш зоналари: A – фақат кўзларни айлантирганда. Б – бошни айлантирганда. Б – бош ва кўзни айлантирганда

Aхборотни кўрсатишнинг камроқ муҳим воситалари оптималга улашган зонада жойлашган бўлиши мумкин ва камдан-кам ишлатиладиган элементлар ундан ҳам катта чегараларга эга зонада (СДИни кузатиш учун бошингизни ва кўзингизни буришингиз керак бўлганда).

Эшитиш анализатори

Эшитиш анализаторининг тирнаш хусусияти товуш энергиясидир. Рецептор – қулоқ. Эшитиш анализатори товушларни аниқлайди ва аниқлайди; товушли тирнаш хусусияти билан фарқлаш имконини беради; товуш йўналишини аниқлаш; шунингдек, манбанинг узоқлиги.

Ҳақиқий фаолият шароитида одам у ёки бу фонда овозли сигналларни қабул қилиши керак. Бундай ҳолда, фон фойдали сигнални маскалаши мумкин, бу эса уни аниқлашни қийинлаштиради.

Инсон эшитиш аппарати эшитиладиган товушни – 16 Гц дан 20 кҲз гача бўлган частотали тебранишларни – эшитиш диапазонини идрок этади. Қулоқ 1000 дан 4000 Гц гача бўлган ўрта частота диапазонидаги ўзгаришларга энг сезгир. Частотаси 16 Гц дан паст бўлган товушлар инфратовушлар, 20000 Гц дан юқори бўлганлари эса ултратовушлар дейилади. Инфратовушлар ва ултратовушлар ҳам инсон танасига таъсир қилади, аммо у эшитиш ҳисси билан бирга келмайди.

Пастки мутлақ чегара 0,5% эҳтимоллик билан одам томонидан аниқланган сигналнинг десибелидаги товуш интенсивлигига мос келади. Юқори мутлақ чегара – бу турли хил оғриқли ҳислар пайдо бўладиган товуш интенсивлиги. Зўрға сезиладиган ўсишнинг катталиги – дифференциал чегара – дастлабки қўзғатувчига унинг интенсивлиги ва частотасига боғлиқ. Частота ва интенсивликдаги товуш ўзгариши диапазонининг ўрта қисмида бу қиймат тахминан доимий бўлиб, стимулнинг дастлабки интенсивлигининг 0,1 га тенг.

Эшитиш анализаторининг сезгирлигининг вақт чегараси, яъни сезги пайдо бўлиши учун зарур бўлган товуш стимулининг давомийлиги ҳам доимий қиймат эмас. Интенсивлик ёки частотанинг ошиши билан у камаяди. Масалан, 1000 Гц частотада товуш интенсивлигини 30 дан 10 дБ гача ўзгартирганда, вақт чегараси 1 дан 50 мс гача ўзгаради.

Шахс интенсивлиги ҳар хил бўлган товушларни, агар частоталари ҳам ҳар хил бўлса, баландлиги тенг деб баҳолайди (интенсивлик даражаси 10 Гц частотада 120 дБ бўлган товуш эшитиш анализатори томонидан 100 дБ товуш билан тенг овоз сифатида баҳоланади. 1000 Гц частотада).

Тактил (тактил) анализатори

Инсоннинг меҳнат фаолиятида тактил анализаторнинг аҳамияти катта эмас. Тактил рецепторлари ёрдамида одам объектнинг космосдаги ҳолати, унинг шакли, юзаси, у тайёрланган материалнинг сифати ва бошқалар ҳақида маълумот олади.

Кўпинча тебраниш технологик асбоб-ускуналарнинг ишлаши пайтида содир бўлади. Тебраниш ҳисси инсонга тактил рецепторлари ёрдамида ҳам узатилади, яъни иш жойидаги тебраниш (қабул қилинадиган чегаралар ичида) транспорт воситалари, механизмлар, дастгоҳлар ва бошқаларнинг ишлашини бошқариш учун маълумот манбаи бўлиб хизмат қилади.

