Текст книги "Гладиолус"

– Юринг, китобни кўрсатаман, – деди Азиза.

Журнал столида бир нечта китоб турарди. Азиза улардан бирини олиб, Жалилга тутди.

– Мана…

Китоб жуда чиройли нашр этилган эди. Қаттиқ муқовали, осмон рангида, рассом муқова безагини дид билан ишлабди. Бир қарашдаёқ мусиқа ҳақида экани билинади. Таржимон китобни оҳиста варақлади.

– Яна бир бор табриклайман, – деди Жалил китобни столга қўяр экан. – Жуда чиройли чиқибди, ўзингиз каби. Бардавом бўлсин…

– Сизга катта раҳмат… Унутмайман… Сизнинг ҳам шунақа китобларингиз чиқишини истайман.

– Раҳмат…

Азиза ўзига хос назокат билан сўради:

– Чойми, кофеми?

– Шарт эмас… Мен кетаман.

– Қаёққа?! – деди Азиза ҳайрат билан. – Шундай кунда бир пиёла чой ичмай… Ҳозир кофе олиб келаман.

Қаҳва ичиш асносида у ёқдан-бу ёқдан суҳбатлашдилар.

– Янги китоб ёзаяпсизми? – деб сўради Жалил.

– Аввал диссертациямни ҳимоя қилиб олай. Кейин кўрамиз.

Жалил кулди.

– Таржима қилардик-да.

Азиза ялт этиб Жалилга қаради. Юзлари қизарди. Сўнгра ўйчан ҳолда ўзига-ўзи гапирган каби шивирлади:

– Ёзаман… Ҳали кўп китоб ёзаман… Уларни сиз таржима қиласиз… Фақат сиз…

…Аста-секин уларнинг учрашуви, суҳбатлари сийраклашди. Зотан, бунга сабаб ҳам, баҳона ҳам йўқ эди.

Бу орада Жалил масъул идорага ишга ўтди. Кейин катта бир ташкилотга раҳбар этиб тайинланди. Бутун вужуди билан ишга шўнғиб кетди. Кунда-кунора мажлис, турли топшириқлар. Сўфи азон айтмай ишга келади, икки хуфтонда уйга қайтади. Бир қолипга тушди-қолди. На тўй-ҳашам бор, на улфатчилик, на байраму дам олиш… Барчаси лексиконидан ўчирилди. Фақат иш, йиғилиш, ҳисобот, мажлис.

Азиза уч-тўрт қўнғироқ қилди. Бир марта қисқагина саломлашди, бемалол гаплаша олмади. Ўзим қиламан, узр, ҳозир жуда банд эдим, деди. Аммо қилмади, қилолмади, минг хил ташвиш билан ёдидан кўтарилди. У банд эди, жуда банд эди. Ёлғон бўлмасин, бир марта қўнғироқ қилди. “Терилган номер тармоқда мавжуд эмас”, деган жавоб келди. “Демак, Азиза рақамини ўзгартирибди… Майли, ўзи қилиб қолар…” Йўқ, қилмади, Азиза бошқа қўнғироқ қилмади. Жалил билади – Азиза ўз қадрини биладиган, мағрур жувон. Ҳар қандай ҳолатда ҳам ғурурини ерга урмайди.

* * *

Жалил Ниёзович шу тотли хаёллар билан машинадан тушди. Гулни олди.

– Сен шу ерда қол, – деди ҳайдовчисига.

Азизанинг қабрига борди, авайлаб гулларни қўйди. Қуръон тиловат қилди. Қабртошдаги ёзувга разм солди. Икки йил бўпти-да вафот этганига… Нега мен эшитмадим. – Ўзини ўзи койий бошлади: “Қаердан эшитасан? Кечаю кундуз ишдан бўшамасанг… Болаларингни, невараларингни неча кунлаб кўрмайсан-ку… Азизани охирги марта қачон кўрувдинг, у билан қачон гаплашувдинг… Эсингда йўқ, ҳа, ҳатто эслай олмайсан… Наҳотки, иш деб одамгарчиликдан чиқиб кетган бўлсам… Нимадир илтимос қилувдими… Қизи хорижга кетиб, ўзи ёлғиз қолган, дейишувдими… Энди буларни эслашдан нима фойда…»

Жалил Ниёзович қабртошдаги Азиза Эшонхўжаева деган ёзувларга узоқ термулди. Рўпарасида бундан ўттиз йил олдинги Азиза тургандай туюлди. Кўзлари намланди, лаблари пичирлади: “Азиза, мени кечир… Сендан хабар ололмадим… Бугун сен яхши кўрадиган гулни ҳам топиб келолмадим. Мендан рози бўл… Жойинг жаннатдан бўлсин, азизам…”

У қабристондан чиққанда қош қорайиб қолган эди. Ҳайдовчиси унинг аҳволини кўриб ҳайрон бўлди. “Унча-мунчага бўйин бермайдиган, қанча ташвишларга парво қилмаган одам бугун нега мунча ғамгин, тушкин?” Ўйларини тилига чиқармади.

– Идорагами? – деди, холос.

– Йўқ… уйга…

Жалил Ниёзовичнинг овози жуда маҳзун чиқди…

2021 йил

МОМАҚАЛДИРОҚ

Райком бюроси тамом бўлганда ёмғир шариллатиб қуярди. Шунданми, район маркази кўчаларида одам сийрак. Аҳён-аҳёнда ўтаётган машиналар кўчанинг ҳалқоб жойларидаги ёмғир сувларини икки тарафга сачратиб кетади.

