Текст книги "Гладиолус"

ГЛАДИОЛУС

 
Қуриган, ҳиди йўқ, унутилган гул,
Китобни очаркан, кўриб қолдим мен.
 

А.ПУШКИН

Қабрга тупроқ тортиб бўлинди. Қорининг тиловати ҳам ниҳоясига етди. Ҳамма юзига фотиҳа тортди: Кимдир ҳозиргина тупроққа қўйилган марҳумнинг савол-жавоби осон бўлишини сўради, кимдир ўзининг ота-онасини эслаб, улар ҳақига дуо қилди, кимдир шунчаки юзига фотиҳа тортиб қўя қолди.

Хуллас, дафн тугаб, ҳамма тарқала бошлади. Кимлардир ўзаро пичирлашиб, баъзилар индамай ерга қараб ўйчан кетмоқда.

Жалил Ниёзович ҳам кўп қатори бир-бир босиб, жимгина борар, онда-сонда икки тарафдаги қабрларга назар ташлар, аммо қабртошлардаги ёзувларга аҳамият бермас, бутун хаёли ҳозиргина дафн этилган дўсти Акмалда эди: “Қандай бақувват, хушчақчақ одам эди-я… Қаердан йўлиқди бу бало унга. Ўзини жуда эҳтиёт қилиб юрарди-ку. Шу пандемия бошланибдики, уни ниқобсиз кўрмаганман. Ниқоб тақмаган ходимларига, ёри-биродарларига дакки бериб юрарди, раҳматли… Куни битса иложи йўқ экан-да… Аллоҳ раҳматига олсин… Бу коронавирус дегани қанча-қанча одамларнинг ёстиғини қуритди…”

Унинг олдида кетаётган икки кишининг суҳбати Жалил Ниёзовичнинг хаёлини бўлди. Улар йўлакнинг бир чеккасига ўтди-да, ўнг томондаги қора мармар қабртошга ишора қилиб, бири иккинчисига деди: “Азиза опаям шу ерга қўйилган экан-да”. Иккинчиси: “Қайси Азиза опа?” Биринчиси: “Жаҳон мусиқасидан дарс берадиган домламиз бор эди-ку, Азиза Эшонхўжаева. Ана, қаранг”. Улар қабр томонга юрди. Жалил Ниёзовичнинг эти жимирлаб кетди, баданига чумоли ўрмалагандай бўлди. “Наҳотки бу ўша Азиза бўлса?” Шу ўй-фикр хаёлини чақмоқдай кесиб ўтди. У ҳам беихтиёр тўхтади. Ҳалиги икки киши чўнқайиб ўтирди-да, тиловат қила бошлади. Жалил Ниёзович ҳам уларга қўшилди. “Аллоҳ раҳмат қилсин”, деди пичирлаб ва юзига фотиҳа тортди. Нотаниш кишилар “Сиз ҳам танирмидингиз?” дегандек Жалил Ниёзовичга юзланди. У “Ҳа, танирдим” деган маънода бош ирғади. Шу билан сўзсиз суҳбат тугади. Улар ўз йўлида давом этди. Жалил Ниёзович ҳам. Лекин унинг оёқлари ўзига бўйсунмас, негадир жуда оғирлашиб, бутун вужуди титраб, совуқ тер босгандай, мадорсиз бўлиб қолгандай эди. Қандайдир куч “Шошма, бироз тўхта”, дерди. Аммо ҳозир бунинг иложи йўқ, издиҳомдан ажралиб қолиш яхши эмас. Ўзини қўлга олиб, оқимга қўшилди. Қабристон дарвозасидан чиққач, кимдир автобусга, кимдир енгил машинага ўтирди. Жалил Ниёзович машинаси томон юрди.

– Гул магазинига ҳайда, – деди.

Ҳайдовчиси ажабланиб қаради.

– Фотиҳага бормаймизми?

– Кейин, – деди Жалил Ниёзович, – кейин борамиз.

Жалил Ниёзович Акмал ака билан қил ўтмас қадрдон эканидан ҳайдовчиси хабардор, аммо дафндан кейин марҳумнинг уйига бориб фотиҳа қилиш кераклигини хўжайин яхши билади-ку, нега ҳозир бундай қиляпти, деб ҳайрон қолди. Гулни эртага қўйсак ҳам бўлади-ку, демоқчи бўлди, аммо журъат этмади. Жалил Ниёзовичнинг ҳозирги ҳолати бунга изн бермасди.

– Қаерда гладиолус сотади? Ўша ерга ҳайда.

Хўжайиннинг бу гапи ҳайдовчини янада ҳайратга солди. “Қабрга қанақа гул қўйишнинг нима аҳамияти бор?”

Икки-уч гул дўконига кирди, не-не гуллар бор – кўзни қамаштиради: архидея, лилия, атиргулнинг минг бир хили. Жалил Ниёзовични бирортаси қизиқтирмади, фақат гладиолус сўради. Баъзи гулчилар ҳатто кулишди ҳам – ҳозир унақа гул йўқ, модадан қолган. Товба, гулнинг ҳам модаси бўладими? Ҳа, ҳамма нарса қатори замонга қараб гулларнинг ҳам урф бўлиши ўзгариб турар экан. Бир вақтлар гул сотувчилар борки, албатта, гладиолус бўларди – оқи, қизили, тўқ қизили, жигарранги, пуштиси, танлаб, саралаб олардингиз. Жалил Ниёзович ёшлигида бу гулни қадди-қомати расо қизларга ўхшатарди. Чунки гладиолус тик ўсади, ғунчалари ҳам ёнига эмас, юқорига қараб очилади.

