Текст книги "Жаллод аёл"

5

Нонуштага киришаётганда эшик олдида Ринат турган экан. Бунақа одати йўқ эди. У болаларни қўй санаётгандай ўтказаркан, нигоҳи Желага тушганда чақнаб кетди: қизни кутгандек, соғингандек эди. Желанинг юраги жиз этди – бу хавотирли туюлди-ю, аммо хуш ёқди. Ўша келишган қомат, ўтли йилтираган мовий кўзлар.

– Жела, нонуштадан кейин хонамга киргин, – деди у.

Барчадан алоҳида кўриб, ўзгача чорлагани қизни эритди.

– Нега? – деб юборди беихтиёр, болалар орасида туртиниб-суртиниб ўтиб бораркан.

Ринат фақат унга тикиларди.

– Завхоз (хўжалик мудири) айтди. – Бу гап хаёлига келганидан у қувониб кетди.

Жела ўртоғини қўлтиқларкан, қиқирлади:

– Завхознинг бизда нима иши бўлиши мумкин-а, Настя?! – Аммо Ринатнинг боқишлари кўз олдида қолди.

Овқатланиб чиқишгач, Жела ўртоғини Ринатнинг хонаси сари бошлади, лекин у кўнмади.

– Нима иши боракан билайлик, юрақо-ол, – дея ялингудай бўлди.

– Йўқ, бормайман, ҳозир дарс бошланади, – деди Настя кетишга шайланиб.

Желанинг хаёлидан Ринатнинг ёқимли, меҳрибон чеҳраси кетмасди.

– Нега унақа қиляпсан, Настя? Аразли овози ҳам ўртоғига таъсир қилмади.

– Чунки уни ёқтирмайман! – деди у гапни кесиб.

– Кимни?

– Ринатни.

– Нега-а?

– Чунки уни Лёня ёқтирмайди.

– Акамми? Акам ўзи шунақа…

Настя гўё унинг сўзларини эшитмагандай шартта қайрилди-ю, жўнаворди.

Жела ҳамиша бир чин меҳрибон қидиради. Ота-онаси ким – билмаса! Ҳатто чақалоқлигида у бегона қўлдан бу бегона қўлга ўтиб юрганини ўйласа, хўрлиги келиб кетади. Ахир ўшанда унга буюм, балки шунчаки кунлик иш анжоми сифатида қарашган-ку! Демак, чинакам, самимий меҳрни ҳис этишга унинг ҳам ҳаққи бор. Шунданми, кишиларнинг кўзу сўзларидан доимо самимият, илиқлик қидиради. Тополса, тамом, ўша одамга ғиппа боғланади.

Ринатнинг хонаси аслида омбор: емак-ичмакнинг хоми борки шу ерда сақланади. Ортиқча ёки эски идиш-аёқлар, стол-стуллар ҳам. Икки бўлмали. Кираверишдаги бўлманинг ўнг тарафидаги ёғоч токчаларга нонлар терилган. Ёнида нон кесадиган анжом қўйилган кенг, сўлда эса деворга тиралган ихчам стол. Унда Ринатнинг ҳисоб-китоб дафтари, иш қоғозлари туради. Хонадан турли нарсаларнинг қоришиқ ҳиди анқиса-да, бағоят озода.

Ринат Желани узоқдан кузатиб турганидан, ўзи томонга қайрилганини кўрибоқ хонасига югурди. Стулга ўтириб, гўё зарур иш билан банддай қоғозларини титкиларкан, жиддий қиёфага кириб олди.

Жела кенг эшикнинг бир тавақасини қия очиб, мўралади.

Ринат буни сезса-да, эътибор бермай, ишга шўнғиган одамдай ўтираверди.

Жела дарсга кеч қолган ўқувчи каби ичкари кириб, беихтиёр атрофга аланглаб, нарсаларга ҳайрон тикиларкан, ўзи истамаган ҳолда томоқ қириб юборди.