Тактил рецепторларнинг механик стимулларга мутлақ сезгирлиги сезги пайдо бўлиши учун зарур бўлган минимал босим сифатида аниқланади. Механик тирнаш хусусияти билан тебраниш вақтида ғойиб бўлиб, рецептор элементларининг энг юқори сезувчанлиги 100 … 300 Ҳз тебраниш частотасида кузатилади.

Қабул қилинадиган маълумотларнинг миқдори бўйича тактил анализатор визуал ва эшитишдан сезиларли даражада паст. Вибротаcтиле ёки элеcтроскин сигналларининг частотасини ўзгартириш орқали 10 дан ортиқ градацияни узатиш мумкин эмас. Технологик жараённинг бориши тўғрисидаги маълумотларни узатишда тактил рецепторлардан фойдаланишдаги қийинчиликлар уларнинг жуда тез мослашиши ва сигналларни хотирада сақлашнинг мураккаблиги билан боғлиқ.

5.5 Aнализаторнинг техник хусусиятлари

Ҳар қандай анализаторнинг асосий характеристикалари чегаралардир: мутлақ (юқори ва пастки); дифференциал;  оператив. Зўрға сезиладиган сезгини келтириб чиқарадиган қўзғатувчининг минимал қиймати сезгирликнинг пастки мутлақ чегараси деб аталади. Катталиги сезгирликнинг пастки мутлақ чегарасидан паст бўлган сигналлар одам томонидан сезилмайди.

Сезувчанликнинг юқори мутлақ чегарасидан юқори сигналнинг ошиши одамда оғриқни келтириб чиқаради. Пастки ва юқори мутлақ сезувчанлик чегаралари орасидаги интервал анализаторнинг сезгирлик диапазони дейилади.

Дифференциал чегара – иккита қўзғатувчи ўртасидаги ёки битта қўзғатувчининг иккита ҳолати ўртасидаги минимал фарқ, сезгиларда деярли сезиларли фарқни келтириб чиқаради.

Операцион чегараси сигналлар орасидаги фарқнинг минимал қиймати билан белгиланади, бунда дискриминациянинг аниқлиги ва тезлиги максимал даражага етади.

Юқоридагиларнинг барчасига асосланиб, биз огоҳлантирувчи сигналларга умумий талабларни шакллантиришимиз мумкин:

сигнал интенсивлиги маълумотни қабул қилиш ва қайта ишлаш учун мақбул шароитларни таъминлайдиган анализаторнинг сезгирлик диапазонининг ўртача қийматларига мос келиши керак;

дифференциал сезувчанлик чегарасидан ошиб кетадиган сигналлар орасидаги фарқни таъминлаш зарур;

сигналлар орасидаги фарқлар сезгирликнинг операцион чегарасидан ошмаслиги керак, акс ҳолда чарчоқ пайдо бўлади;

энг муҳим ва муҳим сигналлар рецепторлар юзасининг энг юқори сезувчанлик соҳаларига мос келадиган зоналарда жойлашган бўлиши керак;

Кўрсаткич қурилмаларини лойиҳалашда сигналнинг турини (модаллигини), демак, анализаторнинг модаллигини тўғри танлаш керак.

5.6.Aнализаторларнинг ўзаро таъсири

Aхборотни кўрсатиш воситаларини (АКВ) лойиҳалашда алоҳида анализаторларнинг имкониятларини ўрганишдан ташқари, анализаторлараро алоқаларни ҳам ҳисобга олиш керак. Бу операторга полимодал сигналларни, яъни турли модаллик сигналларини тақдим этишда бажарилиши керак.

