Текст книги "Гладиолус"

Қаюмов сигарет олиб узоқ эзғилади, сўнг шошилмай тутатди. Ҳамма ўз хаёли билан банд. Ҳоким босиб-босиб сигарет торти-да, номаълум томонга қараганча дардли бир овозда сукунатни бузди:

– Сизларга рухсат…

Қаюмов бир нуқтага термилганча узоқ ўтирди.

Ҳозирги суҳбатдан дили ранжиди. Холбойни бамаъни, мулоҳазали одам, деб ўйларди. У ҳақда яхши ниятлари бор эди. Олдин ҳам бир-икки шунга ўхшаш гапларни гапирганда насиҳат қилган, бундай ишлар яхшиликка олиб келмаслигини мисоллар билан тушунтирган эди. Афсуски, одам боласини ўзгартириш қийин экан. Нима етмайди унга? Мансабми? Муовин бўлмоқчими? Бунинг учун ғийбат, иғво билан шуғулланиш керакми? Дардини очиқ айта қолмайдими… Аслида бунга ўхшаганларга мансаб ҳам бериб бўлмайди, ҳамма нарсани шахсий манфаатига буради, фақат ўзини ўйлайди, одамларнинг тақдири заррача қизиқтирмайди уларни… Бўлмаса, ёнида юрган, кўз ўнгида ўсиб-улғайган ёш йигит шу даражага етганидан қувонмайдими? Дўстнинг дўстлиги оғир кунлардан кўра, қувончли кунларда кўпроқ билинади, деган гап рост экан-да. Эссиз… Ҳасад, кўролмаслик, ёшларнинг йўлига ғов бўлиш… Қачон қутуламиз бундай иллатлардан?.. Бунақа одамлар, бу каби суҳбатлар киши дилини хуфтон, ҳафсаласини пир қилади.

Комил ака ўрнидан оғир қўзғалди. Жавон олдига бориб, Навоий “Девон”ини олди. Бирон нарсадан сиқилса Навоийни ўқийди, бундан дардига малҳам топгандай бўлади, кўнгли бироз ёзилади. Тўғри келган саҳифани очди:

 
Нокасу ножинс авлодин киши бўлсин дебон,
Чекма меҳнатким, латиф ўлмас касофат олами.
 

Давомини ўқимади, ўқигиси келмади.

Кўзини юмиб, ўйга толди. “Эй, ожиз банда, бунчалар тубан бўлмасанг. Ғийбату, фисқу фасодга, худбинлик балосига бунчалар гирифтор бўлмасанг… Бир эшикдан кириб чиқасан, бир дастурхонда овқатланасан… Қайси юз билан гапирдинг шу гапларни? Яна қасам ичаман, дейди-я… Эртага уни, мени юзимга қандай қарайсан?..”

Китобни жойига қўйди. Сўнг ўрнига келиб ўтирди-да, ён дафтарига ушбу сўзларни ёзди. “Мажидиддинлар ҳали батамом йўқ бўлмаган… Йўқ бўлармикан? Билмадим-ов… Демак, доимо ҳушёр ва сергак бўлмоқ керак…”

Эшик қия очилиб, Илҳом кўринди.

– Нима гап? – деди Қаюмов.

– Кечирасиз, Комил ака… Соат ўн икки бўляпти…

Ҳоким девордаги соатга кўз ташлади.

– Ҳа-а, ўн икки дегин… Бўпти, машинани чақир.

– Хўп бўлади, – ёрдамчининг овози бироз дадил, хурсанд эшитилди.

Бундан ҳокимнинг юзига майин табассум югурди. Гўё ёрдамчиси олдида ўтиргандай секин гапирди: “Менку ишни, одамлар дардини эшитишни, иложи борича уларга ёрдам беришни ўзим учун ҳаловат, умрим мазмуни, деб биламан… Сен-чи, Илҳом? Сен ҳам бунга кўника олармикансан? Шу тахлит ишлаб кета оласанми?.. Ўрганасан. Ахир неча йилдан бери ёнимдасан-ку. Мана, Даврон эплаб кетди-ку. Кутганимдан ҳам зиёда қилиб бажараяпти ишларни. У ҳам бир пайтлар сенга ўхшаган ёрдамчи эди… Фақат ҳалол, виждонан ишласанг бас… Анави Холбойларга ўхшаб қолмасанг бўлди… Худо асрасин…”

2018 йил

РАПОРТ

Еттинчи бригада бошлиғи Темир ака қош қорайганда ҳовлиққанча колхоз идорасига кириб келди. Котиб йигит телефонда ким биландир қаттиқ-қаттиқ гаплашаётган экан. Бригадир шундан фойдаланиб раис хонасининг эшигини очди. Тамаки тутунига кўмилиб, аллақандай қоғозларни титкилаб ўтирган раис эшик томон ўгирилди. Эгни-бошига пахта ёпишган, юзлари, қош-киприклари, мўйлабигача оппоқ гард ўтирган, новча, қотмадан келган Темир ака раисга қувонч билан боқиб турарди.

У тупроққа ботган катта этиги билан полда из қолдириб, раисга яқин келди. Темир ака нимадандир қаттиқ ҳаяжонда эди. Доимо босиқ, ўн гапирганда бир гапирадиган, саволларга “ҳа” ё “йўқ” деб жавоб беришдан нарига ўтмайдиган бригадирни бу аҳволда кўрган раис саросимага тушди.

– Ё тавба, ё тавба, – деди раис ўрнидан қўзғалиб Темир акага қўл узатаркан. – Тушимми, ўнгимми? Темир ака, ўзингизми? Нима бўлди? Бахайрликми?