Искандар раис бюродан сувга тушган латтадай шалвираб чиқди. У ҳеч қачон бунчалик шаллинг бўлмаган эди. Бутун вужуди зирқираб қақшар, ўзини бир замбил лойдай, балки ундан-да, оғирроқ ҳис қиларди. Хром этикларини кўтаришга гўё мадори етмасди.

У ҳафсаласизлик билан мармар зиналардан тушди. Йўл четида турган машинасига боргунча уст-боши жиққа ҳўл бўлди. У буни сезмади, хаёлидан ҳар хил фикр кечди: “Нега мундай бўлди? Биринчи нима учун мени бунчалик қаттиқ савалади? Яна бюрода, ҳамманинг олдида-я! Нега?”

Раис машина эшигини қандай очганини билмади. Ўзини “Волга”нинг орқа ўриндиғига ташлади. Раисни бунақа аҳволда кўрмаган Бўривой ҳайрон қолди.

– Қаёққа?

– Гўрга.

Бўривой раисга ўгирилиб қаради.

– Нимага ўқраясан? Ҳайдасанг-чи!

– Назокатхонникигами?

– Ўчир овозингни! – ўшқирди раис. – Фаросат борми ўзи?!

– Ахир ҳамиша бюродан кейин…

– Бўлди, қисқа қил! Уйга ҳайда…

Машина чироқлари қоронғулик бағрини ханжардек тилиб бормоқда. Раис миқ этмас, гоҳи-гоҳида уф тортиб қўярди. У хаёлини тизгинлаб ололмас, секретарнинг дашномига ўзича сабаб қидирар, аммо бирон-бир жўяли асос тополмай, дили хуфтон бўларди.

“Йўқ, секретарь бекорга саваламади. Бу ерда бир гап бор. Кимдир ғаламислик қилган, унга олди-қочди гапларни етказган. Чигит экиш кечиккан бўлса менда нима айб? Жўрттага орқага сурганим йўқ-ку! Менам вахлироқ экиб олай, дейман. Осмоннинг таги тешилгандай ёмғир тинмаса, қўлимиздан нима келади?! Табиий шароитни ҳисобга олишмаса… Бунақа масалада Қодир Собирович маладес эди. Тушунарди. Ҳа, энди у киши бошқа одам эди-да. Булар нимани биларди. Деҳқончилик қилиб юриптими. Академик бўлсаям деҳқончиликни билмаса қийин-да. Экиш уч-тўрт кун кечиккан билан, осмон узилиб тушмайди-ку! Ёки экувсиз қоп кетармиди? Барорини берса бас. Олдин-кейин экканга қарамайди. Эрта баҳордаёқ доварага дов солиб, экишни тугалладик, деб рапорт берганларни кўп кўрганмиз. Чигитни қайта-қайта экади, қанча уруғ кетади ортиқча, ўзиникини тамомлаб, қўни-қўшнидан қарз ҳам олади. Қанча меҳнат, оворагарчилик… Ғалвир сувдан кўтарилган паллада эса илдизини қурт еган палакдай шалпайиб, дами ичига тушиб қолади. Қийғир урган беданага ўхшаб бўйнини ичига тортиб, атрофга жавдирайди. Баҳонаси – чигит қайта экилган… Жўжани кузда санайдилар…”

Раис сигарет тутатди. Сал ҳовуридан тушди.

– Менга қара, Бўривой. – У машина ўриндиғига ўмганини ташлади. – Бир неча йилдан бери бирга ишлаймиз. Сендан яширадиган сирим йўқ. Айтгин-чи, борди-ю, мен сени кўпчиликнинг ўртасида ноҳақдан-ноҳақ изза қилсам нима қилардинг?

Бўривой раиснинг аҳволига энди тушунди. “Ҳа, демак бюрода калтак еган. Зўрдан зўр чиқипти-да. Мени сўзимни иккита қиладиган одам ҳали туғилмаган, деб ҳаммани зор қақшатасан. Арзимаган нарсага одамларнинг дилини оғритасан. Бировни менсимайсан. Сени шохингни қайирадиган ҳам топилипти-ку? Шунақа, пешонаси тошга текканда очилади одамнинг кўзи. Шу машинанинг тили бўлса айтсин, қанча сўккансан мени. Қанча эрмак қилгансан. Андишанинг оти қўрқоқ… Энди ўзингга кепсан”. Бўривой бу гал ҳам андиша чегарасини бузиб ўтолмади. Дилидагини тилига чиқармади. “Ўзи-ку бўлганча бўпти, менам ўлганнинг устига чиқиб тепмайин. Марднинг ишимас бу. Иззаи мўмин – ҳаром”.

– Билмадим, раис бова.

Раис яна тутақиб кетди.

– Ҳей, қанақа одамсан ўзи? Қачон бир нима сўрасам “билмадим”, дейсан. Нимани биласан ўзи?! Бирон нарса десанг-чи, ахир, мундай.

Искандар раиснинг бу гапига Бўривойнинг жаҳли чиқмади, аксинча, кулгиси қистади. Лекин кулмади. “Қаттиқ савалапти-да”. У ўйланиб қолди. Кўзлари машина чироқлари ёритиб кетаётган ўйдим-чуқур йўлларда. Ёмғир шаррос қуяр, машина ғилдираклари тез-тез кўлмакларга тушиб чиқарди.

– Тўғрисини айтсам майлими, раис бова? – деди Бўривой.

– Хўш, гапир…

– Борди-ю, мени биров бекордан-бекор сўкса, юзимни шувут қилса, ўша одамнинг бетига қайтиб қарамасдим.