Полимодал сигналлар қуйидаги ҳолатларда қўлланилади:

дубликация – ахборот узатиш ишончлилигини ошириш учун сигнал бир вақтнинг ўзида бир нечта анализаторларга юборилади (сигнал сигналлари);

кирувчи ахборотни анализаторлар ўртасида уларнинг ортиқча юкланишига йўл қўймаслик учун тақсимлаш анализаторларнинг ўтказиш қобилиятини ҳисобга олишни талаб қилади;

Aнализаторлар фаолиятини алмаштириш – оператор ишининг монотонлигига қарши кураш шу билан бирга, эшитиш узлуксиз сигналларни, кўриш – дискретларни қабул қилишда афзалликларга эга эканлигини ҳисобга олиш керак. Овозга жавоб бериш вақти ёруғликка қараганда қисқароқ. Тактил стимулга энг қисқа реакция. Шу билан бирга, эшитиш ва визуал анализаторлар маълумотни манбадан узоқда қабул қилади.

Aхборотни тарқатиш уни қабул қилиш самарадорлигини икки сабабга кўра оширади:

анализаторларнинг умумий функционал ҳолатини ошириш ва асаб тизимини фаоллаштириш орқали;

Умумий ўтказиш қобилиятини ошириш (ҳар бир анализатор учун уни камайтириш билан бирга).

Aхборотни тарқатиш инсоннинг идрок каналлари ўртасида

Инсоннинг идрок қилиш каналлари ўртасида маълумот турли анализаторлар томонидан маълумотни психологик идрок этиш асосида тақсимланиши керак. Шунингдек, анализаторларнинг ўзаро таъсири ва ўзаро таъсирини, уларнинг турли хил муҳит омилларига чидамлилигини ҳисобга олиш керак: гипергравитация ва вазнсизлик, тебраниш, гипокция.

Миссиялар, узоқ муддатли иш жараёнида ахборотни идрок этиш қобилиятининг ўзгариши ва ҳоказо. Aхборот тури, уни қабул қилиш шартлари ва оператор фаолиятининг характери катта аҳамиятга эга.

5.7. Идрок каналини танлаш

Ахборот турига қараб миқдорий маълумотларни узатиш. Миқдорий маълумотларни узатиш учун визуал, эшитиш ва тери идрок каналлари қўлланилади. Канални танлаш атрибутнинг даражалари сони билан белгиланади.

Оптик канал белгининг қийматини аниқлашда энг катта аниқликни таъминлайди, айниқса рақамли кодлар, шкалалар, асбоблар кўрсаткичлари ҳолатидаги ўзгаришлардан фойдаланилганда. У бир вақтнинг ўзида бир нечта асослар бўйича маълумотларни солиштириш ва ўлчаш имконини беради. Қийматни ёрқинлиги бўйича кодлашда энг кичик аниқлик кузатилади.

Эшитиш канали миқдорий маълумотни идрок этишнинг аниқлиги бўйича фақат миқдорий маълумотларни нутқий хабарлар кўринишида узатишда визуал канал билан рақобатлаша олади. Қабул қилишнинг аниқлиги миқдорий маълумотлар ёрдамида кодланган таққослаш стандартидан фойдаланганда аудио сигналнинг частотаси ёки интенсивлиги кўтарилади. Бирор киши баландлиги ёки ҳажми бўйича фарқ қилувчи тонал сигналларнинг 16 … 25 градациясигача идрок эта олади.

Миқдорий маълумотларни узатишда тери канали кўриш ва эшитиш каналларидан сезиларли даражада паст. У тебраниш ёки электроскин сигналларининг частотаси (тегишли машғулотлардан сўнг) ёрдамида 10 дан ортиқ катталик градациясини узатиш учун ишлатилиши мумкин. Кўп ўлчовли каналларни узатиш бир неча жиҳатдан фарқ қилувчи кўп ўлчовли сигналлардан фойдаланиш ахборотни янада тежамкор узатишга ёрдам беради. Кўп ўлчовли маълумотни олиш имконияти нуқтаи назаридан, инсоннинг турли идрок каналлари бир хил эмас.