Бригадир раиснинг қўлини олиб қаттиқ қисди. Унинг киртайган, аммо қувонч порлаб турган кўзлари раиснинг қизаринқираган қисиқ кўзлари билан тўқнашди. Темир ака чўнтагидан бир парча қоғоз олиб узатди:

– Табрикланг, раис! Табрикланг, бизни! Бригадамиз планни бажарди. Биринчи бўлиб! Ҳали райондаям ҳеч ким бажармаган бўлса керак. Бир ҳафтада! Табрикланг! Юқорига хабар беринг!

Раис қоғозни олди-ю, шошилмай кўз югуртирди. Ярмигача чекилган сигаретни кулдонга қўйиб, кўйлагининг ёқасини тўғрилаган бўлди:

– Яхши, жуда яхши, Темир ака.

Раиснинг оғзини пойлаб турган бригадир севинчини ичига сиғдиролмасди.

– Хабар қилинг юқорига. Тезроқ бўлсангиз-чи, бошқа колхоздан хабар келиб қолмасин тағин! – Телефон трубкасини раисга узатди. – Биласиз, ҳозир бир дақиқаям ғанимат.

Раис Темир аканинг қўлидан трубкани олиб жойига қўйди.

– Шошилманг, Темир ака. Сиз бунақа эмасдингиз-ку, – деди бамайлихотир. – Шунга шунча ҳовлиқасизми? Эшикдан кириб келганингизни кўриб, янгам яна Ҳасан-Ҳусан туғипти-да, деб ўйлапман-а.

– Бўла қолинг, раис. Янгангизнинг эгиз туғиши янгилик эмас. Лекин бригадамиз ҳали бирон мартаям районда биринчи бўлиб бажармаган планни. Бултур бор-йўғи бир соат кечикувдик! Мана, Худога шукр, бу йил юзимиз ёруғ бўлди.

Раис Темур ака берган қоғозни лоқайдлик билан унинг олдига суриб қўйди.

– Афсуски, бу йил ҳам ярим соат кечикдингиз-да. Тўртинчи бажарипти. Мадиёр ҳозиргина келиб кетди.

– Нима?! – Темир аканинг оёқ-қўли бўшашиб, тиззалари қалтиради. Стулга омонатгина ўтириб қолганини ўзи ҳам сезмади.

– Парво қилманг, Темир ака, бултургидан ярим соат олдин бажарибсиз. Келаси йил яна бир ғайрат қилсангиз, тўртинчидан, албатга, ўтиб кетасиз.

Бригадир бу гапларни эшитмади. Ҳозиргина раиснинг хонасига қушдай учиб кирган Темир ака ўрнидан зўрға турди, судралиб хонадан чиқди. Бригадирнинг бу қадар шалвираб қолганини кўрган котиб йигитнинг кайфи учди.

– Ҳа, Темир ака! Сизга нима бўлди? Тинчликми?

Темир ака қайрилиб ҳам қарамади. Оғир қадамлар билан ташқарига чиқди. Гулзор четига қўйилган ўриндиққа бориб ўтирди-да, икки кафти билан чаккаларини қаттиқ сиқди: “Э, Худо! Нима деган гап бу?! Камбағалнинг ови юрмас, ови юрсаям дови юрмас, деб шуни айтса керак-да. Қанча ҳаракат қилдик… Энди одамлар олдига қайси юз билан бораман? Уят-ку!” Машина тормози чинқириғидан Темир ака сергак тортди. Ёнида биров тургандай хижолат бўлиб, бошини кўтарди. Атрофга аланглади: хайрият, ҳеч ким йўқ экан. “Катта кўчада шекилли машина, – ўйлади Темир ака. – Нима дейман одамларга? – Бригадирнинг кўз ўнгидан йўлини сабрсизлик билан пойлаб ўтирган колхозчилар бирма-бир ўтди. – Яна тўртинчи ўтиб кетипти, дейманми?!

Шу пайт Темир аканинг миясига бир нарса урилгандай бўлди. Хаёлини йиғиштириб, ўзини қўлга олди: “Шошма, шошма. Нимага энди бултурам, бу йилам ҳаммадан олдин тўртинчи бажаради? Бу йилги пахтаси-ку, маълум: кални сочидай бўп ётипти. Қандай қилиб яна биринчи бўлиб олди? Раисдан нега шуни сўрамадим, рапорт қоғозини талаб қилмадим?! Индамасанг бир чеккага суриб қўяверишади-да. Ҳозир бориб аниқлайман”.

Темир ака шаҳд билан идорага қайтиб, раис хонаси томон йўналди. Котиб йигит унинг важоҳатини кўриб ҳайрон қолди: “Нима бало, тинчликми ўзи? Темир ака куйиб-пишиб у ёқдан-бу ёққа югуриб юрипти. Оғир одамнинг жаҳли чиқиши қийин. Борди-ю, жини қўзиса, охири ёмон бўлади, дейишади. Бу кишига нима бўлди? Бир ғалвани бошламаса гўрга эди…” Котиб шу хаёллар билан Темир аканинг йўлини тўсди:

– Темир ака, бироз сабр қилинг. Раис бува бандлар. Телефонда райком билан гаплашяптилар.

Темир ака котиб йигитга хўмрайди-да, уни четлаб ўтмоқчи бўлди. Котиб энди унинг қўлидан ушлаб олди:

– Темир ака, эшитяпсизми, раис бува…

– Э, раис бувангниям, сениям?.. – Темир ака шундай деб қўлини силтаб тортганди, котиб йигит мункиб кетди. Бригадир шартта эшикни очиб, ичкарига кирди. Раиснинг телефонда гаплашаётгани рост экан. Темир ака шахдам юриб, унинг олдига борди, тикка турганча гаплашиб бўлишини кутди. Раис ўқрайиб бригадирга қаради-ю, гапини тугата қолди:

– Бўпти, кейин ўзим қўнғироқ қиламан, – трубкани қўйиб, Темир акага юзланди. – Ҳа, Темир ака, яна нима гап?