Гладиолус топилмагани сари Жалил Ниёзович баттар тундлашиб, асаби қўзирди, наҳотки шундай катта шаҳарда шу гул топилмаса, деб жаҳли чиқарди. Йўқ, уруғи қуриган экан, топилмади.

– Энди нима қиламиз, хўжайин? – деди ҳайдовчи.

Жалил Ниёзович ўйчан бошини кўтарди:

– Бор, олиб чиқ.

– Қанақасидан?

– Барибир… Гладиолус бўлмаганидан кейин қанақа гул бўлишининг аҳамияти йўқ. Олиб чиқавер.

Бироздан кейин ҳайдовчи бир даста қип-қизил атиргул кўтариб чиқди.

– Бўладими?

Жалил Ниёзович ҳайдовчисининг саволига жавобан деди:

– Қабристонга ҳайда…

* * *

Жалил илмий-тадқиқот институтида ишларди. Бир куни хонасига ўттиз ёшлардаги жувон кириб келди. Ўрта бўйли, қадди-қомати келишган, барги карам нусхали атлас кўйлаги жуда ярашган. Хонага кириши билан қимматбаҳо атир бўйи йигитнинг димоғига урилди. “Фаранг атри, “Кристиан Диор”микан ё “Шанел”ми?”

– Кечирасиз, Жалил Ниёзов сизмисиз? – деди жувон.

– Ҳа, менман, – деди Жалил, – келинг, ўтиринг.

Жувон Жалилнинг ёнидаги стулга омонатгина ўтирди. Ял-ял ёниб турган кўйлагини ғижим бўлишидан эҳтиёт қиларди чамаси. Ёнига яқин келганидан сўнг хушбўй Жалилни ром қилди. Бирзум ўзини йўқотгандай сезди. “Инсон ҳам шу қадар гўзал, назокатли бўладими?” Жалилнинг кўз ўнгида тирик гладиолус тургандай эди.

– Бир илтимос билан келдим олдингизга.

– Бемалол.

– Сизни рус тилидан ўзбек тилига яхши таржима қилади, дейишди.

Жувон гапираяпти-ю, Жалилнинг қулоқлари остида майин мусиқа янграётгандай туюлди. У аёлга разм солди: чақнаб турган кўзлари қоп-қора, киприклари узун-узун, қоп-қора қошлари қалдирғочнинг икки қаноти каби. Соҳиби қудрат бу бандасини яратганда ҳеч нарсани аямагандай эди.

Жалил унинг гапларини эшитмас, бу малак олдида эс-ҳушини йўқотиб, карахт бўлиб қолган эди. Жувон буни сезди, аммо ажабланмади. Чамаси бундай ҳолат унинг учун янгилик эмас эди.

– Сиз музикани, айниқса, классик музикани яхши кўрар экансиз, деб эшитдим.

– Мусиқани ким яхши кўрмайди…

Аёл кулди. Унинг кулгиси бир чиройига ўн чирой қўшди. “Ё қудратингдан Парвардигор! Шунчалар ҳам гўзал қилиб яратасанми бандангни…”

– Яхши кўриш билан яхши кўришнинг фарқи бор, – деди жувон. – Кимдир шунчаки, вақт ўтказиш учун эшитади, кимдир юрак-юракдан туяди музикани.

– Таржимага бунинг нима алоқаси бор?

– Алоқаси бор, – деди жувон жилмайиб. – Ман консерваторияда ишлайман, отим Азиза. Жаҳон классик музикаси ҳақида китоб ёзган эдим. Шуни ўзбек тилига таржима қилиш керак. Сизни тавсия этишди. Музикани чин юракдан севадиган одам таржима қилса яхшироқ чиқади, деб ўйлайман… Тўғриси, бир-икки кишига учрадим, улар музикадан узоқ одамлар экан. Шунга…

Жалил унинг гапини бўлди:

– Мен ҳам мусиқашунос эмасман.

– Биламан, лекин музикашунос бўлиш шарт эмас. Кечирасизу, айрим музикашуносман, деб юрганлар бор, лекин музикани тушуниш у ёқда турсин, тинглашни ҳам билмайди.

Энди Жалил кулди, росмана кулди. Бу жувонни ажаблантирди, ҳатто бироз ранжигандай туюлди.

– Кўнглингизга олманг, – деди Жалил вазиятни юмшатиш учун. – Мен ҳам жуда сиз ўйлаганчалик мусиқани тушунмайман, фақат мусиқа, айниқса, ўзимизнинг мумтоз мусиқаларимиз ва жаҳон классик мусиқалари жиннисиман, холос. Айтайлик, мақомлар жон-дилим, Бетховен, Моцарт, Шостакович каби композиторлар асарларини севиб тинглайман. Мақомларимиз, мумтоз ашулаларимиз қатори Ботир Зокировни ҳам, Майкл Жексонни, Алла Пугачева, Анна Герман, Муслим Магомаевни ҳам жонқулоғим билан эшитаман.

Жувоннинг кўзлари чарақлаб кетди.

– Шунинг ўзи етарли, – деди ҳаяжон билан. – Музика жиннисиман, деган гапингизни ўзи кўп нарсани айтиб турипти… Сиз, айнан сиз кераксиз манга, китобимни сизга таржима қилдираман. – У гапирган сари ҳаяжони ошиб борар, гўё Жалил йўқ, таржима қилмайман, вақтим йўқ, дейишидан чўчигандай, уни қўлдан чиқармасликка ҳаракат қилаётгандай туюларди. – Меҳнат ҳақингизни бераман, қанча десангиз бераман, фақат йўқ деманг, илтимос…

Жалил унинг гапларини тинглар экан, ҳақиқий мусиқа жинниси шу экан-ку, деб ўйлади. У кириб келганида, консерваторияда ишлашини билганида, айниқса, ундан қимматбаҳо фаранг атри ифори таралиб, ақлу ҳушини олганида роса димоғдор, унча-мунчани менсимайдиган аёлга ўхшайди, бу кибор хонимнинг мен ғарибда нима иши бор экан, деб ажабланган эди. Суҳбатлашгани сайин фикри ўзгариб борди.