Aниқ аниқланган аналитик хусусиятларга эга бўлган визуал канал сигналда бир вақтнинг ўзида бир нечта функциялардан фойдаланиш имконини беради. Ушбу идрок канали учун маълумот ёруғлик стимулларининг интенсивлиги ва ранги, шакли, майдони, сигналларнинг фазовий жойлашуви, уларнинг индивидуал параметрларининг нисбати ёрдамида бир вақтнинг ўзида кодланиши мумкин. Кўп сонли индивидуал компонентларни элемент бўйича таҳлил қилиш қобилияти.

Мураккаб сигналнинг комбинацияси

Ушбу канал ёрдамида катта ҳажмдаги маълумотларни идрок этиш имконини беради.

Визуал анализатор бошқа анализаторларга нисбатан ҳеч қандай аниқ афзалликларга эга эмас. Турли сигнал компонентларини битта визуал тасвирга синтез қилиш кўп ўлчовли код сигналларига нисбатан ушбу каналнинг ўтказувчанлигини сезиларли даражада оширади. Шу муносабат билан бир нечта фазовий ажратилган визуал тасвирларни бир вақтнинг ўзида идрок этиш имконияти мавжудлиги муҳим рол ўйнайди.

Эшитиш канали кўп ўлчовли товуш сигналларини узатишда интенсивлик ва частота, тембр ва ритмдан фойдаланиш имконини беради. Частоталарнинг октавалар бўйича тақсимланиши ва аудио сигналларнинг модуляцияси ҳам уларнинг тан олинишини оширади. Бироқ, ушбу анализатор учун сигналларнинг умумий тўплами ва уларни ўзгартириш имконияти визуалга қараганда камроқ. Ушбу каналдан фойдаланиш бир вақтнинг ўзида бир нечта сигнал манбаларидан келадиган маълумотни қабул қилиш ва таҳлил қилиш қийинлиги билан сезиларли даражада чекланган.

Тери канали олдинги иккитасига қараганда кўп ўлчовли сигналларни қабул қилиш қобилиятига эга. У орқали кўп ўлчовли сигналларни узатишда сигналларнинг частотаси ва уларнинг фазовий локализациясидан амалда фойдаланиш мумкин.

Космосдаги жисмларнинг жойлашуви ҳақидаги маълумотларни узатиш

Визуал канал кузатилаётган жисмларнинг фазодаги ўрни ҳақида энг тўлиқ маълумот беради (уч координатада). Космос ва фазовий муносабатларни баҳолашда кўпроқ аниқлик визуал анализаторнинг аниқ аналитик қобилияти, идрокнинг доимийлиги, тасвирларни визуализация қилиш ва фазовий визуал тасвирлар билан ишлашнинг кенг имкониятлари туфайли таъминланади.

Ушбу маълумотни узатишда тери каналини иккинчи ўринга қўйиш мумкин. У объект билан тўғридан-тўғри алоқа қилган ҳолда ва сунъий код белгилари туфайли унинг фазодаги ўрнини масофадан аниқлаш билан икки координатада объектнинг космосдаги ўрнини аниқлашни таъминлайди. Бундай код белгилари вибротактил ёки электро-скин сигналларининг частотаси ва уларнинг локализацияси бўлиши мумкин. Тактил сигналларнинг амплитудаси, катталиги ва босими соҳасидаги ўзгаришлар тактил анализаторда мослашишнинг тез ривожланиши билан чекланади.

Бинаурал идрок этишдаги эшитиш канали товуш манбасига йўналишни аниқлашда юқори аниқликни таъминлайди. Сунъий код қўлланилганда (акустик частотанинг одатий ўзгариш сигнал, унинг оҳанги), локализация аниқлиги визуал ва тери анализаторларидан фойдаланишга қараганда паст. Aсосан, бу ҳолда эшитиш анализатори ёрдамида объектнинг фазодаги ўрнини фақат битта координатада ўзгартиришни аниқлаш мумкин.

Вақтни идрок этиш

Вақт оралиқларини идрок этишнинг тўғрилиги уларнинг давомийлигига, қўзғатувчи билан тўлдирилган ёки тўлдирилмаганлигига ва бошқа бир қатор сабабларга боғлиқ. Тўлдирилган вақт оралиғини баҳолашда энг катта аниқлик қайд этилади.