– Рапортни беринг.

Раис ҳайрон бўлиб елка қисди:

– Рапортни? Қайтариб олдингиз шекилли?!

– Мадиёрди рапортини айтяпман. Қани, менам бир кўрай-чи.

Раис зўрма-зўраки илжайди.

– Ҳа, бундай денг… Нима қиласиз уни?

Темир ака ҳамон жаҳлидан тушмаган, қовоқлари солиқ, лаблари пирпирарди.

– Кўраман-да… Қани, ҳар йили биринчи бўлиб бажарадиган Мадиёр шернинг рапортини бир кўриб қўяйлик-чи…

“Оббо палакат-эй, бу фикр қаёқдан келди унинг калласига? Бу аммамнинг бузоғидан бунақа гап чиқмайди. Кимдир ўргатган бунга. Оббо ярамаслар-эй. Ким гиж-гижлади экан буни? Ё менга, ё Мадиёрга хусумати борлардан бирига йўлиқипти-да, бу галварс. Ўзига қолса мулла минган эшакдай бўлиб, гапимга ишониб кетаверардику-я…” Раис ўзини дадил, жиддий тутди.

– Хўш, нима демоқчисиз, Темир ака? Менга ишонмаяпсизми? Сиздай одамни алдайманми? Ахир менинг ҳам бола-чақам бор. Ёлғон гапириш менга зарилми?

Темир аканинг баттар хуноби ошди. Қоядан туриб пастдаги ўлжасини кузатган бургутдай раисни таъқиб остига олди. У раиснинг кўзларига қаттиқ тикилди. Одамнинг дилидаги ниятини кўзидан билса бўлади. Тил гапираверади, аммо кўз алдаёлмайди. Ҳозир раиснинг кўзлари ҳам Темир аканинг ўткир қарашларига дош беролмади. У ноилож нигоҳини олиб қочди. Қўллари эса билинар-билинмас титрар, раис буни сездирмаслик учун столни доира қилиб чертарди. Раиснинг бу ҳаракатлари Темир аканинг шубҳасини яна ҳам орттирди. “Товба, кап-катта одам, яна кимсан бир колхознинг раиси бола-чақасини ўртага солиб, кўзини лўқ қилиб ёлғон гапириб ўтирипти-я. Товба…”

– Бола-чақани ўртага қўйиб нима қиласиз, раис! Тўғрисини айтавермайсизми? Бор бўлса мана денг, кўрсатинг. Йўқ бўлса…

– Йўқ бўлса, йўқ бўлса, – унинг гапини бўлди раис. – Йўқ бўлса рапорт берди, дермидим. Кимларнингдир иғвосига учиб, номингизга, ёшингизга ярашмаган ишни қилишга уялмайсизми, Темир ака!?

– Кимнинг иғвосига учибман?

– Ўзингизни гўлликка солиб нима қиласиз. Бу гаплар сиздан чиқмаган-ку, ахир. Нима, мени ҳеч балони билмайди, лақма деб ўйлаяпсизми?!

Бригадир ғалати бўлиб кетди, гўё ҳамма уни иғвогар деяётгандай туюлди. Яхшиямки, атрофда ҳеч ким йўқ. У раисга яқинроқ борди.

– Менга қаранг, раис. Шунча вақт бировнинг иғвосига ишонмаган одам энди, ёшим элликдан ошганда, ишонаманми? Бунақа олди-қочди гапларди нима кераги бор! Қурвақаниям ҳадеб босаверсангиз охири “вақ” этади-да. Ахир мен одамман-ку!

– Биз сизни босиб нима қилдик, нега туҳмат қиласиз одамга, Темир ака. Инсоф борми ўзи?

Раиснинг гаплари тобора Темир аканинг ҳафсаласини пир қила бошлади. Бу одам колхозга раис бўлиб келганида баъзи бировлар у-бу гапларни гапиришган, лекин Темир ака ишонмаганди. Одамларнинг одатдаги олди-қочди гаплари-да, деган хаёлга борувди. Раиснинг мана бу қилиқларини, муомаласини кўриб, ўша гаплар бекорга айтилмаганини сезди. Шамол бўлмаса дарахтнинг учи қимирламайди-ку.

Темир ака вазмин бўлишга ҳаракат қилар, аммо ичидан, кўксидан отилиб чиқаётган бир куч, туғён уни ўз ихтиёридан чиқиб кетишга, аччиқ-аччиқ гаплар айтишга мажбур қиларди.

– Инсофни мендан эмас, ўзингиздан сўранг, раис.

– Икки йилдан бери биринчи бўлиб бажарамиз, лекин тўртинчини олдинга ўтказиб юборасиз. Мен-ку майли-я, одамларга раҳмингиз келмайдими? Уларнинг бетига қаролмай қолдим-ку… Мадиёрди рапорти бўлса беринг, бир кўрай, кейин одамларга бориб айтай. Еб қўймайман-ку, ахир…

Раис иккала қўли билан столга бир уриб, ўрнидан турди. Унинг думалоқ, қип-қизил юзлари шолғом рангига кирди. Қовоқлари салқиб турган кўзлари айёрона қисилди.

– Менга қаранг, Темир ака, сиз бекордан-бекорга мени ёлғончига чиқаряпсиз. Буни оқибати ёмон бўлади-я!

Темир ака энди ўзини кулгидан тиёлмади.

– Кечирасиз-у, раис, ҳозир ҳеч нарсадан ҳеч нарса йўқ, бир-биримизни хафа қиляпмиз. Рапорт бўлса, кўрсатинг, вассалом. Кетаман. Бўлмаса…

– Бўлмаса-чи?

