Текст книги "Kollu koxa"

İsa Muğanna

KOLLU KOXA

(Mirzə Cəlilin əziz xatirəsinə)

1

KOLLU KOXA

1

Cında qarı, Dingə Dəmir, Həsir Haşım!.. – Bu adlarda nəsə axtarmayın, əmma əlbəttə, qəribədir ki, bizim Qaracalarda uşaqları, yeniyetmələri çıxmaq şərti ilə, neçə adam varsa, bir o qədər də ləqəb var. Hamısını uydurub yaraşdıran da Koxadır. Daha doğrusu, Koxa idi. Daha yoxdur Koxa –

kənddə deyil. İndi onun özünün də ləqəbi var: Kollu Koxa.

Bu ləqəbi kim qoşub? Koxa bunu bilmir. Çünki, dediyim ki-mi, kənddə deyil. Gələndə görəcək ki, özünün də ləqəbi var.

Əmma… gələcəkmi? Ümumiyyətlə, bir də Qaracalara üz tu-tarmı? Aramızda baş vermiş hadisədən sonra mənim sədr olduğum kolxoza ayaq basarmı? Gəlsə nə olar?.. Bu barədə fikirləşəndə məni dəhşət götürür. Hərdən mənə elə gəlir ki, Koxa kəndə qayıdanda mən hətta idarə heyətinə ərizə verib işdən çıxmalı, evimi satıb, arvad-uşağımı da götürüb buradan getməliyəm. Qorxuram? Bəli. Açığı, Koxanın yenidən Qaracalara qayıdacağını düşünəndə məni xof götürür. Çalı-şıram heç olmasa bircə saatlığa unudum onu, mümkün olmur. Koxa qarşımda dayanıb sinəsi qabara-qabara nəfəs alır, azacıq çəp baxan iri, bir az çıxıq gözlərindən qəzəb saça-saça başlayır sadalamağa: “Cında qarı, Dingə Dəmir, Həsir Haşım…” Bununla da mənim işgəncəm başlanır. Bəli, bəli, sözün əsl mənasında işgəncə! Məsələyə bələd olandan sonra görəcəksiniz ki, ilk baxışda çox adi, hətta gülməli, duzlu-mə-2

zəli bir əhvalat kimi gürünən bu ləqəb əhvalatı, əslində dəhşətli və mənim üçün işgəncəli əhvalatdır.

Deyirlər, bu azar, yəni adamlara ləqəb qoşmaq azarı Koxaya atasından keçib; otuzuncu illərdə “kolxoz” təzə-təzə

qurulanda, kolxoza girmək istəməyən az-çox varlı adamlar

“qolçomaq” elan olunub tutulduğu vaxtlar Çopur kişi Qaracalarda ona-buna ləqəb – “laylağı” yaraşdırıb, axırda rayonun rəhbər işçilərinə də “laylağı” qoşub onlarla savaşmış, bundan sonra arvadını da götürüb buradan gedib, ömrünün axırına qədər Samuxda meşəbəyi olmuşdu. Mən onu – Çopur kişini tək bir dəfə, ömrünün son günlərində buraya –

ata-baba kəndinə qayıdanda gördüm. Eynilə oğlu kimi, yəni Koxa kimi nataraz, çopur adamdı. Mingəçevir Su Elektrik Stansiyasının tikintisi başa çatanda, yəni Samux meşəsi su altında qalanda Çopur kişi meşə idarəsinin maşınında Qaracalara düz bir ay kötük daşıdı, yanacaq naminə pambıq çö-pündən savayı bir şeyi olmayan qaracalıların qapı-bacalarını kötüklə doldurdu, axırda isə, yəqin ki, çox işləyib özünü zo-ra saldığına görə xəstələndi, ikicə gün yatıb vəfat etdi. O

vaxt bığ yeri təzəcə tərləyən, ata-anasız Koxa əvvəl Mingəçevirə getmək istədi. Nədən ki, onda hər yerdən fəhlə yığır-dılar, yaxşı maaş, yataqxana, hətta ev vəd edirdilər. Bizim kəndə də gəlmişdilər və başqa cavanlarla birlikdə Koxa da fəhləliyə yazılmışdı. Əmma gedəsi olmadı. Mərhum meşə-bəyidən yadigar qalmış mişarı və baltanı götürüb, gündə bir həyətdə işləyib, atasının gətirdiyi kötükləri yarıb doğradı.

Qocaların dediyinə görə Koxa yalnız atasına rəhmət oxut-durmaq xatirinə bu işə girişibmiş. Bir parası da bu fikirdə idi ki, Çopurlar, ümumiyyətlə, nəsilbənəsil, elə-obaya yaxşılıq eləyib bundan ruhlanarmışlar; Koxa da öz ata-babalarına ox-şayıb. Hər nə isə, fakt budur ki, Koxa uzun müddət həyət-3

lərdə kötük yardı. İndi dənizin altında qalmış Samux meşəsində anadan olub, orada da böyüdüyünə baxmayaraq, ata-baba kəndinin camaatına isinişdi, kötükləri yarıb kəndi, demək olar ki, bir illik odunla təmin etdikdən sonra, biz hamımız onu Mingəçevirə yola salmağa hazırlaşdığımız halda, o, burdan heç yana getməyəcəyini elan etdi. Bu vaxt mən hələ

kolxoz sədri olmasam da, Qaracalarda yeganə ali savadlı aqronom kimi hamı mənə hörmət edirdi. Ortalığa çıxıb: “Koxa bizə gedəcək” deyəndə, bu xeyirxah və qoçaq oğlanın müş-tərisi çox olsa da, heç kəs mənim qabağıma keçmədi. Koxa il yarıma qədər bizdə qaldı. Mən toya, yəni Suğranı evə gətir-məyə hazırlaşanda isə camaat yığışıb ona daxma tikdi. İllər keçdi, mənim Məmmə balam, arxasınca Şəmmə balam dün-yaya gəldi, mən yüzbir qayğısı olan ata, minbir qayğısı olan kolxoz sədri oldum, əmma o il yarımda o çopur, çəpgöz oğ-landan gördüyüm təmənnasız qulluqdarlığın, tabeçiliyin oyatdığı kövrək istilik ürəyimdən getmədi. Hardan, necə biləydim ki, bir vaxt olacaq, mərhum atası kimi Koxa da ləqəb