– Бу гапларни қўйинг, Азиза опа, – деди Жалил. – Меҳнат ҳақи ўз йўлига. Мусиқа ҳақидаги китобни таржима қилиш осон эмас, унинг ўзига хос терминлари бор, энг асосийси, мусиқа ҳақидаги китобнинг мусиқа каби ўз оҳанги бўлади, уни топмаса, сақламаса таржима чиқмайди. Мен мусиқа ҳақидаги бир-икки мақолани таржима қилганман, биламан. Яхшиси, китобингиздан бир парча олиб келинг, таржима қилиб кўрай. Сизга маъқул бўлса, қолганини кейин гаплашамиз.

Бу таклиф Азизага маъқул тушди.

Жалил китобнинг бир-икки бобини таржима қилди. Азиза билан бирга солиштириб кўрди. Азиза ҳар бир жумлани, ҳар сўзни Жалилдан қайта-қайта сўрар, русчадаги маъно-мазмун ўзбекчада қанчалар тўғри, оҳангдор чиққанига эътибор қаратар эди. Сўзларни кўрсатиш учун Жалилга тиқилиб келар, унинг атири ифори билан майин нафаси Жалилни сархуш қилар, шу боис, Жалил стулини сал суриб олар, Азиза ҳам беихтиёр яна у томонга яқинлашар эди.

Ишдан бўш вақтларида, кўпроқ шанба кунлари, шу тарзда ишлашди.

Китобнинг мазмуни, унда баён қилинган маълумотлар Жалилни қизиқтириб қўйди. Боз устига Азизанинг ўз ишига масъулияти, мусиқани жон-дилидан севиши, композиторларни осмонларда тасаввур қилиши Жалилни ром этди. “Бундай фидойи инсон, билимдон олима билан ишлаш кишига завқ беради, одам ишлаб чарчамайди…” Жалил шундай хаёллар билан китоб таржимасига, Азиза билан ишлашга берилиб кетди. Аста-секин шанба келишини орзиқиб кутадиган бўлди.

Бир шанба Азиза келмади, қўнғироқ ҳам қилмади. Жалил ўзини қўярга жой тополмади ўша куни. Хонасида кечгача кутди уни, ана келиб қолар, мана келиб қолар, деган умидда. Қўли ишга бормади. Кўз ўнгидан Азизанинг сиймоси кетмади, қулоғидан унинг майин, ширали овози, димоғидан хушбўйи аримади.

Тушкун кайфиятда уйига қайтди. Ўша куни илк марта хотинининг гапларига терс жавоб қайтарди. Бундан хотини ҳайрон, ҳатто ўзи ҳам. “Менга нима бўляпти ўзи? Ўзингни қўлга ол, Жалил… Келмаса келмас… Сенга нима, у сенгамас, сен унга кераксан-ку. Чўзилса унинг иши чўзилади”. Шу фикрларни ўйлагани сари кўз ўнгида Азиза намоён бўлаверди. Амаллаб якшанбани ўтказди. Унинг назарида бир кун бир йилдай туюлди. “Душанба куни ишга борсам қўнғироқ қиламан”.

Душанба ҳам келди. Жалил ҳеч қачон ишга бугунгидай ошиғич келмаган эди. Айниқса, душанба кунлари. Хонасига ҳам кирмай директорнинг қабулхонасидаги телефондан Азизанинг ишхонасига қўнғироқ қилди. Гўшакни эркак киши кўтарди. “Азиза опани мумкинми?” У ёқдан йўғон, қўпол овоз эшитилди: “Йўқ Азиза!”. Жалил у киши қаерда, қачон келади, деб сўрамоқчи эди, унгача гўшак шарақ этиб қўйилди. “Товба, консерваторияда ҳам шунақа қўпол одам ишлайдими?…”

Кечгача қўнғироқ бўлишини кутди. Бўлмади қўнғироқ. Эртасига ҳам, индинига ҳам. Бунга сари Жалилнинг ичини ит тирнай бошлади. Қўнғироқ қилмоқни ўйлайди-ю, бояги дағал овозни эслаб, юраги бетламайди. Жалил паришонхотир бўлиб қолди, на ишида унум бор, на ейиш-ичишида ҳаловат бор. Гоҳо ўзига ўзи дакки беради: “Эй, Жалил, ўзингни қўлга ол, сенга нима бўляпти? Кимни ўйлаяпсан? У ким, сенга ким бўлади? Бор-йўғи бир муаллиф, шунчаки таниш, холос…” Кошки бунинг иложи бўлса эди. Аксинча, хаёлига шоирнинг “Мен қўрқаман севиб қолишдан” деган сатри келаверади…

Ана шундай кутишлар, асабийликлар, паришонхотирликлар билан уч ҳафта ўтди. Жалил ишим маъқул бўлмади, шекилли, айтишга истиҳола қилиб, жим бўлиб кетди, деб ўйлади-да, таржимани йиғиштириб қўйди.

* * *

Жалил Ниёзовичнинг телефони жиринглаб, хаёли бўлинди. Ёрдамчиси қўнғироқ қиляпти.

– Ҳа, Феруз, нима гап?

– Узр, хўжайин, безовта қилдим… Вазир қўнғироқ қилди. Воқеани айтдим. Имкон топиб, менга қўнғироқ қилсин, деди. Зарур гапи бор экан.