– Бўлмасами? Бўлмаса, мана менинг рапортим! Хабар беринг районга.

Раис столни айланиб ўтиб, гўё унга сирли бир гап айтадигандай яқинроқ келди. Бир қадар сокинлик, аммо қатъий ишонч билан деди:

– Тушунсангиз-чи, Темир ака. Мениям, ўзингизниям қийнаб нима қиласиз. Барибир сизнинг рапортингизни қабул қилишмайди. Мадиёр биринчи бўлиб бажариши керак. Ҳозир унинг келишини кутиб ўтирибман. Борди-ю, бугун келмаса, эртага азонда келади, районга хабар берамиз.

Темир аканинг ичидан бир нарса узилгандай бўлди. Кўз олди қоронғилашиб, сон-саноқсиз юлдузчалар пирпираб кетди. Бир ҳафта на уйқуни, на оромни билмагани, бутун бола-чақаси билан, ҳатто биринчи синфда ўқийдиган қизигача чиқиб пахта тергани кўз олдида жонланди. Улар ҳам умидвор бўлиб, йўлга термилиб ўтиришибди.

– Тушундингизми энди? – Раис Темир аканинг елкасига қўлини ташлади. – Юқоридан буйруқ шундай… Хафа бўлманг, сиз иккинчи бўласиз…

– Ахир бу қаллоблик-ку! – Темир аканинг товуши жуда хаста, секин чиқди.

Раис стол устидаги сигаретдан бир дона оларкан, ўзича Темир акага ачингандай бўлди:

– Иложимиз қанча. Юқорининг буйруғини бажармасак бўлмайди. – Гапини биров эшитиб қолишидан чўчигандай атрофга бир аланглади-да, Темир аканинг қулоғига шивирлади: – Биласизми, шу гап шу ерда қолсин-у, Мадиёр қаҳрамон бўлиши керак…

– Қаҳрамон?

– Секинроқ, – деди раис ҳовлиқиб.

– Ким айтди шуни сизга, раис?

– Мени кечиринг-у, Темир ака, сизни ҳурмат қилганимдан шу гапларни очиқ айтдим. Энди бу ёғини суриштириб ўтирманг. Рапортингизни қолдириб кетинг, Мадиёрдан сўнг сизникини етказаман.

Темир ака раисга лом-мим демади. Бир-бир босганча хонадан чиқиб кетди. Унинг хаёллари чувалашган, мияси ғувилларди. Фақат оёқларигина уни уйи томон бошлаб борар, ўзи эса қаерда, қаёққа кетаётганини ҳам билмасди. “Ростми, шу гап? Наҳотки шундай бўлса? Шунақа қилиб қаҳрамон бўладими? Бошқа қаҳрамонлар-чи? Улар ҳам шунақа қаллоблик билан қаҳрамон бўлишганми?” Темир аканинг тасаввурида турли йиғилишларда суҳбатлашгани, телевизорда кўрганлари – кўксини қўша-қўша орденлар безаб турган илғор бригада бошлиқлари жонланди. Уларга доим ҳаваси келар, ўзи ҳам ўшалардай бўлишни орзу қиларди. Эртаю кеч шу ният билан ишларди. Ҳозир ўша нишондор бригадирлар қаллоб, кимнингдир ҳисобига қаҳрамон бўлгандай кўриниб кетди. “Наҳотки шундай?! – Ўзининг фикридан ўзи уялди. – Йўқ! Мумкин эмас! Қаллоблик ҳеч маҳал яхшиликка олиб келмайди. Раиснинг гаплари ҳам ёлғон! Юқоридан бундай буйруқ бермайди. Ишонмайман!.. Шошма-шошма, районга борсам-чи! Рапортни тўппа-тўғри райкомга топширсам-чи! Нимага колхозингга топширмадинг деса, бор гапни айтаман. Борди-ю, раиснинг гапи рост бўлиб чиқса-чи? Райкомдан шундай буйруқ берилган бўлса-чи?! Унда нима бўлади!.. Йўқ, менимча, бу гаплар ёлғон! Раиснинг ҳийласи? – Темир ака бу фикридан суюниб кетди, кўнгли бироз ойдинлашгандай бўлди: Бораман! Таваккал! – Чўнтагига қўл солди. Бармоқларига бир парча қоғоз илинди. – Демак, рапорт ёнимда!”.

Бригадир қадамларини тезлатди.

– Хотин, мошинди калитини опчиқ! – дарвозадан кирар-кирмас бақирди.

Ичкаридан хотинининг овози эшитилди:

– Шу пайтда калитни нима қиласиз? Қаерга борасиз?

Бригадир вақтни қизғаниб, гапни қисқа қилди:

– Районга. Зарил иш чиқиб қолди.

Хотини калитни олиб Темир ака томон келаркан, оғзи тинмасди:

– Болалар сизни кутиб ўтириб, овқатиниям егани йўқ. Рапортингизни топширдингизми? Ҳеч бўлмаса бугунги хурсандчиликда болаларминан ўтириб овқатлансангиз бўларди…

Хотинининг гапи Темир аканинг ярасига туз сепди. У тутақиб кетди:

– Мунча жаврадинг? Калитни ол дегандан сўнг обке-да. Қаёққа боришим билан нима ишинг бор? Зарилдирки бораман районга, томошага кетаётганим йўқ-ку! – Хотинининг қўлидан калитни юлқиб олди. Машинани орқаси билан юргизиб чиқиб, катта йўлга ўнглаб оларкан, дарвозани ёпиш учун келган хотинига қаради: – Овқат еяверинглар. Мени кутманглар…

– Қайтиб келасизми бугун?