– “laylağı” qoşmaq həvəsinə düşəcək, həngamələr, dəhşətlər törəyəcək. Koxanın dostu ikən düşməninə çevriləcəm, hamının hörmət etdiyi, mötəbər vəzifəli bir adam ikən, eyni za-manda hamının nifrətini qazanacaq, gözükölgəli, ürəyiyük-lü, vicdanı ləkəli bir bədbəxtə çevriləcəm!..

Yetimlik, deyirlər, guya heç vaxt unudulmur, adam böyüyüb lap yaşa dolandan sonra da uşaqlıqda və cavanlıqda çəkdiyi məhrumiyyətlərin izi ürəyindən getmir. Yəqin ki, be-lədir. Əmma Koxa yetimliyi çox tez unutdu. Nataraz, dəli-dolu bir oğlana çevrilib, ona-buna ləqəb qoşmağa başladı. Və

nəhayət, günlərin birində, cəmaatın arasında dimdik dayanıb nərildədi ki:

– Mən sənin başıyın tacını sevirəm, ay sədr!

4

Ara-bərədə qəribə-müəmmalı pıçıldaşma gəzdi. Mən isə

heç nə anlamadım:

– Bu nə deməkdi? – dedim. – Necə yəni “başıyın tacını sevirəm?!”

Dedi:

– Qardaşın başının tacı-bacı deyilmi? Koroğlu deyib:

“axçasız-pulsuz aşiqəm”. Bir daxmam var, onu da bilirsən cəmaat tikib. Bir tək canım var o da sizə qurbandı. Söz verirəm, ömrümün axırınacan qapınızda qul olacam. Adı Bacı-tacını ver, başımda gəzdirim!

Qızardım, pörtdüm, necə deyərlər, şişdim qaldım.

Bacı-tacı kimi, bütün başqa ləqəblər də elə sərrast və tu-tarlı idi ki, hətta rayondan gələn qonaqlar da maraqlanırdı-lar. Sahədə, yaxud kiminsə evində, süfrə başında Koxadan təkidlə xahiş edirdilər ki, ləqəbləri sadalasın. Koxa isə “lay-lağılarını” ucuz satmırdı: hər biri bir idarənin məsul işçisi olan mötəbər qonaqlara “hərəniz bir şeyə boyun olun” – deyib, onları Qaracalar üçün nə isə xeyirli bir iş görməyə məcbur etməyincə sadalamırdı.

– Məsəl var, atamı öldürmüşəm ki, goruna and içim. Haşım kişini Həsir Haşım eləmişəm ki, bunun ona xeyiri dəy-sin, – deyirdi.

Ləqəblərin guya hərəsinin bir tarixçəsi vardı və guya hərəsinin altında bir məna gizlənirdi.

Soruşurdum. Özü də dəfələrlə. Əmma Koxa açmırdı.

– Fikirləş özün tap, – deyirdi.

Bizim cavanlardan kimisi “importnı tavar” alverinə, kimisi şeir yazmaq azarına tutulmuşdu. Xüsusilə, bu axır vaxtlar, şair olmaq asanlaşandan bəri, yəni “sərbəst şeir” dəbə

minəndən bəri hansı cavanı iş üstündə tapmırdımsa, bilir-5

dim ki, xəlvətə çəkilib şeir yazır. Koxa isə “laylağı” qoşmaq azarına tutulmuşdu.

– Ey, Xain Xıdır! – deyirdi. – Ey, Çənə Bağır! – deyirdi.

“Xain Xıdır”, necə deyərlər, diri gözlü ölürdü, “Çənə Bağır” qızarırdı, ağarırdı, bozarırdı.

– Yaxşı, yaxşı, a Koxa, çalışaram heç olmasa sən olan yerdə az danışım, – deyirdi.

– Tülkü Nəsib! Bic Bəbir!.. və sairə. Sadalayıb, axırda hökmən mənə baxırdı:

– Niyə “Tülkü”, ay sədr?! Niyə “Bic”, ay sədr?! Niyə öy-rənmirsən, niyə bilmirsən?!

Mən təəssüf edirəm, təəssüf nədir, yanıb-yaxılıram ki, başısoyuqluq elədim, vaxtında hər şeyi öyrənmədim. Öy-rənsəydim, əlbəttə, heç bir müsibət olmazdı. Nə isə…

Koxa kənddən gedəndən sonra nə iş üstundə, nə də

məclis-mərəkələrdə ləqəbləri sadalayan vardı. Bəlkə kim isə, haradasa isə, sadalayırdı. Mən eşitmirdim. Sonradan bildiyim kimi, hərəsinin doğrudan da öz tarixçəsi, gizli mənası olan bu ləqəblər unudulan şeylər deyildi, çox güman ki, sadalayan vardı. Mənim yanımda isə onları heç kəs dilinə gətirmirdi. Yalnız hərdən, yoldan ötəndə, yaxud axşamlar həyətdə oturanda, harada isə, kiminsə “Cında” və ya “Dingə”

dediyini eşidirdim. Bununla da əhvalım dəyişirdi. Başqaları üçün, indi, bəlkə də adi kəlmələrə çevrilmiş bu ləqəblər qulağıma dəyəndə hər dəfə sarsılırdım. Çünki, indi, Koxa ilə

mənim aramda baş vermiş hadisədən sonra bu ləqəblərin hər birində mən öz bağışlanmaz günahlarımın tarixçəsini görürdüm. Nə idi bu günahlar? Necə deyərlər, danışmasam ölərəm…

6

2

Gün əyiləndən sonra bütün kənd kanal boyunda otururdu ki, istidən təntiyən olanda özünü suya təpsin. Bakıdan gələnlər danışırdılar ki, orda da isti keçir: camaat səhərə qədər dəniz kənarından çəkilmir, skamyalarda yer tapmayan-lar sahilə qəzet sərib otururlar… Qaracalılar hərdən belə və

buna bənzər söhbətlər eləyirdilər. Əksər hallarda isə susurduq.