Раис ойнадан сигарет қолдиғини ирғитди-да, орқага суянди. “Буям бало. Гап нимадалигини тушунганга ўхшайди”.

– Лекин ука, дунёнинг ишлари сен ўйлаганчалик осон эмас. Шунақа пайтлар бўладики, бегуноҳ эканингни билиб турсанг ҳам танқид қилган одамга қарши бирон нарса деёлмайсан, ҳақлигингни исботлаёлмай қоласан. Ичингда ғижинасан, асабийлашасан, ўша одамни болохонадор қилиб сўкасан ҳам, аммо кўзига тик қараб бир оғиз сўз қайтаролмайсан. Билдингми, ука?

– Нимага шундай, раис бова? – ўсмоқчилади Бўривой.

– Ким билади дейсан. Балки одамлар ўзидан қўрқар…

– Йўқ, раис бова, ким билади эмас, ҳамма билади. Уннан кейин, одамлар ўзларидан эмас, мансабидан, столини тортиб олишларидан қўрқадилар. Ахир ҳаммаям шундаймас-ку, – раис ҳайдовчининг гапларига жиддий қулоқ солди. – Масалан, мен кимдан қўрқаман, ёки менинг нимамни тортиб олади? Олса мошинасини олади. Бу мошина бўлмаса бошқаси, бошқасиям бўлмаса, кетмон. Кетмонни ҳеч ким ололмайди.

– Лекин кетмон билан ҳеч қаёққа бориб бўлмайди-да ҳозир.

Бўривой кулди:

– Ҳеҳ, раис бова, қаёққа ҳам борардик. Нима қилсак ҳам, ким бўлиб яшасак ҳам, барибир энг сўнгида кетмонга, кетмончига ишимиз тушади… Бусиз бўлмайди.

Раиснинг ғаши келди. У Бўривойни кўпдан билар, аммо бунчалик гапдонлигини сезмаганди. Аслини олганда раис ҳайдовчиси билан ҳеч қачон яқинроқ, самимий гаплашмаган. Искандар раис буни ҳозир биринчи марта ҳис қилди. Бунинг учун Бўривойга қарши миқ этмади. Қайтанга гап бошлаганидан афсусланди.

– Дурустсан-ку, – деди аччиқ киноя билан. – Шунча гапларни биларкансан-у, мендан яшириб юрибсан-а.

Бўривой раиснинг пичингини фаҳмлади.

– Тўғри гап туққанингга ёқмас экан, – ҳайдовчи раисга қараб қўйди.

– Тилинг жуда узун бўлиб кетипти-ку, Бўривой?!

Бу гап Бўривойнинг жаҳлини чиқарди. У озғин, чайир қўллари билан машина рулини маҳкамроқ сиқиб ушлади. Ўрнидан бир қўзғалиб қўйди.

– Сизга осон: гапим ёқса ёлғондан бўлсаям мақтаб қўясиз, ёқмаса уришасиз, сўкасиз… Менга ўхшаган бечоралар эса…

– Бўлди! Ўргилдим сендақа “бечора”дан… Ўз иззатини билмаган нонкўр! Кийикдай машинанинг рулини тутқазиб қўйибман-а, сен кўрнамакка!

– Нима дўқ қиласиз менга. Бўлди-да, энди. Қачон бир жойдан феълингиз айнаб чиқса, аламини мендан оласиз. Нима, сизга ўйинчоқманми? Нари борса битта аравакашда, истаганимча ҳақорат қилавераман, қўлидан нима келарди, дейсиз-да. – У тобора қизишиб борарди. Ўзини босмоқчи бўлар, аммо ички бир туғён, дард бунга йўл қўймас, юрагида тош бўлиб ётган дардларини тўкиб солишга ундарди. – Йўқ, ундай эмас раис бова, мавриди келганда айтиб қўяй, мени кўп калака қилаверманг. Бўлди! Бошқа чидаёлмайман. Охирги гапим шу: менинг қоп кетадиган давлатим ҳам, сағир қоладиган болам ҳам йўқ. Бир сўққабош одамман. Шунинг учун ҳеч кимдан, ҳеч нарсадан қўрқмайман.

Искандар раис Бўривойга еб қўйгудек бўлиб тикилди. Бўривой буни сезмади. “Бу тирранча мени қўрқитмоқчими ёки ҳаммаси лалми дўқми? Райкомдаги гаплар етмовдими? Тавба! Ҳали бурнини эплаб артолмайдиган зумраша гап қайтаряптими?! Мени ким деб ўйлаяпти ўзи бу? Райкомдаям менга бунақа муомала қилишмаган-а! Анави секретарь гапирди қўйди-да. Зарари йўқ, ҳали янги, яхши билмайди мени. Аста-секин тушуниб олади. Яна шунақа катталик қилса ўзим биламан нима деб жавоб қайтаришни. Мен билан беллашган не-не азаматларнинг пихини қайириб, попугини пасайтириб қўйганман”.

– Сен бунақа баландпарвоз гапларингни бас қилгин, бола. Лайлак билан тенглашаман деб, чумчуқнинг бути йирилганини эшитганмисан?!

Бўривой ўзини тутолмади:

– Мен сиз билан тенг бўлмоқчимасман. Сиз кимсиз – Искандар раиссиз, мен-чи, оддий шофёр. Буни биламан. Лекин сизнинг етимчангиз эмасман! Сиз ҳам шуни билиб қўйинг!