– Билмадим.

Темир ака шундай деб соатига қаради. Тезроқ бориш керак. Мадиёр кеп қолса, раис телефонда айтиб қўйиши мумкин.

Машинага қаттиқ газ берди. Қоронғилик бағрига шўнғиб кетган “Москвич”нинг орқа чироқлари анчагача қизариб борди-да, охири сўнди. Темир аканинг хотини кўкрагини тўлдириб келган хўрсинишдан энтикиб кетди. “Товба”, деб қўйди. Дарвозани ёпаркан, ўйларди: “Яхшиликмикан ишқилиб, бемаҳалда районда нима қилади. Ўзинг асра ишқилиб, худойим…”

Темир ака қишлоқ кўчасидан чиқиб, район марказига олиб борадиган катта асфальт йўлга бурилди. Бригадир яна соатига қаради: ўндан ўнта ўтипти. Районга ҳали ўн беш километр бор. Шошилиш керак…

Хаёлида шуларни ўйлаган сари оёғи машина газини қаттиқроқ босар, “Москвич” тобора тезлаб борарди. Рўпарадан келаётган юк машиналари, пахта ортилган тележкалар зип-зип ўтади. Темир ака икки қўли билан руль чамбарагини маҳкам ушлаганча ўйлаб борарди: “Тўғри райком секретарининг олдига кираман. Рапортни топшираман. У киши яхши одам. Раисга ўхшаб тулкилик қилмайди. Рапортимни қабул қилади. Табриклайди…” Шу тобда уч йил олдинги воқеа унинг эсига тушди. Ўшанда райком котиби Темир акага “Ҳурмат белгиси” орденини топширганди. Қўлини қаттиқ қисиб, самимий табриклаганди. “Райкомимиз ажойиб одам”, бригадир ўзича жилмайиб қўйди.

Шу маҳал нимадир қарс этди. Темир аканинг бошига бир нарса урилгандай бўлди, кўзолди қоронғилашди. Машина ағдарилдими ёки ўзими – билолмайди…

У базўр кўзини очди. Атрофга разм солди: деворлар, шифт оппоқ. Вужуди оғир, қимирлаёлмайди. “Касалхона-ку… Демак, мошинди урибман-да… – Боши лўқиллаб кетди. Инграб юборди. – Чатоқ бўпти-ку. Рапорт қаерда қолди экан”. Киссасини кўрмоқчи эди, қўлини кўтаролмади. Юрак-бағри ўртаниб кетди. Ҳалқумига нимадир тиқилиб, кўзига жиққа ёш келди. Шифт, деворлар оппоқ пахтазорга ўхшаб туюлди. Бирзум уларга термилди, сўнгра кўзларини чирт юмди, қаттиқроқ юмди…

1982 йил

УКА

Акмал Москвага олдин ҳам келган. Унда шунчаки, томоша қилиб кетган эди. Бу гал иш билан юрибди – семинарда қатнашяпти. Ҳар кун эртадан-кечгача лекция, сира тиним йўқ.

Бугун жуда хуноби ошди. Бор-е, деб Самарқандга қайтиб кетмоқчи ҳам бўлди. Метро вагончаларининг бир маромдаги шақ-шуқига қулоқ солиб борар экан, миясида турли-туман фикрлар ғужғон ўйнарди. “Шунча йўлдан овора бўлиб келдим. Бир ҳафтадан бери тентираб юрибман. Энди, нима бўлса ҳам охиригача чидай. Шу ҳолда қайтиб борсам, директор ҳам ранжийди…”

У меҳмонхонага шалвираб кириб келди. Ҳамхонаси йўқ, ҳали қайтмабди. Қават навбатчисидан чой илтимос қилди. Юмшоқ креслога ўтириб иссиқ чойдан ҳўплади.

Эшик тақиллади. Акмал хаёлини йиғиштириб олди-да:

– Ким, у? – деди.

Эшик яна тақиллади. У ўтирган жойидан турмади. Эринди. “Ким бўлди экан? Манави бўлса индамай кириб келаверар эди…”

– Кираверинг!

Эшик секин очилди. Бир киши аста мўралади. Акмалга таниш қиёфа. У қўлидаги стаканни столга қўйди-да, ўрнидан сакраб турди.

– Нормат!

– Салом, ака… – деди Нормат.

Ака-ука қучоқлашиб кўришди…

* * *

Акмал оилада тўнғич фарзанд. У ўрта мактабни битириб, Самарқанддаги меъморчилик институтига ўқишга кирди.

Нормат ўрта мактабни Акмалдан бир йил кейин битирди.

Отаси: “Сен ҳам шаҳарга ўқишга борасанми, ўғлим?” – деди бир куни Норматга. У отасининг ажин босган юзларига, негадир бироз ғамгин чеҳрасига тикилди. Отаси жуда қариб қолгандай туюлди. Ҳозирги саволида ўзига нисбатан илтижо, ялиниш оҳангини сезди. Бунинг боиси бор.

Ҳайит ака нисбатан кечроқ фарзанд кўрди. У ўттиздан ошганда Акмал туғилди. Бунинг устига, ёшлигида кўп қийинчилик кўргани учунми, тез қариди. Йўқ, қариганда у куч-қувватдан қолмади. Ҳозир ҳам билагида кучи, юрагида ўти бор. Фақат шашти пастдай кўринади. Акмалнинг қўлидан энди иш келиб, оғирини енгил қиламан, деганда ўқишга кириб кетди. Оила-рўзғор ишлари яна Ҳайит аканинг ўзига қолди.

Нормат вояга етди. Эрта-индин у ҳам ўқишга жўнаса… Кейин нима бўлади? Ҳовлидаги токларни чопиш, суғориш, баҳорда очиб, кузда кўмиш яна Ҳайит аканинг гарданига тушадими?