Gündüzlər motorlar qızdığına görə, adətən gecələr işləyən maşınlarımız da susurdular. İtlər, pişiklər də susurdu.

Göyün üzünü tutmuş durğun buludun altında hava elə bil getdikcə sıxılıb, bizi də sıxıb əzirdi. Quru palaz üstündə sə-rilib heysizlikdən qımıldanmayan uşaqlarımızın, ömürlərin-də belə müsibət görmədiklərini deyib, ikicə kəlmə danışma-mış təngnəfəs olan qocalarımızın, günbəgün yox, saatbasaat yanıb əldən gedən əkinlərimizin dərdini çəkə-çəkə qan-tər içində oturub susurduq. Əmma bu mənalı sükut idi: atom sı-naqları təbiətin, necə deyərlər, altını üstünə çevirmişdi; ən fəal “atomşik” isə elə “bizimki” idi, yəni Sovet hökuməti.

Üstüörtülü “baisin evi yıxılsın” deyib, deyinməkdən başqa nə danışaydıq!

Birdən, bu ölgünlükdə gümrah bir səs eşitdim:

– Salam əleyküm, a Qaracalar cəmaatı!

Kanalın beş addımlığında, asfaltdan ayrılıb bizim kəndin böyründən, əkinlərimizin arası ilə uzanıb düzənliyin də-rinliyindəki kəndlərə gedən torpaq yolda bir “Moskviç” dayanmışdı. Yəqin ki, bürkü məni lap əldən saldığına görə maşının səsini eşitməmişdim. Gecənin yarısında Qaracalar camaatını belə gümrah salamlayan adamın səsini isə, nə qədər 7

üzgün olsam da, eşitməyə bilməzdim. Çünki bu, Qılınc Qurbanın səsi idi:

– Ölənlərinizin ehsanına, sərin sudan, atlamadan nəyi-niz var.

Məndən savayı kanal boyunda daha bir neçə nəfər başını qaldırıb maşına tərəf baxdı. Faraların işığından xeyli kənarda, əllərini belinə qoyub dayanmış xırdaca qaraltını görən kimi sağ-solumda pıçıldaşdılar:

– Qılınc Qurbandı. Axır ki, gəldi!

– Xeyir ola, gecənin bu vaxtı niyə?..

– Su istəyir. Tez olun!

– Tək deyil, deyəsən. Böyük qabda apar.

– Atlama istəyir!

Qaranlıqda əlimi yan-yörəmə atıb, bir ucunu daş parça-sının altına qoyduğum kəndiri tapdım. Kəndirin o biri ucunu Suğranın axşamdan uşaqlar üçün hazırladığı qatıq atla-ması ilə dolu bitonun qulpuna bağlayıb, kanala sallamışdım.

İpi dartıb bidonu çıxartdım. Sonra kibrit çəkib, palazın künc-bucağında dəmir dolçanı axtardım.

Şofer yalxı maykada başını rulun üstünə əyib hərəkətsiz qalmışdı. Arxada oturan adam da qurşaqdan yuxarı so-yunduğuna baxmayaraq, deyəsən, lap taqətsizləşib başını yana söykəmişdi. Qurban kişi isə boğazının altında yalnız bir-iki düyməsi açılmış boz kiteldə, dimdik dayanıb, yanına gələnlərə bircə-bircə əl verirdi. Kanal boyundan yeni-yeni adamlar qalxıb görüşməyə tələsirdilər.

Bu hörmət, əlbəttə, səbəbsiz deyildi. Qılınc Qurbana əl vermək özü də şərəf sayılırdı.

Rayonda hara ayaq basırdısa, Qılınc Qurbanı hər yerdə, o cümlədən raykomda, icraiyyə komitəsində və başqa rəsmi yerlərdə də ehtiramla qarşılayırdılar. Hər rayonun öz şöh-8

rətli adamları olduğu kimi, bizimkilər də vardı. Qurban kişi isə həmin adamlar içərisində birinci idi. Rayon mərkəzinin ən səfalı yerində, bağ-bağat içində ev vermişdilər ona. Qurban kişi hər ay təqaüdünü alıb, bu səfalı evdə rahat oturub ömrünün sonunu yaşamalı idi. Əmma onu rahat qoymur-dular. Bakıdan, qonşu rayonlardan qonaqlar gələndə, Qılınc Qurbanı geyindirib-kecindirib, rayonun fəxri sayılan köhnə