Эшитиш канали сигналларнинг вақтинчалик хусусиятларини (уларнинг давомийлиги, темпи, ритми ва бошқалар) баҳолашда энг катта аниқликни таъминлайди. Эшитиш анализаторидан фойдаланганда 3-, 5-, 10-секундлик тўлдирилган вақт оралиғини такрорлашда хатолик белгиланган стандартларнинг 1,2—4,7% ни ташкил қилади.

Кинестетик каналдан давомийлик параметри бўйича маълумотларни узатишда ҳам муваффақиятли фойдаланиш мумкин. Ушбу канал 4,8 ва 9,1 с тўлдирилган вақт оралиғини қабул қилганда, такрорлаш аниқлигидаги хатолик 6,4—16% оралиғида бўлади.

Тактил канал вақтни аниқлашнинг аниқлиги бўйича учинчи ўринни эгаллайди. Ушбу анализатордан фойдаланганда 5, 10 сонияли интервалларни такрорлашнинг аниқлик хатоси белгиланган қийматларнинг 7,4—24,8% ни ташкил қилади.

Визуал канал энг кам аниқликни таъминлайди

вақтинчалик маълумотларни узатиш. Сигналлар бу каналга кирганда, эшитиш, кинестетик ва тактил каналлар орқали киргандан кўра, вақт оралиқларининг давомийлигини баҳолашда камроқ аниқлик ва катта тебранишлар мавжуд. Визуал таҳлилдан фойдаланганда 3, 5 ва 10 сонияли вақт оралиғини такрорлашнинг аниқлигидаги хато стандартнинг 13,8—18% ни, тебраниш эса 1,2—2,9 с ни ташкил қилади.

Фавқулодда вазиятлар ҳақида маълумот узатиш

Фавқулодда вазиятлар ҳақида маълумот берувчи сигналларни огоҳлантириш ва бахтсиз ҳодисани кўрсатадиган ва одамни янги алгоритм бўйича фаолиятга ўтказадиган сигналларга бўлиш мумкин. Огоҳлантириш сигналлари иш фаолиятининг белгиланган режимини бузмаслиги керак. Сигналларнинг оқибати фавқулодда вазиятнинг ривожланишига йўл қўймаслик ва тизимнинг нормал ишлашини тиклаш учун иш алгоритмининг ўзгариши бўлиши керак.

Огоҳлантириш сигналини узатиш учун сиз ҳар қандай алоқа каналидан (визуал, эшитиш, тактил) фойдаланишингиз мумкин. Унинг танлови фаолиятнинг тузилишига, у ёки бу анализаторнинг иш юкига ва операторни алмаштириш керак бўлган алгоритм турига боғлиқ. Фавқулодда сигнални узатиш учун алоқа каналини танлаш ишнинг хусусиятидан қатъи назар, сигнал ҳар қандай шароитда мажбурий ва дарҳол қабул қилиниши кераклиги билан белгиланади.

Фавқулодда вазият тўғрисида маълумот узатишда эшитиш идрок канали эшитиш анализаторининг фавқулодда сафарбарлик қобилиятига эга бўлган афзалликларига эга. Овозли сигнал операторга нисбатан унинг манбасининг жойлашувидан қатъи назар, яхши қабул қилинади. Узоқ муддатли кучли товуш сигналининг салбий хусусияти унинг юқори асабий фаолиятга аниқ инҳибитив таъсиридир.

Фавқулодда маълумотни узатишда идрок этишнинг визуал канали ҳам жуда самарали. Унинг камчилиги шундаки, маълумот манбаи кўз олдида бўлиши керак. Канал кучли шовқин шароитида айниқса муҳим бўлади.

Терини сезувчи канал фавқулодда сигналлар учун ҳам ишлатилиши мумкин. Фавқулодда сигнални узатишда, баъзи ҳолларда, оғриқ сезувчанлигидан фойдаланиш мумкин, аммо бу масала қўшимча ўрганишни талаб қилади.