– Ўчир унингни! – бақирди Искандар раис. – Менга гап қайтаришни ким қўйипти сенга?! Тилингни…

Бўривой раиснинг гапини охиригача эшитмади. Чапдастлик билан моторни ўчирди-да, машинанинг калитини суғуриб олиб раисга отди:

– Олинг матаҳингизни! – Унинг тим қора, думалоқ кўзлари яна ҳам йириклашди, рангпар юзлари оқариб кетди. Аъзойи бадани титраб, гапиролмай қолди. – Нима мен… Нима мен… си-и-зга к-калака бўлдимми?.. Катталигингизни бошқа одамга қ-қиласиз… Мен кўтармайман…

Бўривой шартта машинадан тушди-ю, эшикни зарб билан ёпди. У шаррос қуяётган ёмғирга ҳам, кетма-кет гулдираётган момақалдироққа ҳам парво қилмай илдамлаб кетди. Ўчирилмай қолган машина чироқлари ёруғида раис уни аниқ кўриб турарди. Бўривой кўздан ғойиб бўлгунча икки марта кўлмакка оёғини тиқиб олди. Аммо у ҳеч қаёққа қарамай, ҳеч нарсага эътибор бермай жадал илгарилаб борарди.

Раис ҳанг-манг бўлиб қолди. Бўривойнинг бу даражага боришини етти ухлаб тушида кўрмаганди. Бўлмаса, бунақа ғиди-бидилар, э-ҳе, неча марта бўлган. Ҳаммасида ҳам Бўривой ранжиган, кўнглига олган, аммо елкасини қисиб ишини қилиб кетаверган. “Бугун нимага бундай қилди? Қаердан пайдо бўлди бу юрак унда? Ё биров ўргатдимикан?.. Ҳаммасини кўнглига тугиб, пайт пойлаб юрган экан-да. Ҳа, тирмизак, роса вақтини топди лекин”.

Раис босиб-босиб сигарет тортди. Ёмғир зўрайгандан-зўраяр, машинанинг устида биров ўйинга тушаётгандай дапир-дупир қиларди. Ялт этиб чақмоқ чақди. Раис беихтиёр Ёмонжардаги Бургутқояга қаради. Болалигида Ёмонжар, Бургутқоя ҳақида кўп ваҳимали гаплар эшитганди. Ҳозир уларни эслашга ҳам юраги дов бермасди. Назарида баҳайбат қоя момақалдироқ зарбидан қулаб тушаётгандек туюлди. “Падарингга лаънат. Келиб-келиб шу ерда қолдирасанми?!” Раис жаҳл билан тишларини ғижирлатди. Ҳайдовчиси ҳозир олдида бўлса бўридай ғажиб ташларди. “Ҳеҳ, тавба, камбағалнинг орқа томири таранг бўлади, деб бекорга айтишмасакан-да. Сенга ким қўйипти дўнгмўйинликни. Ундан кўра, ака деб қўлтиғимга кирмайсанми аҳмоқ. Бу туришингда гўр бўлармидинг. Ҳаммагаям шунақа хўққилик қилсанг, йиғиштир тахта-ўқловингни деб орқангга тепадики… Сенинг ҳалоллигингу, ор-номусинг – ҳаммаси бир пул… Ҳали кўзи очилмаган кучукваччасан. Эҳ, гўдак! Осмонда юрганга ўхшайсан. Шошмай тур, ўзим тушириб қўяман ерга. Шунда очилади ўша кўр кўзларинг…”

Ёмғир тобора авжига чиқар, йўллар, ариқлар бўтана сувга тўлиб оқарди. Раис дам-бадам Бургутқояга қараб қўйди. Ёмонжар томондан ниманингдир увиллаётгани эшитилди. Раиснинг эти увушиб, баданига чумоли ўрмалагандай туюлди. Бу қўрқувданми, совуқданми – англолмади. Бир мишиқи шу қора ёмғирли тунда нотавон қилиб кетгани алам қилди унга. Бўривойнинг орқасидан югурмоқчи, унга етиб олиб роса калтакламоқчи бўлди. “Адабини бериб қўймасам… Тўхта, Искандар! Нималар деяпсан? Урасан. Кимни? Ўғлинг қатори бола билан ёқалашиб ўтирасанми? Йўқ, у безбет ҳеч нарсадан қайтмайди. Ўлар ҳўкиз болтадан тоймас, қайтариб солса борми… Нима деган одам бўласан? Биров эшитса гап-сўз кўпайиб кетади. Унга-ку, барибир. Қайтанга Искандар раисни урдим, деб мақтанади”.

Раис шуларни хаёл қилди. Ўрнидан қўзғалишга, машина эшигини очишга қуввати етмас, аниқроғи ботинолмасди. Плашини елкасига ташлаганча қунишиб ўтирар, фараларнинг хира тортиб бораётган ёруғида чор атрофга олазарак термиларди. Бургутқоянинг учгинасида момақалдироқ жуда қаттиқ гумбурлади. Осмоннинг бир парчаси узилиб тушгандай бўлди.

Чақмоқ, момақалдироқ, кучли ёмғир Искандар раис юрагида ғулғулани оширар, у ғужанак бўлиб қолганди. Раис энди ҳеч нарсани ўйламас, ўйлай олмас эди…

Машина чироқлари батамом ўчди. Ёмғир челаклаб қуяр, яқин атрофда йилт этган учқун кўринмасди…

1977 йил

ҲАЛОВАТ

Туман ҳокими Комил Қаюмов уйқудан бироз ланжроқ уйғонди. Соатга қаради: тўрт бўпти. У ҳали-ҳамон кеча оқшом вилоят ҳокими ўтказган селектор йиғилиши таъсирида эди. Ҳоким жуда куйиниб гапирди. Ҳеч кимни, ёшидан, тажрибаси ва лавозимидан қатъий назар, аямади. Талаб барчага бир хил – натижа керак. Аравани қуруқ олиб қочмоқчи бўлган бир-икки раҳбарни қаттиқ койиди. Шундан кейин йиғилиш руҳи ҳам ўзгарди – бироз асабий тус олди.