bolşevik kimi, məclisin başında oturdurdular. Sağlığına içir-dilər. Onun da nə isə bir söz deməsini, dünyagörmuş, təcrü-bəli qoca kimi, nəsihətini-filanını gözləyirdilər. Bayram günlərində ordenlərini, medallarını taxıb zəhmətkeşlərin rəsmi keçidini qəbul etmək üçün tribunaya qalxmasını gözləyirdilər. Bütün bunların nəticəsində, hansı bir jurnalist isə maraq-lanıb, bu kişini geniş miqyasda şöhrətləndirməyi özünə borc bilib, onun haqqında “Qılınc Qurban” adında bir kitabça yazmışdı. Mən bu kitabçanı oxumamışdım. “Bələd olanlar bilirlər ki, işə az-çox can yandıran kolxoz sədrinin çox vaxt gündəlik qəzetə baxmağa vaxtı qalmır. Əmma eşitmişdim ki, həmin kitabçada Qurban kişinin vaxtilə, cavanlığında “Gəncə qiyamı” deyilən üsyanın1 yatırılmasında iştirakı, qaçaq-larla vuruşmaları, sonra öz kəndində sovet sədri vəzifəsində

gördüyü işlər barədə danışılırdı. Bu kitabça çap olunub ya-yılandan sonra Qurban kişini hamı “rayonumuzun fəxri” ad-landırırdı, əmma mən qəti bilirdim ki, o, təmtəraq xoşlayan adam deyildi. Öz şəxsiyyətinin qiymətini başa düşüb, lazım olanda bu qiymətə münasib, mötəbər görünsə də, axır vaxtlar təriflərdən bezikmişdi, eşidəndə dərhal üz-gözünü tur-şudurdu. Dərin, sıx qırışlarla çalın-çarpaz doğranmış bir əlcə

qara sifəti elə bil daha da qaralırdı, hətta iri, işıqlı gözləri də

1 1920-ci ildə Sovet hakimiyyətinə qarşı üsyan.

9

kölgələnən kimi olurdu: “Öldük! Canımız çıxdı mədhiyyə

eşitməkdən! Bəs deyilmi, ay cəmaat?!” – Qurban kişi belə deyəndə, mən görmüşdüm ki, bəziləri bir-birinə göz vurub be-lə güman edirdilər ki, “mədhiyyələrin” əleyhinə danışmaqla qoca özünü dartıb bir az yuxarıkı pilləyə qoyur.

Səhv edirdilər.

Bir dəfə kolxoz sədrlərinin, kənd soveti sədrlərinin və

ilk partiya təşkilatı katiblərinin birgə rayon müşavirəsində

tənəffüs vaxtı Qurban kişi sərin limonad istədi. Ona qulluq göstərmək istəyən kolxoz sədrlərindən azı beş-altı adam hamısı birdən bufetə cumub, hamısı da əli butulkalı qayıdanda Qurban kişi əvvəlcə qəhqəhə çəkdi, sonra isə birdən qapqara qaraldı, dediyim kimi, elə bil hətta gözlərinin içi də kölgələndi. Bircə kəlmə: “Bezmişəm!” – dedi. Sonra adəti üzrə deyinməyə başladı: “Stalini tərifləyib göylərə qaldırdınız, sonra da “kultliçnostun zərərləri” deyib yerə vurdunuz! Heykəlləri heç, şəkli də qalmadı! İndi də mən təki bədbəxtləri qaldırır-sınız ki, bizi də yerə vurasınız?!” Bu deyintidəki dərdi, faci-əni görməmək mümkün deyildi: kişi əzab çəkirdi.

Bufetdən limonad gətirənlər içərisində mən də vardım.

Həmin deyintidən sonra, ömründə birinci dəfə elədiyim can-fəşanlığımdan qızarıb bir kənarda qalmışdım. Qurban kişi, yəqin ki, mənim əhvalımı duyub gülümsündü: “Gətir, sə-ninkini içəcəm”, – dedi.

Bəzi sırtıq-sürtük sədrlər zarafata, məsxərəyə salıb, hərəsi öz butulkasını irəli soxmağa çalışdısa da, Qurban kişi tək mənim gətirdiyim limonaddan içdi, sonra milçək qovur-muş kimi, əlini yellədi, həmin sırtıq-sürtükləri başından qo-vub, məni yanında oturtdu.

– Təmiz adama oxşayırsan. Səndən xoşum gəldi, Cavanşir, – deyib orda ilk dəfə mənimlə xeyli söhbət elədi. Mən 10

bir daha inandım ki, bütün ömrünü kəndlərdə at belində ke-çirmiş bu kişini indiki həyatı doğrudan da darıxdırır. – Ələl-xüsus da ki, bu yaltaqlıq! Dad bu yaltaqlıq əlindən, Cavanşir! – dedi. – Əvvəllər nə kənddə-kəsəkdə, nə də bu şəhərdə

belə sırtıqlıq yoxdu. Lap zibili çıxıb bu vəzifəli adam deyilə-nin! Pis qırdı bu yaltaqlıq, yapışdımı, daha qopartmaq olmur! – dedi. – Gedəcəm! Əvvəl-axır gedib dədəmin o uçuq komasında oturacam! – dedi.

Mənim gətirdiyim limonadı son damlasına qədər içən-dən sonra, Qurban kişi “bu zəhrimarın” adamı daha da yan-dırdığından şikayətlənib, vaxtilə kənddə sovet sədri olanda yayın istisində yaylağa atlı göndərib qarlı dağlardan xur-cunda, saman içində buz gətirtdiyi dəmləri xatırladı. Bunu elə yanıqlı danışdı ki, mən mütəəssir oldum, bu saat ona buz tapmağa söz verdim. Raykomun bufetinə, oradan da su dü-kanlarına yüyürdüm. Son vaxtlar rayonda işlənən süni buz qalaqları arasında, nəhayət, bir parça əsl buz tapdım, pivə

dolçasının içində müşavirə gedə-gedə rəyasət heyətinə aparıb Qurban kişiyə verdim.

– Pah! Pah! Sağ ol, bala, sağ ol! – dedi və cibindən iri bıçaq çıxarıb açıb, müşavirəni-filanı saymadan, elə o pivə dolçasının içində şaqqaşaq doğrayıb, xırdalayıb, dişinə salıb xartaxart yedi.