Ҳайит ака Норматдан бояги саволни бекорга сўрамади. Савол замирида чуқур маъно, бир-бирига боғлиқ саволлар бор. Нормат буларни билади. Билгани учун ҳам отасининг нуроний чеҳрасига узоқ термилди.

– Нимайди, ота? – деди у ниҳоят.

Ҳайит ака оқ оралаган соқолини оҳиста силади. Норматга қарамай, узоқ-узоқларга, тоғнинг қуёш тегай-тегай деб турган чўққисига термилганча, хаёлчан бир аҳволда деди:

– Ўзим… Шунчаки, сўраяпман-да, ўғлим. Мактабниям битирдинг. Қайси ўқишга бормоқчисан, деб сўраяпман-да.

Ҳайит ака ўғлига қандайдир ҳам маънодор, ҳам савол назари билан қаради.

– Акам ўқишда бўлса… Мен ҳам кетсам, уйнинг ишларини ким қилади? Ёлғиз ўзингиз куймаланиб юрасизми? Одамлар нима дейди? Икки ўғил ўстириб кўрган роҳати шуми, демайдими?

Ўғлининг ақл-фаросатидан Ҳайит аканинг кўнгли ёришди. Аммо дилида кечган мамнунликни тилига чиқармади. Ҳайит аканинг одати шундай: ўғил-қизларидан хурсанд бўлса ҳам, ранжиса ҳам ўзини тия олади. Ортиқча суюб, эркаламайди, шовқин-сурон солиб, бақирмайди. Фарзандлари ҳам отасининг бу одатини билишади. Фақат унинг юз ифодаси, гапириш оҳанги дилида кечаётган ўйларни аён қилиб қўяди. Ё ўйчан, камгап бўлиб қолади, ё чиройи очилиб, ёш боладай ҳазил-ҳузул қилади.

– Иш қочиб кетмас, – деди Ҳайит ака салмоқлаб. – Лекин сен ўқишинг керак. Бир вақти келиб: “Отам мени институтга юбормаганлар”, деб хафа бўлиб юрсанг яхши эмас-да.

– Вақт-соати келса, ўқиб оларман. Лекин ҳозир бормайман. Ундан кўра бир ишнинг бошини тутай. Акам битириб келсин. Кейин бир гап бўлар.

Нормат айтганини қилди. Тракторнинг рулини тутди. Уй ишларини эса тамоман ўз елкасига олди.

… Баҳорда Ургут тоғлари ям-яшил либос кияди. Лолалар зангор гиламдаги қип-қизил гулларни эслатади. Атрофга қараб кишининг кўзи тўймайди. Ҳавонинг тозалигини айтинг.

Акмал иккита ўртоғи билан қишлоғига келди. Меҳмонлар бироз дам олишгандан кейин Нормат акасини секин четга имлаб чақирди:

– Меҳмонларни уйда димиқтириб олиб ўтиравермайлик. Тоққа олиб чиқайлик. Айланиб, дам олиб келишади.

– Яхши бўларди. Машинангда чиқамизми? – деди Акмал.

– Албатта-да. Шундай кунда минмасак, қачон минамиз. Яхши кунларимизга ярасин, деб яхши ният билан олганман.

Улар Омонқўтон тоғига чиқишди. Нормат учун Омонқўтондан гўзалроқ жой йўқ. Ўртадан шарқираб сой оқади. Суви тип-тиниқ, муздай. Тошдан тошга урилиб оқишига термилиб ўтиришнинг ўзи кишига завқ бағишлайди. Икки томон баланд тоғ – кўм-кўк ўрмон. Шаҳардан келган меҳмонлар жаннатга тушгандай бўлиб қолдилар. Арча ўтинида пиширилган тандир кабоб, кийикўт тўғралган қўйнинг қатиғи.

Нормат бир-иккита жўраси билан кабоб елпияпти.

– Акмал, укангиз нима иш қилади? – деб сўради меҳмонлардан бири.

– Колхозчи, трактор ҳайдайди.

– Колхознинг бирон-бир раҳбарлариданми, деб ўйлабман, – деди иккинчиси. – Бунча зиёфат қилиш учун…

Акмал кулиб қўйди. Аслида унинг ўзи ҳам укасига тан бераётган, қойил қолаётган эди. Қаерга бормасин ҳамма у билан қуюқ кўришади, хизматда бўлайлик, деб қўлини кўксига қўяди. Нормат: “Раҳмат, раҳмат, кейинги сафар”, деб ўтиб кетади. Шунча обрў-эътибор, иззат-ҳурмат…

Меҳмонлар уч кун туришди. Уч кун ичида Нормат уларни қаерларга олиб бормади, нималар билан меҳмон қилмади. Охири машинасида Самарқандга элтиб қўйди. Хайрлашаётганда меҳмонлардан бири Норматнинг қўлини қаттиқ сиқар экан:

– Уканг бўлса, шундай бўлса-да. Кўз тегмасин. Омадингни берсин, ука, – деди.

Нормат акасини ётоқхонага олиб борди. Акмал машинадан тушаётганда Нормат унга қоғозга ўроғлиқ нарса узатди.

– Нима бу? – деди Акмал.

– Олиб қўйинг, ака. Керак бўлади.

Акмалнинг вужуди жимирлаб кетди: “Наҳотки? Ука акага пул берса! Нега энди! Аслида бу ишни мен қилишим керак эди-ку!

Аканинг бурчи, вазифаси эмасми?! Укам менга ёрдам беряпти… У жуда уялди. Хижолат чекди.

– Нормат… Керак эмас, ҳаммаси етарли, – деди ниҳоят.