Вилоят ҳокими бу лавозимга келганига икки йил бўлди. Дастлаб уни кўрганлар ёш йигит экан, шундай катта вилоятни қандай эплайди, деб бироз шубҳа билан қарашди. Аммо орадан ярим йил ўтар-ўтмас унинг бошқарув маҳоратига, салоҳиятига, муомала маданиятига барча бирдай тан берди. Одамлар вилоят ҳокими билан учрашувни интиқиб кутадиган бўлишди. Чунки ҳоким ҳар бир соҳа вакили билан уларнинг ўз тилида гаплашади: деҳқон билан суҳбатлашса, одамлар унинг асли касби қишлоқ хўжалиги соҳаси бўлса керак, дейди. Ўқитувчилар билан суҳбатда дарс ўтиш методикаси, ўқувчиларда ўз фанига қандай қилиб қизиқиш уйғотиш лозимлиги хусусида, шифокорлар билан суҳбатида беморнинг дардига малҳам бўлиш учун нималарга эътибор бериш керакли тўғрисида гапиради. Мутахассислар ўзларининг соҳаси бўйича янгиликларни, унинг нозик сир-асрорларини ҳокимдан эшитиб, ҳанг-манг бўлиб қолади. У ёшига, кўринишига нисбатан анча вазмин, ҳар гапини салмоқлаб, асослаб гапиради. Мураккаб вазиятларда ҳам ўзини йўқотмайди, ортиқча қизишмайди, овозини кўтармайди. Аммо шундай қатъий, ўктам, кесиб гапирадики, ҳар қандай одамнинг юрагига етиб боради. Вилоят аҳли, айниқса, оддий одамлар хурсанд: “Вилоятимиз халқининг бахти бор экан, шундай ақлли, инсофли, одамлар тақдирини ўйлайдиган ҳоким келди. У бир йилда одамларнинг кўзини очди, уйғотди, қорнини тўйғизди”, деб таъриф берадиган бўлишди. Ҳоким бундай мақтовларга эътибор бермайди, ҳаммадан, аввало раҳбарлардан ишни сўрайди, ҳар қандай масала бўйича очиқ ва тўғри гапиришни талаб қилади, хаспўслашни ёмон кўради…

Қаюмов бироз бадантарбия билан шуғуллангач, анча тетиклашди. Ҳовлидаги столга келини тайёрлаб қўйган нонуштадан енгил тамадди қилди. Невараларини уйғотиб юбормаслик учун хотини ва келини билан паст овозда хайрлашиб, кўчага чиқди. Уйидагилар унинг одатига ўрганиб қолган: эрта тонгда кетади, ярим тунда қайтади. Баъзиларга ўхшаб тушликда уйга келиб, овқатдан кейин бироз мизғиб олиш унинг хаёлига ҳам келмайди. Айрим ҳамкасблари бу ҳақда гап очса “шуни эплаёлмаяпмиз-да”, деб кулиб қўя қолади.

Дарвозада турган “Кaptiva” машинасига ўтирди. Шу пайт қўл телефони жиринглади. Мониторда ёрдамчисининг исми кўринди. “Ҳа, Илҳом, тинчликми, нима гап?”, деди. “Узр, Комил ака, безовта қилдим… Бугун соат ўнда хорижлик инвесторлар билан учрашувингиз бор, шуни эслатиб қўймоқчи эдим”, деди ёрдамчи. “Эсимда, Давронга айт, мен айтган фикрларни албатта, киритсин. Ўзи яна бир диққат билан қарасин. Ҳамма қоғозларни тайёрлаб қўйсин. Ўзи қаерда?” “Даврон ака ҳамма ҳужжатларни сиз айтгандай қилди, юрист билан синчиклаб кўрди. Ҳозир идорада. Улайми?” “Йўқ, шарт эмас. Тайинлаб қўй унга, керакли одамларни чақирсин. Мен бир-икки объектларни кўриб, тўққиз яримда идорада бўламан”. “Тушундим”, деди ёрдамчи.

Қаюмов ҳайдовчисига, янги қурилаётган мактабга ҳайда, деди. Атрофга назар солди. “Буғдой ўроққа кеп қопти. Эрта-индин ўримни бошласак бўлади”.

Телефон қўнғироғи унинг хаёлини бўлди. “Эшитаман. Ҳа, Даврон”. Муовини Даврон Қўлдошев экан. “Ассалому алайкум, Комил ака, яхши дам олдингизми? “Раҳмат, ўзингиз яхшимисиз?” “Комил ака, хорижлик инвесторларга ҳамма лойиҳани таклиф этамизми ёки бир-иккитасини ажратиб оламизми?” деди Қўлдошев. “Менимча, ҳаммасини кўрсатганимиз тузук. Сиз нима дейсиз? Ёки бошқа фикр борми?” “Йўқ. Менимча ҳам шундай қилсак яхши бўлади. Шерикларимизга танлаш имконини берайлик. Лойиҳалардан қайси бири маъқул бўлсаям биз учун ютуқ. Энг муҳими, хориж инвестицияси киради, янги иш ўринлари яратилади”, деди муовин. “Маъқул, Давронжон. Ҳаммасини тахт қилиб қўйинг. Мен етиб бораман, улар билан учрашишдан олдин ўзимиз яна бир маслаҳатлашиб оламиз”.