Müşavirənin axırında hamı xahiş etdi ki, “rayonumuzun fəxri” də danışsın. Qurban kişi başını buladı. Sağ-solunda oturan raykom katiblərinə şikayət tərzində nə isə deyib, nəhayət, ayağa qalxanda isə, cəmi beş-on kəlmə danışdı.

Mən orda öyrəndim ki, rayonda çağrılan bütün iclaslarda, müşavirələrdə, bayram şənliklərində, qonaqlıqlarda iştirak etdiyinə baxmayaraq, Qurban kişini üstəlik də məhkəməyə

xalq iclasçısı seçiblər. Çıxışında o, bütün bu həngamənin 11

əvəzində ürəyinə yatan “atüstü bir qulluq” istədi. Rəyasət heyəti də, zalda oturanlar da hamı “rayonun fəxrinin” mü-şavirədə haqqında söhbət gedən təsərrüfat məsələlərindən, pambıqdan, üzümdən, suvarma işlərinin çətinliyindən da-nışmasını gözləyirdilər. O isə “atüstü bir qulluq”, yəni “adı, ünvanı olan bir vəzifə” istəyib oturdu.

Və yenə deyinməyə başladı:

– Yığışırıq, elə danışırıq! Danışırıq! İclas! İclas!.. Mos-kvada hər gün iclas, Bakıda hər gün iclas, rayonda hər gün iclas! Nədi bu belə?! Niyə işləyən yoxdu, ay bala?!

Rəyasət heyətində də, zalda da pıçıldaşma gəzirdi. Ha-mı birtəhər, məyus olmuşdu.

Qurban kişi o yan-bu yana baxdı. Deyəsən, nə isə fikirləşib yenə ayağa qalxdı. Zalı göstərib:

– Buna baxın! Səhər saat doqquzdan indiyə qədər bu bir orduluq adam boş-bekara oturub burda! Buydumu biz bol-şeviklərin qurmaq istədiyimz dövlət?! Deyirdik: “Hərəyə öz zəhmətinə görə…” Zəhmət çəkənlər çöllərdə günün altında ac-yalavac, biz burda belə! Limonad dartırıq! Buz xırtdadı-rıq! Deyirəm genə kəndə göndərin məni! Hamınız gedin! İclas nədi?! İşləmək lazımdı, bala! Kolxozlara, sovxozlara sahib olun! Hər vəzifəli adam bir kolxozu podrata götürsün, hamilik eləsin, xeyir versin! Yoxsa, bu nədi?!

Mənim ürəyim çırpınırdı. Ağlıma bir fikir gəlmişdi, əm-ma dillənməyə cəsarət etmirdim. Qorxurdum münasib düş-məsin.

Qurban kişi pivə dolçasını götürüb buzun suyundan bir qurtum içib: “Oxay!” – dedi. Gördüm yenə buz sındırmaq istəyir. Yerimdən necə atıldığımı, cibimdəki qaşıqlı-çəngəlli bıçağı necə işlətdiyimi bilmədim. Sonra isə, beynimdəki fikir-dən sehirlənmiş kimi, dayanıb, indi yadıma gələndə ətimi tö-12

kən, axmaq bir təbəssümlə gözlərimi onun üzünə zillədim.

Əzabla düşünürdüm ki, necə edim, bir az əvvəl dediyi “ha-mi”lik məsələsini necə xatırladım?

İxtisasca aqronomluğuma baxmayaraq mən partiya tarixi ilə də çox maraqlanırdım. Tribunaya qalxmadan, bıçaq əlimdə, başladım ki:

– Rusiyada inqilab illərində təsərrüfat yerli-dibli dağı-landa Lenin neyləmişdi, yadınıza salın. İyirmi beş min fəh-ləni səfərbər eləyib kəndlərə göndərmişdi ki, təsərrüfatı qal-dırsınlar. “Dvadsatipyatitısyaçniki” – “İyirmibeşminçilər”

adlandırılan o vətənpərvər adamlar Rusiyanı aclıqdan xilas etdilər!

Qılınc Qurbana elə bil dünyanı bağışladım. Dolçadan bir qurtum da içib, ucadan:

– Afərin! – dedi. – Afərin, Cavanşir Ocaqov! Sənin kol-xozunu şəxsən podrata götürürəm! Hamilik deyirlər, şefliyə

götürmək deyirlər. Mən bax o iyirmibeşminçilər təki kəndlərə çağırıram bütün bu vəzifəli, savadlı adamları! Gedək qaldıraq təsərrüfatımızı! Yoxsa, bu nədi, a yoldaşlar?! Kolxozlar dağılır, əmbə biz elə iclas eləyirik!

Yazın məni bu Ocaqovun kəndinə! Podrata!

“Şeflik” demək istəyirdi, “podratçı” – dedi. Ancaq heç kəs bunun üstünü vurmadı. Mənə gəlincə, mənim üçün bu saat dünyada bu “podrat”dan gözəl ikinci bir söz yoxdu. Bu söz Qurban kişinin dilindən çıxar-çıxmaz, mən hərəkətimin necə görünəcəyini düşünmədən, rəyasət heyətinə cumub, qocanın tarım çəkilib kip düymələnmiş kitelin içində elə bil sümükdən savayı heç nəyi olmayan xırdaca bədənini qu-caqladım, sonra büt qarşısında əyilən kimi əyilib, əllərini öp-düm.

13

Bu təfsilatı mən indi belə aydın xatırlayıram. Onda isə

qocanı qucaqladığımı da, əllərini öpdüyümü də bilmədim.