Жалил Ниёзович гапни қисқа қилди:

– Яхши, тушундим.

* * *

… Ажойиб кунларнинг бирида директорнинг котибаси Жалилни телефонга чақирди.

– Лаббай, – деди ҳаяжон билан.

У ёқдан ёқимли овоз янгради:

– Ассалому алайкум, Жалил, яхшимисиз?

Жалил тилла топган девонадай яйраб кетди.

– Ўзингиз яхшимисиз? Тинчликми, соғ-саломатмисиз? Кўринмай кетдингиз. Ёки таржима ёқмадими?

– Йўқ-йўқ, – деди Азиза ҳаяжон билан. – Ман командировкага кетган эдим. Яқинда келдим… Агар йўқ демасангиз бир таклифим бор. Фақат катталикка йўйманг, илтимос. Олдингизга борай десам, у ерда ишлаш бироз ноқулай экан, шеригингизга халақит берамиз. Шунга, хўп десангиз, консерваторияга ёки мани уйимга келсангиз, бемалол ишлар эдик… Яхшиси, уйга кела қолинг, ҳар хил словарлар бор. Консерваторияда ҳам, ўзингиз биласиз, шовқин бўлиб туради.

Жалил унинг гапини тинглар экан, ўйлар эди: уйига бориш ғалати эмасми, эри нима деб ўйлайди. Фикрини тилига чиқарди.

– Уйингизга бориш…

– Сиз сира хижолат бўлманг, – деди Азиза унинг гапини бўлиб. – Бемалол келаверинг, қизимдан бошқа ҳеч ким йўқ уйда, у ҳам кундузи боғчада бўлади.

Азиза шундай оҳангда гапирдики, Жалилнинг эътироз билдиришига ёки бошқа таклиф айтишига имкон қолмади. Беихтиёр “хўп” деб юборди.

Белгиланган куни, белгиланган вақтда Жалил Азизанинг уйига борди. Уйга кириб унинг оғзи очилиб қолди. Жувоннинг ўзи қанчалар озода, ораста ва гўзал бўлса, уйи ҳам шунақа саранжом-сариштали, ҳамма нарса – стол-стуллар, диван-креслолар, деворлардаги суратлар, шкафдаги сувенирлар – барчаси нозик дид билан жойлаштирилган, бирон-бир ортиқча ҳашам йўқ, лекин ҳар қандай одамнинг ақлини шоширадиган даражада шинам, мисоли мўъжаз бир музей каби эди.

Жалилни креслога таклиф этиб, ўзи иккинчи креслога ўтирди. Креслолар ўртасидаги кичик столда писта-бодом, конфет, битта вазада мева қўйилган. Азизанинг эгнида ҳарир халат, жиякли атлас лозим. Мана шуниси Жалилни ҳайратга солди. “Тошкент келинлари ҳам жиякли лозим кияр экан-да”, деб ўйлади. Азиза замонавий хонимларга хос назокат билан сўради:

– Чойми, кофеми?

Жалил ўзини бироз ноқулай сеза бошлади. Муҳит ишлашга эмас, кўпроқ меҳмондорчиликка хос эди.

– Қўйинг, овора бўлманг. Ишни бошлайлик, – деди Жалил.

Азиза ўрнидан турди.

– Аввал биттадан кофе ичайлик, одамни бироз тетиклаштиради. Сиз ҳам, мен ҳам ишхонада чарчаганмиз, – деди-да, ошхона томон йўналди.

Қаҳва ичиш асносида Азиза Жалилни у-бу нарса енг, деб қистади, аммо Жалил тортинди, ийманиб қаҳвани ичди, холос.

– Энди бу ёққа юринг, – деди Азиза ва кичикроқ бир хонага бошлади. – Бу менинг ишхонам.

Бу ерда ёзув столи, айланадиган кресло, пианино турибди, хонанинг бир тараф деворини полдан шифтгача китоб тўла жавон эгаллаган. Столда бир неча қоғоз папкалар, қўлёзмалар, тунчироқ.

Аёл креслога ишора қилди:

– Ўтиринг. Мана таржимангиз. Хўп десангиз, ман русчасига қараб турсам, сиз ўзбекчасини ўқисангиз. Ўзингиз айтгандай оҳангини эшитар эдик.

Хона четидаги стулни Жалилнинг ёнига келтириб қўйди-да, ўзи ўтирди. Азизанинг атири ва гўзал аёлларга хос дилни қитиқловчи бўй Жалилнинг дилига ғулғула солди. Унинг хаёлини мураккаб матнни таржима қилишдан, луғатлардан баъзи сўзларнинг муқобилини қидиришдан кўра бошқа нарсалар банд эта бошлади. У Азизага қаради, Азиза унга.

– Таклифим маъқулми?

Жалил беихтиёр бош ирғади, аммо у бутун вужудини кўзга айлантириб, Азизанинг кўзларига термулди. Қаердадир ўқиган эди: оҳунинг айби кўзларида. “Мана шу кўзларга термулиб ўтириб, таржима деган бир қора ишга қандай қўл урасан!..” Йигит ўрнидан туриб кетганини ўзи ҳам сезмай қолди. Азиза ажабланди:

– Нима бўлди сизга?

– Азиза опа… Мени кечиринг, мен бундай ҳолатда ишлай олмайман.

Азиза ҳам ўрнидан турди.