Хорижлик шериклар билан бўладиган мулоқотни ўйлаб кетди. “Қайси лойиҳани илгари сурганимиз маъқул? Гилам фабрикасиними ёки пиллани қайта ишлайдиган корхонаними? Ғишт заводини ўзимиз ҳам қила оламиз, уни туман марказида эмас, бирон қишлоқда қуриш лозим. Аслида, туманимизга бир нечта ғишт заводи керак. Иморат солаётганлар кўпайиб бормоқда. Уларга ёрдам бериш зарур. Одамларимиз қачонгача пахса уйларда яшайди. Етар энди. Бизга шуям бўлаверади, деган тушунчани одамларнинг онгидан чиқариб ташлаш даркор.Четдан биров келса туман марказини, нари борса шу атрофдаги бир-иккита қишлоқни кўрсатамиз. Аслида тумандаги ҳамма қишлоқда замонавий уйлар қурилиши лозим. Узоқ қишлоқларда яшайдиган одамларнинг нима айби бор? Нима учун улар бошқалар қатори замонавий уйларда яшамаслиги керак?! Одам боласи қандай шароитда яшашига қараб онгу тафаккури, дунёқараши ҳам ўзгариб бораверади… Хорижлик шерикларга ана шу узоқ қишлоқларда кичик корхоналар қуриш бўйича таклифларимизни айтишимиз керак. Агар бу ишлар амалга ошса, ёшларнинг кўча-кўйда санғиб юришини олди олинади, аёллар рўзғор юмушларидек бир хил, зерикарли ишлардан бироз бўлса-да, чалғийди, ҳам даромад кўради…”

“Каptivа” янги қурилаётган мактаб ҳовлисида тўхтади. Қаюмов машинадан тушиб, қурувчилар билан ҳорманг-бор бўлинг, қилди. Мактаб биноси тикланган, сувоқ-пардозлаш ишлари бошланган эди. Прораб қурилишнинг бориши ҳақида ҳокимга қисқача ахборот берди. Қаюмов атрофни назардан ўтказди.

– Яхши, – деди. – Ишни бўшаштирманглар. Ён-атрофни ободонлантириш ишларини ҳам бошланглар. Нима ёрдам керак бўлса, айтинг, фақат вақтида айтинг. Кеч қолмайлик . Болалар янги ўқув йилини янги мактабда бошлаши шарт.

Бошқа зарур топшириқларни берди-да, машинага ўтирди.

– Турклар қураётган қўшма корхонага ҳайда, – деди.

Ҳамкорликда гап кўп, яна ўйга толди Қаюмов. Агар ҳамкорлик тўғри йўлга қўйилса – ҳар томонлама фойда. Корхона қуриб, янги иш ўринлари яратиш билан бирга, янги дўстлар орттирилади. Туманимиздаги қўшма корхоналар туфайли одамларимиз қанча хорижликлар билан ошна бўлди, улар билан бир дастурхонда овқат емоқда, улар бизнинг, биз уларнинг урф-одатларини ўрганмоқдамиз. Илгари одамларимиз бирон-бир чет элликни кўрса, оғзи очилиб термиларди, гўё у ойдан тушгандай. Ҳолбуки, хорижлик ҳам ўзимиз қатори бир одам, фарқи – тили бошқа, холос. Энди шу ҳуркишлар, анграйиб қарашлар йўқ… Бу ишларда Даврон Қўлдошевнинг хизмати катта бўлаётир. Унинг инглиз тилини билиши жуда қўл келмоқда. Умридан барака топсин, жуда меҳнаткаш, ҳалол, фидойи йигит. Шуни ўринбосар қилиб олиб, хато қилмадим. Бошида ёшлик қилмасмикан, эплаб кетармикан, деган хавотирда эдим. Хайриятки, хавотирим ўринсиз бўлиб чиқди. Ишга тез киришиб кетди. Топшириқ кутиб ўтирмайди. Ўзида фикр бор, ғоя бор, ташаббус ва ғайрат бор. Айниқса, хориж инвестициясини жалб этишда ёнимга кирди. Кўп ишларни ўзи мустақил ҳал қилмоқда. Қисқа вақтда бир неча давлатга бориб, ишбилармонлар билан туманимизда қўшма корхоналар қуриш, маҳсулотларимизни экспорт қилиш бўйича музокаралар ўтказгани самара бера бошлади. Кўз тегмасин, экспорт бўйича вилоятда биринчи ўринга чиқдик. Ишимиз шу зайлда давом этса, худо хоҳласа, ҳали жуда катта ютуқларга эришамиз.

Қаюмов қўшма корхона қурилиши билан танишди. Қурувчилар билан обдон суҳбатлашди. Корхонанинг дастлабки босқичини мустақиллик байрами арафасида ишга тушириш лозимлигини уларга қатъий уқтирди.

– Корхона ишга тушса, ўнлаб одам ишга киради, – деди ҳоким.

– Қолаверса, пайпоқ ўзимизда ишлаб чиқарилса нархи ҳам арзон бўлади. Одамларнинг дуосини оласизлар. Худо қувват берсин сизларга.

Комил ака йўл-йўлакай яна бир-икки объектга кириб ўтди-да, ҳокимиятга келди.

…Хорижлик инвесторлар билан музокара анча чўзилди. Даврон Қўлдошев лойиҳаларнинг ҳар бири ҳақида батафсил гапирди. Бу лойиҳалар қандай самаралар бериши, сармоя киритувчилар ҳам катта фойда кўриши тўғрисида эринмай тушунтирди.