– Ие, Жела?.. – Ринат унга «ярқ» этиб боқаркан, гўё энди кўриб тургандай деди: – Қачон келдинг?

Желанинг борлиғи тугилиб, ғунчага айланди: у бағоят гўзал эди. Тим қора сочу қош ва киприклар, тиниқ оқиш юз, икки тилим қулупнайдай лаблари, энг асосийси, беғубор ўсмирлик таровати балқиб турибди.

– Келганимга анча бўлди, – деди у болаларча иддао билан. – Сиз эса қарамайсиз. Менда нима ишингиз бор эди?

Ринат ирғиб ўрнидан туриб, шошиб қолган кишидай типирчилади. Сўнг қизнинг елкаларидан оҳиста тутиб, нон кесадиган стол ёнидаги стулга ўтқазди. Қиз ҳатто кийими устидан ҳам унинг кафтларидаги оташни ҳис этди, шунинг асносида нигоҳига боқди – ундаги олов бунисидан кам эмасди: юраги «жиз» этди, вужудини ёқимли ҳис сийпалади.

Жела нон ҳидини жуда-жуда яхши кўрарди. Бу уруш йилларидаги танқисликдан қолганми ёки бунда ҳам ўзи кутган меҳрни туярмиди, емаклар шоҳи бўйидан тез сармаст бўларди. Ҳозир иккига бўлинди гўё: бу ёқда азиз хуш ифор, нарида эса меҳрибон чеҳра.

– Сен шу ерда ўтириб тур, мен ҳозир, – дея Ринат ташқарига чиқиб кетди.

Бу шундай давр эдики, кечагина тўрт йиллик даҳшатли урушдан чиққан халқ эндигина эркин нафас ола бошлаганди ва бу учун, энг аввало, мамлакат раҳбари Сталинга ташаккурлар айтишдан толмасди. Янаки, одамлар мислсиз меҳнат, йўқчилигу айрилиқлардан димиқиб, эзилган, бирор яқинининг тезроқ қайтишини кутаётган, эркаклар озайиб, ўсмирлар ҳали улғаймаган, фақат ва фақат яхшиликка умидворлик нажот бўлган бир пайт эди. Барча эртага, албатта, ёруғ кунлар, эзгуликлар келишига умид қиларди.

Ейиладиган нарсаларнинг бир жойда жам бўлиши ва уни кўз билан бирваракай кўриш мўъжиза эди. Айни дамда Жела шу бахт оғушида турфа емиш, айниқса, нон ҳидидан сархуш турарди.

Ринат қайтди. Қўлида қиз-аёллар орасида русум бўлган сочма қизил гулли оқ рўмол.

– Бу сенга, – деди қизга узатиб, – сочингга ярашади! – Рўмолни бераётганда бармоғи унинг қўлига тегиб кетди. Шартта икки панжасидан тутди-да, кўзларига ютоқиб тикилди. – Бунча қўлларинг чиройли, а?! Жела энтикиб кетди.

– Бор-бор, – деди Ринат унинг елкасидан итариб. – Бўлақол энди, дарсга кечикасан!

Жела рўмолни чангаллаганча, нима бўлаётганини англамай, бирпас у ён-бу ён тебранди-да, чопқиллаб чиқиб кетди.

Ринат ғолибона бир силтанди.

– Қалай, Турди ака, айтганим бўлдими? – деди кўкрагини сийпалаб.

Иккинчи бўлмадан буғдойранг, кийинишидан зиёлинамо, беркиниб ўтирганини шундоққина намойиш этиб, завхоз чиқиб келди.

– Ҳеч нарса бўлгани йўқ. Аммо барибир чиройли, мочағар!

– Таълим даргоҳида ишлайсиз, ака, – дея муғомбирона кўз сузди Ринат. – Оғзингиздан чиққан гапдан ҳожатхонанинг ҳиди келади-я! У бу билан бир ўқда икки қуённи урди: Турди шунақа оғзи шалоқроқ, қолаверса, қитмирона аския қилишни яхши кўрарди.