– Билардим… билардим бир куни шундай бўлишини. Тушунаман… Мани опа деманг, ёшимиз атиги уч ёш фарқ қилади… Истасангиз сан дейишингиз мумкин… Лекин… лекин… – Унинг чиройли кўзларида ёш йилтиради. – Мани кечиринг, Жалил, узр, ўзимни тиёлмадим… Ўзи кейинги пайтда кўнглим сал бўшашиб қолган. Сал нарсага йиғлаб юбораман. Узр, мандан хафа бўлманг.

Орага оғир сукунат чўкди. Иккови ҳам ўз хаёллари оғушида қолди. “Эй, Жалил, нималарни ўйлаяпсан? Қандай бемаъни хаёлларга боряпсан-а?! Гулдай хотининг бўлса… Бу аёл сени ҳурматингни қилиб уйига таклиф қилса-ю, сен эса… Эҳ, галварс…”

Азиза: “Бу йигит санга холис хизмат қилса, мураккаб китобингни қўшиқдай таржима қилса… Сани дарду ҳасратингни эшитгани келдими у?”

Сукунатни Азиза бузди.

– Келинг, яхшиси бирон-бир куй чалиб берай сизга, – деди-да, пианино олдига ўтирди. – Нима чалай, кимдан чалай? Ўзимизнинг композиторларданми ёки жаҳон классикасиданми?

– Ўзингизга ёққанини чалаверинг…

Азизанинг нозик бармоқлари пианино клавишлари узра ўйнаб кетди. Беихтиёр хиргойи қила бошлади:

 
Хаёлимда бўлдинг узун кун,
Сени излаб қирғоққа бордим.
Оч тўлқинлар пишқирган тунда,
Топиб бер деб, ойга ёлвордим.
 

Азиза куйлаган сари мусиқа ва шеър сеҳрига берилиб борарди. Йигит ашулани, мусиқани сел бўлиб тинглади.

– Ёқдими? – деди Азиза.

– Жудаям. Ажойиб овозингиз ҳам бор экан.

– Икром Акбаровнинг шу музикасини жуда яхши кўраман. Шеър ҳам, ижро ҳам ўз ўрнига тушган… Юрагим сиқилса шуни хиргойи қиламан… Энди юринг, кофе ичамиз.

Жалил кулди.

– Таржимани қачон кўрамиз?

– Улгурамиз…

Азиза қаҳва олиб кирди.

– Олинг, конфет билан ичинг. Ёки озгина коньяк қуйиб берайми кофега?

Азиза шкафнинг қайсидир бўлмасидан чиройли шиша олди.

– Бу тоза коньяк. Озарбайжонларники, “Кўккўл”. Кофега озгина қўшилса, жуда хушхўр бўлади, кайфиятни кўтаради.

Коньякни таърифлаш жараёнида аввал Жалилнинг финжонига, кейин ўзиникига қуйди коньякдан.

– Ичиб кўринг, ёқади сизга.

Жалил хижолатомуз кулди. Коньяк аралаш қаҳванинг ёқимли ҳиди томоғини қитиқлади.

– Коньяк ичиб олсак, таржимани ким кўради?

– Ўн грамм коньякка маст бўлиб қолмассиз, – деди Азиза маънодор кулиб. Шоирлар ичиб олиб ижод қилади, дейишади-ку.

– Биз шоир эмасмиз-ку.

– Шунинг учун озгина, яна кофега аралаштириб ичаяпмиз-да… Парво қилманг, ҳаммасига улгурамиз, – деди. Бироз тин олди. – Жалил, аввало сиздан миннатдорман. Китобни таржима қилишга рози бўлганингиз учун. Яширмайман, биринчи боб таржимасини устозимга кўрсатдим. У киши профессор, ўзбек ва рус тилларини жуда яхши билади. Таржимангизни ўқиб, тасанно айтди. Музика ҳақидаги китобни бу қадар ширали, оҳангдор таржима қилиш ҳар кимнинг қўлидан келмайди. Худо хоҳласа, китобингиз қўлма-қўл бўлиб кетади. Менинг номимдан таржимонга раҳмат айтинг, деди.

– Миннатдорман, сизга маъқул бўлганидан хурсандман. – Қаҳва ҳўплади. – Қаҳва ҳам, коньяк ҳам яхши экан. Дидингизга қойилман.

Азиза кулди:

– Раҳмат…

Жалил яна қаҳва ҳўплади-да, суҳбатдошига юзланди.

– Азиза… – биринчи марта “опа” демади. Бунга Азиза ҳам эътибор берди, аммо билдирмади. – Агар тўғри тушунсангиз, бир нарса сўрамоқчи эдим.

– Бемалол…

– Танишганимизга, аниқроғи, ҳамкорликда ишлаётганимизга анча бўлди… Қизингиз ҳақида икки-уч гапирдингиз, аммо унинг дадаси тўғрисида бирон марта ҳам оғиз очмадингиз. У киши (негадир эрингиз дегиси келмади) нима иш қилади?

Аёлнинг хандон чеҳраси бироз тундлашди. Кулиб турган кўзларига маъюслик югурди. Жалилга бир қараб олди-да, кўзини олиб қочди. Индамай қаҳва ичди. Жалил ноўрин гапирганини англади.

– Узр, кўнглингизга теккан бўлсам кечиринг…

– Йўқ-йўқ, – деди Азиза. – Зарари йўқ. Шундай савол беришингиз табиий… Биласизми, очиғини айтаман, сиз билан қанчалик яқинлашганимиз сари шу темада гап очиб қолмасайди, деган хавотирим ошиб борди. Лекин…

Йигит унинг гапини бўлди:

– Истамасангиз айтманг… Мени кечиринг…

Жувон ўзини қўлга олди. Энди чеҳрасию кўзларидаги маҳзунлик ўрнини бояги хуш кайфият эгаллади.