Қаюмов ўринбосарининг инглиз тилида равон, тутилмай сўзлашига, нутқига мос ҳаракатларига, хорижлик ҳамкорларга ҳар бир лойиҳа бўйича худди ишлаётган, маҳсулот бераётган корхона ҳақида сўзлаётгандек тушунтиришига ич-ичидан ҳаваси келди. Давроннинг олдида бизнинг инглизчамиз ҳеч нарса бўлмай қолди, деб ўйлади. Айни чоғда Даврон Қўлдошев ҳақида турли миш-мишлар тарқалгани кўнглига бироз соя солди. Биров уни бошқа туманга ҳоким қилиб жўнатармиш деса, бошқаси вилоятнинг қайсидир ташкилотига раҳбар қилиб олармиш, дейди. Қаюмов ёшларнинг ўсишига қарши эмас, албатта. Аммо Даврон бошқа ишга кетса у бошлаган хайрли ишларни ким давом эттиради? Хорижликлар билан ҳамкорлик қилиш, чет эл инвестициясини жалб этиш, экспорт билан шуғулланиш энг долзарб масалалардан. Бунинг учун Давронга ўхшаган замонавий йигитлар керак. Туманда бундай кадрларни топиш осон эмас. Даврон шу даражага етгунича унинг қанча меҳнати сингди…

Хорижлик шериклар билан музокаралар иккита лойиҳа бўйича ишни бошлаш ҳақидаги ҳужжатларни имзолаш билан якунланди.

Меҳмонларни кузатгач, Комил ака Давроннинг қўлини олди:

– Раҳмат, Давронжон. Умрингиздан барака топинг. Худо хоҳласа, бу ишлар амалга ошиб, корхоналар ишга тушса қанча одам ишли бўлади, демак, уларнинг рўзғорига қут-барака киради. Маҳсулотларни экспорт қилсак, туманимизга, аҳолимиз чўнтагига пул тушади. Халқимиз бундай эзгу ишларни унутмайди. Кам бўлманг. Сиздан миннатдорман.

Давроннинг юзига қизиллик югурди. Хижолатомуз ерга қаради.

– Қўйсангиз-чи, Комил ака. Ҳаммаси сизнинг саъйҳаракатларингиз билан бўляпти-ку. Қолаверса, булар бевосита бизнинг ишимиз. Ахир шунинг учун маош оламиз, – деди кулиб. – Бизга ишониб шу вазифани топширган экан, демак, ишлашимиз керак-да…

– Тўғри, – деди Қаюмов унинг сўзини бўлиб. – Ҳаммаям маош олади. Лекин, афсуски, ҳаммаям шундай ўйламайди, шундай ишламайди-да. Мен биламан, сиз фақат лавозим тақозосига кўра ишламайсиз. Ҳар бир ишга чин дилдан, виждонан ёндашасиз. Шу элга бирон-бир нафим тегсин, деб ишлайсиз. Мени ана шу хурсанд қилади… Майли, Давронжон, сиз ишингизни давом эттиринг. Мени яна кўрадиган объектларим бор. Тепақишлоқ аҳолиси билан учрашишим керак. Қолган гапларни кечқурун гаплашамиз.

… Ҳоким соат тўққизга яқин қайтди идорага. Столида тахланиб турган ҳужжатларни, мурожаатларни бирма-бир синчиклаб кўра бошлади. Қаюмов баъзи раҳбарлар сингари ёрдамчиси ёзиб келган топшириқномага имзо қўйиб бермайди. Ҳар бир ҳужжатни, айниқса, одамлардан келган мурожаатларни диққат билан ўқийди. Кўтарилган масалаларни ҳал қилиш йўлларини қидиради. Шунга қараб ўзи топшириқнома ёзади.

Ёрдамчи бош мутахассис Холбой Бешимов келганини айтди. Қаюмов эшик тепасидаги соатга қаради.

– Ўҳу, соат ўн бир бўп қопти-ку. Кеч бўлганда нима зарур иши бор экан Холбойнинг, – деди.

– Билмадим… Менга айтмади, – деди ёрдамчи.

Ҳоким столда турган сигаретдан олиб тутатди. Шу билан бироз енгил тортгандай сезди ўзини. Аслида Қаюмовни чекувчи, деб ҳам бўлмайди. У ҳеч қачон ёнида сигарет олиб юрмайди, кўча-кўйда, машинада, айниқса, уйида умуман чекмайди. Фақат ишхонада, унда ҳам асосан, кечки пайт икки-уч дона чекади. Сигаретдан уч-тўрт тортди-да, қолганини кулдонга эзғилаб ўчирди.

– Майли, айт, кирсин, – деди.

Ҳаво иссиқ бўлишига қарамай Бешимов костюм кийган, галстук тақиб олган эди.

– Ассалому алайкум, Комил Қаюмович. Узр, кеч бўлганда безовта қилдим, – деди Холбой.

Ҳоким мийиғида кулди. Унинг кийиниши билан ўзининг кийиниши кулгисини қистатди. (Қаюмов енги калта катак кўйлакда эди).

– Ҳа, Холбой, куёв болага ўхшаб юрибсиз… Нима гап?

Бешимов бироз чайналди.

– Холбой, сиз билан бирга ишлаётганимизга ҳам анча йил бўлиб қолди. Шундайми?

– Шундай, шундай, – деди Бешимов.

– Шундай бўлса, менинг одатимни яхши биласиз, гапни чўзганларни ёқтирмайман. Шап-шап дегунча шафтоли, деб қўя қолиш керак. Мақсадга ўтинг.

– Анчадан бери сизга бир нарсани айтмоқчи бўлиб юрибману ҳеч мавриди келмаяпти…

– Мана, мавриди келди. Айтинг, – деди Қаюмов кулимсираб.