Bir də o vaxt ayıldım ki, böyründə dayanıb mənim başıbəlalı kolxozumu “podrata” götürən bu möhtərəm şəxsin xırdaca boyundan uca görünməmək üçün qəsdən qıçlarımı əyib, bo-yumu balacalaşdırıb var qüvvəmlə əl çalıram.

“Başıbəlalı kolxozum” deyirəm, ona görə ki, neçə ildən bəri mən Qaracaların qumlu, gilli torpaqlarında pambığın vaxtsız yanmasını, bu torpaqlarda üzümçülüyün və qoyun-çuluğun daha sərfəli olduğunu sübut edə bilmirdim; köhnə, ixtisaslı aqronom kimi dəlillər gətirirdim, fayda vermirdi; hər il təsərrüfatın planlaşdırılması başlananda, iclaslarda pambığa ehtiyacdan danışıb, sahələri pambıq əkini üçün ya-rarlı olan kolxoz və sovxozlarla bir yerdə Qaracalara da öhdəlik verirdilər. Qaracalar isə, hər il haqq-hesab vaxtı üzü qara çıxırdı. Bunu bizim məsul işçilərin hamısı bilirdi. Mənim sonsuz şikayətlərimin cavabında: “Neyniyək, Cavanşir, əlacımız yoxdu. Moskva elə pambıq-pambıq deyir. Orta Asiya da biz gündədi, dözməliyik”, – deyirdilər. “Vaxt gələr, planlaşdırmadakı nöqsanlarımızı aradan qaldırarıq”, – deyirdilər. Mən onların danışıqlarındakı səmimi etirafı duyurdum, necə deyərlər, ürəyimə daş basıb susurdum, dözür-düm. Günlərin bir günü Qurban kişinin – “rayonumuzun fəxri Qılınc Qurbanın” belə gözlənilmədən Qaracaları “podrata” götürüb mənə dayaq, hamıya şef olacağını, əlbəttə, güman eləməzdim. Odur ki, birdən-birə xoşbəxt olmuşdum; var qüvvəmlə əl çalırdım. Üç katibin üçü də, icraiyyə komi-təsinin sədri də, rayon qəzetimizin redaktoru da – hamı əl çalırdı.

Tay-tuşlarım – kolxoz sədrləri zaldan qibtə ilə baxırdı-lar.

14

– Allahın verdi!

– İşin düzəldi, Ocaqov!

Həmin bu anlarda məndə nə isə çox pis bir dəyişiklik ol-du; birdəncə əlimi qaldırıb qışqırdım:

– İndi ki, Qurban kişinin adı mənim üstümdədi, pambıq planını nəinki azaltmaq, hələ artırmaq istəyirəm! Əlavə öhdəlik götürürəm! Yüz əlli faiz ödəyəcəm pambıq planını!

Zal susdu. Mənə təəccüblə, hətta heyrətlə baxdılar.

Əmma mən içərimdə titrəyən qorxağa təslim olmadım; hamıya müraciətlə sual verdim ki, məgər siz Qılınc Qurbanın adındakı qüdrətə bələd deyilsinizmi?! Qarşımda qapılar öz-özünə açılmıyacaqmı?! Yüz əlli faiz öhdəlik üçün nə la-zımsa, hamısı öz-özünə düzəlmiyəcəkmi?!

Bu səmimiyyətə yenidən əl çaldılar və bununla da hər şey qurtardı.

Müşavirədən sonra katiblər məni saxladılar.

– Çox sevinmə, Ocaqov! – Bunu birinci katib dedi. O birilər başlarını tərpətdilər. Yəni: biz də bu fikirlə şərikik. Bu nə deməkdi? Niyə sevinməyim?

Mənim çaşqınlığımı görüb gülümsündülər və başa sal-dılar ki, əgər bundan sonra Qaracalarda iş axsasa, bu, kəndə

ziyan vurmaqdan başqa, həm də Qılınc Qurban kimi bir adamın şöhrətinə ləkə olacaq. Qurban kişinin adının ləkələnməsi isə, rayonun adının ləkələnməsi deməkdir. Buna görə də, əgər qaracalılar indiyə qədər ikiqat artıq səylə işləyirdilərsə, bundan sonra dörd qat artıq qüvvə ilə çalışmalıdırlar.

Mən qətiyyən ruhdan düşmədim.

– Təki Qurban kişinin adı üstümüzdə olsun, hər şey düzələr! – dedim.

Gözlədiyim kimi, o kişinin adının üstümüzdə olması bi-zə az kömək eləmədi; bizə əlavə iki yük maşını verdilər. Vəd 15

etdilər ki, su qalxmayan yerlərdə artezian quyuları qazmaq üçün ssuda buraxacaqlar. Yüz əlli faiz pambığın gəliri hesabına iki yüz hektar sahədə üzümlük salmaq barədə təklifi-mə də etiraz etmədilər.

Mən, dediyim kimi, Qılınc Qurbanın adını əlimdə bay-raq eləyib hansı idarənin qapısına ayaq basırdımsa, qapı qarşımda doğrudan da öz-özünə açılırdı. Suğranın dediyinə gö-rə, ruhumun təzələnməsindən başqa, mənim hətta yerişim də, oturuşum-duruşum da dəyişmişdi.

Əvvəllər, rayon mərkəzində mənlə yalnız uzaqdan-uzağa başlarını tərpətməklə salamlaşan adamlar, indi boyu-mu görən kimi yanıma gəlirdilər, əlimi sıxırdılar.

– Qılınc Qurban yüksəldir səni! Ən azı üçüncü katib ola-caqsan, ay xoşbəxt karyerist!.. – Çəkib restorana, pavilyona salırdılar, qonaqlıqdan sonra da ciblərimi şokoladla doldu-rurdular ki, “uşaqların yanına əliboş qayıtmayım”.