– Хижолат бўлманг, Жалил… Аслида ман шу темада гапиришни ёқтирмайман…

– Ундай бўлса…

Жалилнинг гапиришига имкон бермади.

– Лекин сизга айтаман… Ҳа, айтаман… Негадир сизни кўп йиллардан бери биладигандайман. Рости сиз сўрамасангиз ҳам, айтмоқчи эдим. Фақат қачон айтишни ўйлаб юргандим. Мана, мавриди келди. – У бирзум жим қолди. Оҳу кўзларини йигитга қадади. Жалил ҳам унинг кўзларига термулди. Азиза Жалилдан нигоҳини узмаган кўйи давом этди. – Ҳар қандай эркак аёл билан, айниқса, гўзал аёл билан, – шу сўзларни таъкидлаб айтди ва чиройли жилмайди, – ёлғиз қолганида турли хаёлларга бориши аниқ. – Энди найза каби киприкларини ерга қаратди. – Аёллар ҳам фаришта эмас… Хусусан… сиз сингари келишган, ақлли, билимли йигитлар олдида. Шу сабаб бор нарсани очиқ айтмоқчиман… – Жалилнинг юраги гупиллаб ура бошлади. – Биз эрим билан севиб-севилиб турмуш қурган эдик. – “Эдик… Демак, ҳозир эри йўқ экан-да”, ўйлади йигит. – Аммо бу севги узоққа чўзилмади… Беш йил бирга яшадик, борйўғи беш йил. – У бироз маъюс тортди. Овози титради. Нигоҳини бир нуқтага қадаб сўзида давом этди. – Шундай бўлди, Жалил… Ҳолбуки, биз беш йил бирга ўқидик, беш йил севишдик, беш йил не-не орзулар қилдик. Бу беш йилнинг кучи бор-йўғи беш йилга етди, холос… Тўйдан кўп ўтмай, негадир муносабатларимиз ўзгара бошлади… Йўқ, ман эримни айбламайман, ундан ҳеч қандай ёмонлик кўрмадим. Эримнинг ота-онаси ҳам, ака-укалари, сингиллари ҳам тилла одамлар… Аммо турмушимиз бўлмади. Сабабини тушунтириб беролмайман… Тўйдан олдинги орзу-ҳаваслар бошқа, оила бошқа экан. – Унинг атиргулнинг ғунчасидек лабларида кулгию, шаҳло кўзларида ёш жилваланди.

– Нималар деяпсиз, Азиза? – деди Жалил. Севиб турмуш қуриб, қўша қариганлар камми?

– Тўғри айтасиз, бундайлар кўп, эллик йил, ундан ҳам кўп бирга яшаганлар бор. Лекин, биласизми, Жалил, улар ақл билан иш кўрган, ақл билан яшаган, ақл билан оилани сақлаб қолган, оила – муқаддас, уни барбод қилиш гуноҳ, деган ақидага амал қилган. Ман билган оилаларнинг баъзилари бурч юзасидан, айримлари фарзандларини ўйлаб, яна бошқаси жамиятдаги мавқеини, мансабини йўқотишдан қўрқиб яшаяпти. Тўғри, муҳаббат билан яшаётганлар ҳам кўп… Ман уларга ҳавас қиламан, шундай қилиш кераклигини биламан. Лекин биз, аниқроғи, ман шуни эплай олмадим, қўлимдан келмади. Буни тан оламан.

– Ростданам, оила – муқаддас, бир никоҳ бузилса арш ларзага келади, дейишади. Қийинчиликларга чидаш керак…

Азиза Жалилнинг гапини бўлди.

– Бўлди, Жалил, бу гапларни кўп эшитганман… Ўзим ҳам биламан… Мани фамиллямни биласиз, адамнинг исми Пўлатхўжа эди. Оиламизда диний темада ҳам суҳбатлар бўлиб турарди… Никоҳ муқаддаслигини, у Аллоҳ томонидан буюрилганини… Ҳаммасини биламан. Яна шуни ҳам биламанки, айнан диний нуқтаи назардан, келинга ҳурмат билан қараш керак. Кечирасизу баъзи оилаларда келинга чўридай муносабатда бўлишади. Ё нотўғрими?.. Йўқ, ман келин бўлиб тушган оила ундай эмас. Улар жуда замонавий оила… Ман умуман айтаяпман-да… Аммо юракка, кўнгилга буйруқ бериб бўлмас экан-да. Нима қилай?.. Сиз нима деб ўйлайсиз, Жалил, нима учун илгари, яъни, ота-боболаримиз даврида ажралишлар кам бўлган?

– Одамларда имон, эътиқод, орият кучли бўлган. Аёллар иболи, ҳаёли бўлган.

– Нима, ҳозирги аёллар ҳаёсиз, ибосизми? Йўқ, ундай дея олмайсиз. Енгил табиатли аёллар ҳам, шунақа эркаклар ҳам ҳар доим бўлган. “Майиз емаган хотин”лар илгари ҳам бўлган, ҳозир ҳам бор. Балки ҳозир кўпроқдир… Аммо менинг назаримда, бунинг сабаби бошқа. Илгари ёшлар асосан ота-онасининг хоҳиши билан турмуш қурган, севдим-куйдим, деган гаплар деярли бўлмаган. Ёшликда, осмонда учиб юрганда ҳаётнинг мураккаб томонлари кўзга кўринмас экан. Турмушнинг икир-чикирлари шу қадар кўп эканки, унга чидаш осон эмас экан. Ёки нотўғрими?