– Анчадан бери Даврон Қўлдошевич …

Ҳоким унга киноямуз қаради:

– Хўш, нима бўпти Даврон Қўлдошевичга?

Комил ака “вич-вич” деб мурожаат қилишни унга хуш кўрмас, оддийгина фалончи ака, деб қўя қолмайсанми, дерди. Ҳозир шунга ишора қилган эди. Буни Бешимов англади.

– Узр, Комил ака, тил қурғур кетиб қолаверади-да.

– Тўғри айтдингиз, – деди Қаюмов. – Бошқарилмаса, суяксиз тил нималар демайди. Хўш, давом этинг.

– Даврон Қўлдошев ҳақида турли гаплар юрибди. – Нима деркин, деган маънода у ҳокимга қаради. Аммо ҳоким муносабатини билдирмаслик учун сигаретга қўл чўзди. – Бошқа ишга кетармишми-ей. Буям майли, – Бешимов жойлашиброқ ўтирди. Энди ўзини бироз тутиб олган, эркинроқ гапира бошлади. – Тумандаги ишларни асосан мен қиляпман, хорижлик инвесторлар билан фақат мен гаплаша оламан. Мана, қанча сармоя кирди туманимизга. Бир нечта кичик корхоналар очдик. Юзлаб иш ўринлари яратдик. Буларнинг бари менинг меҳнатим туфайли, деб юрганмиш. – Бешимов ҳоким ҳозир тутақиб кетади, деб ўйлади-да, унга синчковлик билан термилди. Қаюмовнинг юзида ҳеч қандай ўзгариш сезилмади, гўё суҳбатдошининг гапларини эшитмаётгандай бамайлихотир сигарет чекарди. Бешимов давом этди. – Ахир бу инсофсизлик-ку, Комил ака. Туманимизда нима иш, қандай янгилик бўлса ҳаммаси сизнинг ташаббусингиз, кўрсатмангиз билан амалга ошириляпти-ку. Бир-икки мақтаб қўйганингизга ҳаддидан ошаяптими, дейман-да. Ўзи бир ёш бола бўлса. – Холбой ҳоким индамай ўтирганини ўзининг гаплари ёқаяпти, деб ўйлади. – Бунинг олдини олиш керак, Комил ака. Бу гапларни ҳаммага, ҳатто вилоят раҳбарлари олдида ҳам айтиб юрганмиш. Унинг нияти нима ўзи? – Қаюмов индамади. Сигарет қолдиғини кулдонга эзғилаб ўчирди. Яна нима гапинг бор, дегандек Холбойга қаради. У ростданам мавриди келди, деб отини баттар қамчилади. – Ўзини замонавий, ташаббускор раҳбар қилиб кўрсатмоқчи шекилли. Ҳойнаҳой, сизнинг жойингизга кўз тикканга ўхшайди, Комил ака.

Қаюмов бирзум Холбойга маънодор тикилди, сўнг деди:

– Шу гапларингиз ростми?

Бешимов яна ҳам дадиллашди.

– Рост, Комил Қаюмович… Э, кечирасиз, Комил ака… Ишонмасангиз қасам ичаман…

– Шошманг, шошманг, – деди Қаюмов унинг гапини бўлиб. – Қасам ичиш шарт эмас… Ахир сиз ёш бола эмассиз-ку, гапингизга ишонмасам…

– Шундай, Комил ака.

Қаюмов тугмачани босиб ёрдамчисини чақирди.

– Лаббай, Комил ака, – деди Илҳом.

– Давронни чақир. Шу ердами ўзи, кетиб қолгани йўқми?

– Шу ерда, компьютерда ишлаб ўтирувди.

Бешимов аввалига бир мамнунлик ҳис қилди. “Ҳозир боплайди, таъзирини беради”, деб ўйлади. Аммо бошқа жиҳатдан менинг олдимда гапирмагани маъқул эди, мен айтганимни билиб қолади, деган хавотир чулғади бутун вужудини.

Иш дафтарини кўтариб Даврон Қўлдошев кириб келди.

– Чақиртирган экансиз, Комил ака.

– Ҳа, чақирдим. Ўтиринг, – деб Холбойнинг рўпарасидаги стулни кўрсатди. Бешимов ҳокимнинг юзига, кўзига қанча термилмасин, ичидагини била олмади. Унинг бутун вужуди музлаб, пешонасидан совуқ тер чиқди.

Ҳоким Холбойга юзланди:

– Ҳозир менга айтган гапларингизни бир бошидан битта қолдирмай қайтаринг, – деди.

Бешимов қўлга тушган ўғридай довдираб қолди.

Қаюмов қотма гавдасини бироз эгиб, икки тирсагини столга қўйди. Бешимов томонга бироз энгашди ва паст, аммо кескир овозда деди:

– Қайтаринг, бояги гапларингизни… Мабодо айтишга улгурмай қолган гапларингиз бўлса, уларни ҳам айтинг. Эшитамиз…

Даврон Қўлдошев нима гаплигини билолмай ҳайрон – гоҳ ҳокимга, гоҳ Бешимовга қарайди. Холбойнинг ранги оқариб кетган, боши хам, кўзини столдан узолмасди.

Оғир, жуда оғир сукунат чўкди. Эҳтимол бу сукунат уч дақиқа ё беш дақиқа давом этгандир, аммо Бешимовга бир соатдай, балки бир кундай туюлди. “Ундан кўра уришгани, сўккани, ҳатто ургани афзал эди… Бундай бўлиши хаёлимга ҳам келмаганди…”