Əvvəllər, yorğun-arğın evə qayıdanda cüt balalarım –

Məmmə ilə Şəmmə çənəmin altını kəsdirib üzümə baxanda, uşaqları iki kəlmə xoş sözlə dindirməyə də həvəsim qalmır-dı. İndi isə, nə qədər yorğun olsam da, Məmməni bir dizimin, Şəmməni o biri dizimin üstünə alırdım. Suğra baxıb gü-lümsünürdü:

– Allah o kişinin atasına rəhmət eləsin, səni adam elədi!

– deyirdi.

Qısası, mən xoşbəxt idim. Əmma xoşbəxtlik uzun sür-mədi.

Pambıq səpini başlanar-başlanmaz, Qurban kişi zəng vurub məni yanına çağırdı. Xəbər verdi ki, öhdəlik məsələsi onun “ürəyinə tıqqıltı salıb”, quraqlıq belə getsə, fəxri sədrlikdən imtina edəcək. “Nahaq yerəcə döşünə döydün, gərək ayağını yorğanına görə uzadaydın”, – dedi. Sonra da xəbər 16

verdi ki, həkimlər onun qanında şəkər tapıblar, çox işləməyə, əsəbləşməyə qoymurlar. Bu, əlbəttə, mənim üçün gözlənilməz xəbərdi. Qurban kişinin adının qüdrətini təcrübədə

gördüyümdən, eşitdiyim qanımı qaraltdı. Hətta çox pis narahatlıq və qorxu duydum. Neyləməli idim? Geri çəkilmək?

Yox, daha gec idi.

Qorxunu ürəyimdən çıxarmağa çalışdım. Yenə də: “Hər şey düzələr, təki sənin adın bizim üstümüzdə olsun”, – dedim. Əmma hiss etdim ki, bu dəqiqədən başlayaraq, mü-şavirədən sonra duyduğum xoşbəxtliyim gedir, əvəzində nə

isə dumanlı bir narahatlıq gəlir.

Həmin bu vaxtlar Koxa mənə ləqəb yapışdırdı: “Cəfalı Cavanşir!”

Yaz keçdi. Yay girdi. İstilər düşdü. Eynilə keçən ilki ki-mi, inişilki kimi Qaracaların gilli-qumlu torpaqları yarıq-yarıq oldu. O yarıqlar timsah ağzıtək açılıb suyu xorhaxor udurdu. Doymaq bilmirdi. Həmişəkitək yenə də iki qarışdan yuxarı qalxmayan, cəmaatın dediyi kimi gədələyib qalan pambıq kollarının yarpaqları saralır, qozalar hələ ucları çat-lamamış soğulub, quruyub daşlaşırdı. Mən ara-sıra Qurban kişinin yanına gedirdim, ondan gah su idarəsinin müdirinə, gah da kanal boyunda bizdən yuxarıkı kolxozların sədrləri-nə məktub alırdım. Özünə də yalvarırdım ki, hamilikdən, fəxri sədrlikdən imtina eləməsin. Qoca susurdu. Kip düymələnmiş kitelin içində həmişəkitək qıvraq və yaşından çox-çox cavan görünsə də, hiss olunurdu ki, vaxt artıq öz hök-münü verib, bu son aylarda kişi qocalıb, ürəyi köyrəlməyə

başlayıb və bu səbəbə görə də mənim yalvarışlarımın müqa-bilində sərt cavab verə bilmir. Axırıncı görüşümüzdə qoca, yığıncaqlardan, qonaqlıqlardan, “bu boş danışıqlardan, ya-17

xasını qurtarıb”, tezliklə Qaracalara gələcəyinə, “dərdimizə

iş üstündə əlac eləyəcəyinə” söz vermişdi.

İndi, nəhayət, gəlmişdi! Həm də istilərin belə dəhşətli vaxtında, gecə yuxusuna haram qatıb gəlmişdi! Hamimiz!

Şefimiz!..

3

Özümü onun üstünə saldım.

– Xoş gəlmisən, Qurban əmi! Səfa gətirmisən bu başıbəlalı kəndə!

Yorğun-yorğun gülümsədi.

– Yanı gəlmiyə bilərdimmi, a Cavanşir?!

– Axır ki, qopdun iclaslardan!

– Yaman qopmuşam!.. Danışıqdan keçib bizim höku-mətimizinki. Kimin beş qəpik gəliri var, o işləyir. Zəhmət adamının gəliri yoxdu, ay oğul! İşləmir! Təsərrüfat dağılır!

Biz də qalmışıq, neyləyək? Hər vəzifəli adam bir sahəni podrata götürsün! Xeyri nədi?! – Əlimə baxdı. – Nədi o?

– Atlamadı, – dedim. – Pis deyil, az-maz sərnidər ürəyini.

– Gətir görək! – dedi. – Tök görək, tök! Allah qara eləsin qocalığın üzünü.

Dolçanı alıb bir-iki qurtum içdi. Köksünü ötürdü:

– Eh, – dedi, – bir zaman vardı Qurban əmin səngərə yatanda birdən iki sutka daşın dalından qalxmazdı. Susuz-sel-siz, birdən iki sutka! Ağzım quruyanda dilimin üstə yastı daş qoyardım! Şəhərə köçəndən bəri içimdən əjdaha peyda olub. Əjdahanın adı da nə olsa yaxşıdı? Şəkər! İndi naxoş-18

luqların adı da məzəli olub. Raykomda deyirəm, bu üç-dörd ildə mənə o qədər tort-mort, şirni-mirni yedirtdiniz ki, axırda, deyirəm, damarımda qanım da dönüb şəkər oldu.

Atlamanı qurtum-qurtum, ləzzətlə içib, dolçanı mənə

qaytardı.

– Burda məndən savayı da ürəyi yanan var. Ver içsin.