– Тўғри, – деди Жалил. – Аммо бу борада аниқ бир қоида йўқ-да. Оила қуришни зиммага олгандан кейин, унинг аччиқ-чучигига чидаш керак… Ҳар бир оила ўзи бир олам, ўзи бир дунё. Лев Толстойнинг гапи гап: “Бахтли оилаларнинг ҳаммаси бир-бирига ўхшайди, бахтсиз оилаларнинг эса ҳар бири ўзича бахтсиздир”. Ҳар бир ажрашган оилада эр ҳам, хотин ҳам ўзини оқлашга сабаб, асос қидиради ва ўзича топади ҳам.

Азиза Жалил томонга бироз энгашди. Секин, аммо қатъий оҳангда сўради:

– Қани манга айтинг-чи, бир-бирига етишган ҳақиқий муҳаббат эгалари борми?.. Мана, сиз адабиётни, тарихни яхши биласиз. Борми шундай севишганлар? Тоҳир ва Зуҳрами, Фарҳод ва Ширинми, Лайли ва Мажнунми, Ромео ва Жульеттами? Ким, қайси бири? Бир-бирига етишган ошиқлар ҳақида одамлар асрлар давомида севиб ўқийдиган асарлар яратилганми? – Жалил гапиришга оғиз жуфтлади, бироқ Азиза имкон бермади. – Биламан, Отабек билан Кумуш демоқчисиз. Кечирасиз, аввало Қодирийнинг асл мақсади бу романи орқали фақат икки ёш муҳаббатини улуғлаш эмас. Китобни ўқимай, кинони кўрган одам шундай хулоса қилади… Қолаверса, Отабек билан Кумушнинг севгиси неча йил яшади?.. – Орага оғир сукунат чўкди. Азиза бир кўтаришда қаҳвани ичиб юборди. – Биламан, бу гаплар бизнинг менталитетимизга тўғри келмайди ва ман кўнгил, деб, сал нарсага оилани бузиб кетавериш керак, дейишдан йироқман. Йўқ! Асло! Ҳатто ўзимнинг ҳаракатларимни ҳам оқламайман. Фақат, муҳаббат оила қургандан кейин ҳам сўнмаса, дейман…

– Муҳаббат ҳақиқий бўлса, ҳеч қачон сўнмайди.

– Балки…

– Бир нарсани сўрасам майлими? – деди Жалил.

Азиза маънодор кулди.

– Яна нима?

– Қўрқманг, дилингизни оғритмайман.

– Нега қўрқар эканман, – деди аёл ўктам. – Истаган нарсангизни сўрайверинг.

– Яна кимнидир севиб қолишингиз мумкинми?

Азиза кулди. Шифтга қараб жим қолди. “Сизними?” демоқчи бўлди-ю, ўзини тийди.

– Билмадим… Балки…

– Борди-ю шундай бўлиб қолса, нима қиласиз? Сизнингча, турмуш қуриш муҳаббатни сўндиради-ку.

– Ўзимнинг калтагим билан ўзимни урмоқчи бўляпсиз-а.

– Йўқ… Шунчаки сўрадим-да…

– Бордию шундай бўлиб қолса, ўшанда кўрамиз нима қилишни. Оила қуриш учун жуда катта масъулиятни зиммага олиш керак. Буни яхши биламан. Бошимдан ўтказдим… Бу ишга яна қўл уришимга кўзим етмайди… – Муғомбирона кулди. – Мабодо кимнидир севиб қолсам, шунчаки севаман.

– Яъни?

– Яъни, қалбан севаман. Машҳур асарларнинг қаҳрамонлари бир-бирининг лоақал қўлини ҳам ушламаган. Тўғрими?

– Сиз ҳам бирон асарга қаҳрамон бўлмоқчимисиз?

– Қўйсангиз-чи… Одамни масхара қилманг…

– Нега энди… Ҳай, майли, бу гапларни қўяйлик. Сиз қанақа гулни яхши кўрасиз?

– Навбатдаги саволингиз туғилган кунингиз қачон, деб сўрайсиз? Шундайми?

Жалил кулди.

– Топағон экансиз.

– Шундай бошланади ҳаммаси… Ман гладиолусни яхши кўраман… Иккинчи саволингизга жавоб йўқ. Чунки туғилган кунимни ўзим ҳам билмайман.

– Буниси ғалати бўлди-ку.

– Ман шунақа ғалатироқ одамман. Сезмадингизми? – Азиза ўрнидан турди. – Таржимани кўрамизми?

– Кўрамиз, – деди Жалил, – фақат битта илтимосим бор.

– Эшитаман…

– Нима десам экан… – Жалил фикрини қандай ифодалашни ўйлади.

– Айтаверинг, тортинманг, – деди Азиза.

– Фақат мени тўғри тушунинг, илтимос… Мендан сал узоқроқ ўтирасиз…

Азиза шарақлаб кулди. Унинг кулгиси шу қадар беғубор, шу қадар шодон, айни чоғда киноямуз чиқдики, Жалил ўзининг гапидан ўзи уялиб кетди. Қулоқларигача қизариб, юзлари ловуллади.

– Қўрқманг, – деди Азиза ва Жалилнинг қўлтиғидан олди. – Юринг, сиздан бир километр узоқда ўтираман… Нақадар юраги тоза, софдил йигит экансиз-а… Сизни учратганимдан, сиз билан ҳамкорлик қилаётганимдан жуда хурсандман. Яна айтаман, аксарият эркаклар аёлларга, айниқса, чиройли аёлларга бўри қўзичоққа қарагандай қарашади… Сиз эса тескариси… Қўрқманг, сизни еб қўймайман… Аслида, сизни китобга қаҳрамон қилиб олиш керак.