Нормат кулди. Акасининг хаёлидан кечган фикрларни уққандай эди.

– Борида олаверинг, ака. Хижолат тортманг. Эрта-индин катта меъмор бўлиб кетсангиз, сиз менга ёрдам берасиз.

– Қачон уйга борсам тинмай хизмат қиласан, – деди Акмал. – Ҳозир жўраларимга шунча зиёфат бердинг. Шунинг ўзи бас, ахир. Мени хижолат қилма. Ака бўлиб нима қилиб қўйдим сенга.

– Айтдим-ку, ҳозир сиз олиб туринг, вақти келса мен оларман. Ўшандан кейин Акмал анча пайт қишлоғига бормади. У Норматга кўринишдан уялди… “Унинг кўзига қандай қарайман? Мени деб ўқишга кирмади. Менинг ўрнимга уй ишларини қиляпти. Ота-онамга қараяпти. Бу ҳам етмагандай менга ёрдам беради. Қайси ука шундай қилади? Акалар, ҳатто оталар-чи?!”

… Ёзнинг жазирама кунлари. Имтиҳонлар тугаган. Акмал диплом ишининг ташвиши билан юрибди. Бир кун иссиқдан бўшашиб қайтди. Ётоқхона эшиги олдида турган қизил “Москвич” кўзига таниш кўринди. Номерига қаради. “Ие, Норматнинг машинаси-ку! Тинчликмикан?” Шу хаёллар билан машина эшигини тортди: қулф. Қаерга кетди экан? Ётоқхона томонга бурилиши билан ичкаридан Нормат чиқди.

– Ҳа, Нормат? Тинчликми?

– Тинчлик, – деди Нормат салом бериб. – Ўзингиздан сўрасак? Соғ-саломатмисиз? Уйга бормайсизам.

“Чолу кампир хавотир олишган. Ҳар ҳафтада боришимга ўрганиб қолишган-да”.

– Отам билан энам ишдан қолдиришибди-да, сени, – деди Акмал ҳол-аҳвол сўрашиб бўлгач.

– Нимага?

– Нимага бўларди, бир ой бормаганимга хавотир олиб сени жўнатишибди-ку.

– Йўқ, улар билишмайди. Ҳаяллаб кетганингизга бир бориб хабар олиб келай-чи, деб ўзим келдим. Отамгаям, энамгаям айтганим йўқ. У куни энам “Акангдан дарак бўлмаяпти-я, болам”, девдилар. “Кеп қолар, иши кўпайиб кетгандир-да”, дедим. Энамни алағда бўлмасинлар дедим-у, ўзим турли хаёлларга бордим. Кейин уларга билдирмай бу ёққа жўнадим.

– Бекор овора бўпсан. Нима, мен ёш боламидим. Диплом ишлари билан югуриб юрибман. Бугун бу ерини тузатаман, эрта у ерини.

– Қачон ҳимоя қиласиз?

– Кейииги ҳафта, жума куни.

– Бўпти, мен кетдим. Ўша куни келаман.

– Келишингнинг нима ҳожати бор. Ишдан қолиб юрасанми?

Нормат индамай машинага ўтирди. Акмал унинг орқасидан ҳавас билан термилиб қолди.

Жума куни диплом ҳимоясидан сўнг терлаб-пишиб коридорга чиқди. Эшик олдида қўлида бир даста гул билан Нормат кутиб олди. У гулни акасига тутқазиб, уни маҳкам қучоқлади.

– Табриклайман, ака! Отам билан энам ҳам табриклаб юборишди.

Акмал севинчини яширолмади.

– Раҳмат, ука…

У бошқа гапирмади, гапиролмади.

Акмалнинг бир дўсти югуриб келиб Нормат билан кўришди. Нормат уни таниди. Баҳорда қишлоғига борган, тоққа чиққан йигитлардан бири эди.

– Ётоқхонага борамизми? – деди ҳалиги йигит.

– Ҳа, – деди Акмал, Норматга: – Сен ҳам юр. Беш-олтита жўраларим боради. Бирпас ўтирамиз.

Ўн чоғли йигит-қиз Акмалнинг хонасига келишди. Улар стол атрофига ўтириши билан Нормат ишга тушиб кетди. Бирзумда столнинг усти турли ноз-неъматлар билан лиқ тўлди. Пиширилган гўшт, тандир кабоб, қатпатир, мева-чева… Акмалнинг оғзи очилиб қолди.

– Оҳо, зўр-ку, – дейишди меҳмонлар. – Бу ҳақиқий банкет-ку.

Йигит-қизларнинг бири қўйиб, иккинчиси сўз олди. Ҳаммаси Акмалнинг таланти юксаклигини, диплом иши сифатида тақдим этган лойиҳаси юқори баҳоланганини, келажакда ундан катта меъмор чиқишини қайта-қайта таъкидлашди.

Нормат бир чеккада уларнинг сўзини тинглаб ўтирар, шундай истеъдодли акаси борлигидан ғурурланар, сўз айтувчилар Акмални мақтаётганида “Бу менинг акам, кўриб қўйинглар!”, деб овозининг борича ҳайқиргиси келар эди…

Йиллар ўтди. Бу орада Акмал ҳам, Нормат ҳам уйланди. Бола-чақали бўлди. Ҳар иккала тўйнинг оғирини Нормат кўтарди. Лекин буни ҳеч ким билгани йўқ. Одамлар: “Ҳайит ака ўғилларининг тўйини жуда яхши ўтказиб берди”, – деб гапириб юришди. Бу гапни эшитган Нормат астойдил севинди. “Отамнинг шаънига одамлар яхши сўз айтишса бас. Менга шунинг ўзи кифоя”.