Ha dedim ki, Qaracalar sənin yerin deyil, otur şəhərdə, bağın sərinində, sözümə baxmadı sağ olmuş. Yoldaca təntidi.

Ver, içsin. Bundan sonra tövbə deyər yay vaxtı kəndlərə

ayaq basmağa! – Maşına baxdı.

– Bağışla ha, qocalar bir az tamahlı olur. Dözə bilmədim, ay oğul, səndən əvvəl özüm içdim.

Məlum oldu ki, maşındakı qonaq Qurban kişinin haqqında kitab yazan jurnalistdir. Bakının istisindən qaçıb Qurban kişiyə qonaq gəlib ki, beş-üç gün dincəlsin, əmma gəlib burda da istiyə düşüb. Cavanca oğlandı. Yazıq elə təntimişdi ki, atlamanı dolçaya tökməyimi gözləməyib, bidonun qırağından içib tamam boşaltdı, sonra isə, çılpaq sinəsindən damlaları silə-silə “ah-uf” eləyib, bir sərinlik üçün elə yal-vardı ki, hamımız əl-ayağa düşdük: sərin yeri hardan alaq?!

Evlərimizdə, həyətlərimizdə, ümumiyyətlə, kəndin arasında tər adamın bədənindən su kimi axırdı, yeganə az-maz havalı yer bura – kanalın kənarı idi ki, qonaq burdan da qaçmaq istəyirdi.

Mən lap özümü itirdim. Qurban kişinin haqqında kitab yazmış bu cavan oğlana lazımınca hörmət edə bilməyəcəyi-mi düşünüb, necə həyəcanlandımsa, hətta babalarımızın bu yerə daş qoyduğu günə lənət dedim.

Çağırdım ki:

– Ay Suğra! Ay Bacı! Gedin evdə pəncərələrin hamısını açın, bəlkə bir az yelhayı ola!

19

Suğradan səs çıxmadı. Bacım-Tacım ağ kəlağayı altından harayasa kənara baxdı. Onun baxdığı səmtdən Koxa peyda oldu.

– Qorxma, cəfadan qurtaranın var sənin, ay Cəfalı! – deyib çöldə yeri fənər işığında suvaran suçularla birlikdə gəlib, Qurban kişi ilə görüşdü.

– Qonağın əlacı məndə! – dedi.

Bir əlində fənər, o biri əlində lapatka vardı. Kəmərindən pambıq kolu sallanırdı. Mən onu hər axşam bu vəziyyətdə

görməyə adət etmişdim. Koxa gəlib, kanalın üstündə fənəri yerə qoyar, suvardığı sahədən nümunə gətirdiyi pambıq kolunu mənim dizimin üstünə atıb, lapatkasının sapına dirənib, mənim nə isə deyib-danışmağımı gözləyərdi.

Yenə fənərini yerə qoydu. Pambıq kolunu mənim üstümə atdı. Yeriyib maşının qapısını açdı.

– Düş görək, a nərmənazik yoldaş!

Qonaq tələsmədən köynəyini əyninə taxdı, ölüm-zülüm sürünüb maşından çıxıb bizimlə görüşdü. Şiv çinartək nap-nazik, qıztək göyçək oğlandı. Ətəyini şalvarın üstündən salladığı ağ, qolsuz köynəyinin altında belinin incəliyi hiss olunurdu. Arıq, bir az uzunsov və elə bil tamam qansız sifətin-də iri, yorğun gözləri fənərin işığında solğun-solğun parıl-dayırdı. Zil qara, gur saçları bu bürküdə ağırlıq eləyirmiş ki-mi, uzun, zərif boynunu əyib başını bir az sallağı tuturdu.

Qaracalılara bir-birinin ardınca əl verəndə tək bir dəfə, onda da pıçıltı ilə: “Məlik”, – dedi, sonra isə nə səsini çıxardı, nə

də başını qaldırıb kimlərlə tanış olduğu ilə maraqlandı. Halı özündə deyildi. Axırıncı adama da candərdi əl uzadandan sonra çəkilib böyrünü maşına söykədi, torpağından toz və

yanıq iyi qalxan bu cəhənnəmtək isti yerə gəldiyinə peşman olduğunu gizlətmədən köksünü ötürüb hərəkətsiz qaldı.

20

Mən Koxanı kənara çəkib soruşdum ki, qonaqları hara aparacaq. Astadan soruşdum ki, qonaqlar eşitməsinlər. Koxa isə, öz həmişəki sərbəst, nəriltili səsi ilə:

– Əşi, nəyinə gərəkdi? – dedi. – Bu saat bunlara bir kef düzəldim, qayıdanda aləmə car çəksinlər ki, Qaracalar adında təzə kurort açılıb!

Qurban kişi yaxınlaşıb altdan-dik diqqətlə Koxanın üzünə baxırdı. Hələ bayaqdan Koxa ilə xüsusi maraqlanırmış ki-mi görünürdü. Mənlə söhbət edəndə də, atlama içəndə də, qonağının haqqında danışanda da ara-sıra gözlərini qıyıb diqqətlə Koxaya baxırdı. Mən, əlbəttə, bunu adi bir maraq hesab eləyib, o qədər də əhəmiyyət vermirdim. Qaracaların, aran yerinin quraqlığında bitən yağtikan kollarıtək quru, cod adamların arasında öz nəhəng, nataraz boy-buxunu ilə, dizlərinə qədər qalxmış palçıqlı rezin çəkmələri ilə dərhal seçi-lən bu çopur, çəpgöz oğlana buraya gələnlərin elə hamısı diqqətlə, maraqla tamaşa etmirdimi? Mən hardan biləydim ki, Qurban kişinin bu baxışı boş-boşuna deyil?