– Йўғ-э. Сиз турганда бизга йўл бўлсин. Ўша Ширину Лайлидан, Кумушу Раънодан қаерингиз кам. Сиз улардан ўн чандон гўзалсиз, латофатлисиз… Очиғи, сизни биринчи марта кўрганимда кўзларимга ишонмаганман – шу қиз ҳам инсон боласими ёки фариштами, бу малак, бу паризод қаердан келди, тушимми ё ўнгимми, деб гангиб қолганман.

– Лофни ҳам жа-а оларкансиз-да…

– Йўқ, Азиза, бу лоф эмас, хушомад ҳам эмас, бор гап. Шунинг учун сизга яқин боришдан, ёнма-ён ўтиришдан қўрқаман. Сиз мисоли ловуллаб турган қип-қизил чўғсизу яқинлашсам, куйиб қоладигандайман.

 
Кўз бирла қошинг яхши, қабоғинг яхши,
Юз бирла сўзинг яхши, дудоғинг яхши.
Энг бирла менгинг яхши, сақоғинг яхши,
Бир-бир не дейин, бошдин аёғинг яхши.
 

Навоий ҳазратлари шу рубоийсини сизга бағишлагандай гўё.

Азиза кулди. Жалилнинг мақтовлари унга ёқаётгани сезилиб турарди.

– Ў-ҳў, жуда ошириб юбордингиз-ку. Навоий қаёқда-ю биз қаёқда.

Шу куни кечгача гашлашдилар. Аммо таржиманинг бор-йўғи беш бети кўрилди, холос.

Китобнинг таржимаси салкам ярим йилга чўзилди. Иккаласи ҳар бир жумла, баъзан бир сўз борасида узоқ тортишган пайтлар бўлди. Бу аснода Жалил қанча ғазаллар ўқиди, Азиза не-не мусиқаларни ижро этди, ашулалар куйлади. Бундай ҳамкорликда ишлаш Жалилга ҳам, Азизага ҳам хуш келди. Бошида бу китобни таржима қилгунимча она сутим оғзимга келса керак, деб ўйлаганди Жалил. Аммо бир-икки бобини ўгириш ва Азиза билан ҳамкорликда ишлаш жараёнида мусиқага, мусиқа илмига ишқи кучайди. Олдин таржимани қачон битираман, деб ўйлаган бўлса, кейинчалик уни тугатишни пайсалга сола бошлади.

Ҳар бир ишнинг ибтидоси бўлгани каби интиҳоси ҳам бўлади. Таржима ҳам тугади. Китоб нашриётга топширилди…

* * *

Яна жиринглади Жалил Ниёзовичнинг телефони. Яна ёрдамчиси. Сал малолланиб олди телефонни.

– Яна нима гап, Феруз?

– Эртага соат тўққизда йиғилиш боракан.

– Қаерда?

– Вазирликда, – деди Феруз.

Йиғилиш қайси масала бўйича, ким ўткизади – сўрамади. Ёрдамчисининг гапини кесди.

– Биринчи ўринбосар борсин… Мени сўраса, бетоб десин, – шундай дедию, телефонини ўчирди.

* * *

Жалил илмий иши бўйича домласи айтган таклифларни ишлаб ўтирганди, телефонга чақиришди.

– Лаббай, – деди Жалил гўшакни оларкан.

Ўзига қадрдон қўнғироқдай овоз жаранглади:

– Жалил, мани табрикланг… Китоб чиқди, бугун етти нусха беришди.

Жалилнинг юраги ҳаприқиб кетди. Худди ўзининг китоби чиққандай астойдил суюнди.

– Табриклайман, чин қалбимдан табриклайман, – деди ҳаяжон билан. – Азиза… мен ҳозир…

Гўшакни қўйдию, хонасига югурди. Стол устидаги қоғозларини апил-тапил йиғиштирди-да, кўчага отилди. Учинчи қаватдан зиналардан эмас, гўё қанот боғлаб учиб тушди.

Бир соатлардан кейин Азизанинг эшиги қўнғироғи қаттиқ жиринглади. Азизанинг юраги гупиллаб урди. У сезди, у билди – Жалил келди. Эшикни очди. Остонада бир қучоқ оловдай қип-қизил гладиолус кўтариб Жалил турарди. У таклифни ҳам кутмай, ичкарига кирди. Азиза оппоқ, нозик қўлларини Жалилнинг бўйнига солди. У биринчи марта Жалилни қучоқлади, астойдил, меҳр билан, муҳаббат ила қучди.

Йигит буни кутмаган эди. Бирзум ўзини йўқотди. Аёлнинг кўзларига термулди. Унинг кўзлари шу қадар яшнаб турардики, Жалил ўзини тиёлмади. Ўша кўзларга лабини босди. Сўнг уларнинг лаблари қовушди. Бу ҳолат қанча давом этди, Жалил билмайди, аммо бир умрга муҳрланди бу лаҳзалар. Қачон эсига тушса, бутун вужуди титраб кетади, Азизанинг ақиқ дудоқлари таъми ҳали ҳам лабида тургандай бир тамшаниб қўяди.

Азиза секин, жуда секин шивирлади:

– Раҳмат сизга, жо… Жалил… Борингизга шукр. Мани осмону фалакларга чиқариб қўйдингиз… Раҳмат… жоним… – Охирги сўз эшитилар-эшитилмас чиқди.

Жалил Азизанинг кўзларидан кўз узолмай деди:

– Сизни…

Азиза унинг лабларига ингичка, нафис бармоқларини босди.

– Бас… бошқа гапирманг… Илтимос…

Жалил ўзини йўқотган эди. У бу дунёда эмас эди гўё.

Ҳаяжонли ва ҳароратли бу лаҳзаларни қанчалар истамасин, иккови ҳам ўзини тийишга куч топа олди.