Тақдирнинг тақозоси билан Акмал шаҳарда яшаб қолди. Дўстлари башорат қилганидек, у катта меъмор бўлиб етишди. Унинг лойиҳаси бўйича бинолар, майдонлар, хиёбонлар қурилди. Буларнинг ҳар бири давлат комиссияси томонидан қабул қилинганда, тантанали очилиш маросимларида Нормат акасининг ёнида бўлади. Кимдан эшитиб, қаердан билиб келади – бунга Акмалнинг ақли етмайди. Сўраса – билдим-да, деб гапни қисқа қилади. Акмалнинг номига мақтов сўзлар айтилганда, Норматнинг кўкси тоғдай кўтарилади.

Дўстлари, бошқа жойлардан келган жўралари билан шаҳарга тушиб қолса, албатта, Акмалнинг лойиҳаси бўйича ишланган биноларни кўрсатади. Майдонларни айланиб, хиёбонларда бир нафас бўлса-да, ўтириб ҳордиқ чиқаради. “Мана шу бинонинг лойиҳасини менинг акам ишлаган. Мана бу майдонни, хиёбонни ҳам. Қаранглар, қандай чиройли, ажойиб. Ҳаммаси жой-жойида. Меъмор чизиб чиқмаса бунақа баланд иморатларни қуриб бўлмайди”. Одамларга ана шундай деб мақтанишни яхши кўради.

Бу севинчларини, мақтанишларини Акмалга айтмайди. Бироқ Акмалнинг ўзи сезади. Сезиб укасидан хурсанд бўлади. “Менинг ижодимга шунчалик қизиқади, шунчалар жон куйдиради-я…”

* * *

Норматнинг ўқиши учун “вақт-соати келмади”. Бугун бу деди, эрта у. Бир ишни тугатса, иккинчиси чиқиб турди. Оилалик бўлгандан кейин, иш қайнагандан қайнади. Йил ўтган сари ота-онаси қариб, оғир ишларга ярамай қолаверди. “Иқтисодий жиҳатдан сал ўзимни ўнглаб олсам, кейин ўқийман”, деб хаёл қилган эди. Йўқ, аксинча бўлди. “Иқтисодий жиҳатдан ўзини ўнглади”, аммо оилавий шароит тобора мураккаблашиб бораверди. Бирин-кетин сингилларини турмушга узатди. Ота-онасининг ёнида эса ёлғиз ўзи қолди. Энди уларни ўз ҳолига ташлаб кетолмайди.

Ота-онасининг соғ-саломат юрганидан, сингиллари бахтини топиб, уйли-жойли бўлганидан кўнгли тўқ. Қўшни қишлоқларда бирон-бир тўйми-таъзиями бўлиб қолса, ота-онасини машинага миндириб олиб боради. Фақат ота-онасини эмас, бошқа қарияларни ҳам ола кетади. Шунда чолу кампирлар уни алқайди: “Умрингдан барака топ, болам. Бизнинг ёшимизга етиб юр. Омадингни берсин. Бола-чақангнинг ҳузурини кўр”.

Ана шундай кезларда у ўқиёлмай қолганидан кўнгли ўксимайди, пушаймон қилмайди. “Тўртта одамнинг кўнглини олсам – шунинг ўзи бас-да. Тақдирда бор экан, ўқиёлмадим. Лекин кимдан камчилигим бор? Ўқишни битириб, номи улуғ, супраси қуруқ бўлиб юрганлар ҳам бор-ку!” Шуларни ўйласа, хаёлига лоп этиб акаси келади. “Йўқ, менинг акам унақалардан эмас! Тўғри, унинг тагида машинаси, кассада минг-минг пули йўқ. Аммо акамни ҳамма ҳурмат қилади. Меъмор Ҳайитов, деб гапиради. Радиодан, телевизордан акам қурган биноларни мақтайди. Акам машҳур одам. Кўп пул топиш осон, лекин машҳур одам бўлиш қийин. Қани, кимнинг акаси шунақа машҳур? Кимсан, Акмал Ҳайитов! Меъмор Ҳайитов! Ана шу одам менинг акам бўлади! Биз у билан бир қориндан талашиб тушганмиз”.

Болалигида Акмал билан Норматнинг гавдаси бир хил эди. Танимаганлар уларни эгизак, деб ўйларди. Бирининг кийимини иккинчиси кийиб қочар, шундан икковининг ўртасида тез-тез “жанжал” чиқиб турар эди. Отаси ёки онаси Акмалга иш буюрса, у Норматга айтади, Нормат эса ўзинг қил, дейди.

Бир марта қизиқ бўлган. Ўшанда Акмал ўн тўртда, Нормат ўн уч ёшда эди. Ҳайит ака Акмалга: “Ариқдан сув боғлаб кел, ҳовлидаги токларни суғорамиз”, деди. Акмал отасига индамади-ю, ташқарига чиқиб, Норматга: “Ариқдан сув боғлаб келаркансан. Отам айтдилар, токларни суғорар эканмиз”, деди. Нормат: “Алдама, ўзингга айтган. Бор ўзинг”. Униси у деди, буниси бу. Бу машмашани Ҳайит ака эшитиб қолди. Ўғилларига миқ этмади. Кетмонни елкасига ташлаб, ариқ томонга чиқиб кетди. Ака-ука отасининг мақсадини тушуниб, орқасидан эргашди. Ҳайит ака ўғиллари ортидан келаётганини сезди. Сезди-ю, билмаганга олиб кетаверди. Акмал чопиб бориб: “Ота, кетмонни беринг. Ўзим боғлаб келаман”, деди. Ҳайит ака бамайлихотир ҳолда: “Қўй, ўғлим! Сенларга бир ишни айтгунча, тинчгина ўзим қилиб қўя қолганим маъқул”, деди.