– Лаънати урушдан қолган-да. – Завхоз Ринатдан икки ёш катта, ундан сал пастроқ бўйли эса-да, юзи ўзбекона тусли, айтиш мумкинки, тузуккина келишган йигит эди. Лекин яна ўз феълини қўймади: қитмир ҳазил қилиб, оғзини катта очиб, шарақлаб кулди.

– Барибир оборасиз-а, ака, – деди Ринат хиёл қизариб, шу билан бирга, бу жоҳил одамга тенглашишдан сақланаётгани ҳам сезилди. – Майли, мен ўчоқбоши(кухня)га ўтай. Бугун балиқ олиб келасиз-а, унутманг! – Остонада тўхтаб, ортига қайрилди. – Манави гапларга эҳтиёт бўлинг, а!.. – дея бармоқлари билан оғзини тўсди-да, чиқиб кетди.

– Бўпти-бўпти! – деди Турди «насиҳатингни катта холангга қил» қабилида.

6

Биринчи дарс адабиёт эди. Ўқитувчи синф журналини тўлдиргач, бир неча ўқувчилардан ўтилган дарсни сўради. Яхшики, Желага қарамади, кўпинча сўроқни ундан бошларди-да. Мабодо турғизса, бирор сўз айтолмай, шарманда бўлиши аниқ. Чунки унинг юз-кўзи, бутун вужуди оташда эди: бармоқлари лов-лов ёнарди. Хаёлида эса Ринатнинг ўт чақнаган кўзлари, келишган қадди-басти, «Қўлларинг, бунча чиройли», деган титроқ овози. Чўнтагини пайпаслади: «Менга рўмол совға қилди-я?! Қиммат бўлса керак? Яхши кўради, шекилли-да! Барибир келишган йигит! Амаки эмиш!.. Хиҳ!..»

Ўқитувчи янги дарсни ўтарди: Михаил Лермонтовнинг «Замонамиз қаҳрамони» романининг «Бэлла» боби. Қўрқмас ва гўзал тоғ қизининг беғубор севгиси, мисли булоқлардек қиқирлашлари… Буларнинг бари бағоят жонли ва эҳтиросли ҳикоя қилинар, гўё Бэлла синфхонада бирга ўтиргандек туюларди. Ниҳоят, рашк!.. Аммо Жела бу гапни тушунмади: у йигит севса, буниси севса, бунинг нимаси ёмон?! Шунчаки бир-бирларига барини айтиш билан ҳаммасини ҳал этса бўлади-ку! Рашк ёмон нарса экан. Ринат эса, фақат уни яхши кўрса керак. Акс ҳолда, ҳалигидай совғалар, муомалалар, боқишлар бўлмасди. У қизни чиндан ҳам яхши кўради. Ўзи-чи, ўзи, севги нималигини биладими? Лекин рашкни шундаям тушунолмади: у буни, бу уни яхши кўрса, бошқа нарсаларнинг нима аҳамияти бор?!.. Шуниси сирлигича қолди, чунки Казбек Бэллани ўлдирди. Рашк туфайли эмиш, қизғонган эмиш! Жела унсиз йиғлаб юборди: ўқитувчи нотўғри айтди! Эҳтимол асар ҳақида тўла гапирмаётгандир?.. Демак, «Замонамиз қаҳрамони»ни, албатта, ўқиши керак. Кутубхонада йўқ экан. Тавба, шундай катта «детдом»да айнан шу китоб топилмаса-я! Кимдир олиб, қайтариб бермаганмиш. Барибир ўқиши керак. Балки… Ҳа-ҳа, Ринатга айтади, у, албатта, топиб беради. Албатта, топиб беради. Чунки у… олдидаги дарсликнинг муқовасини силаркан, беихтиёр варақлади. Мана, Михаил Лермонтовнинг сурати. Чиройли йигит экан. Демак, муаллим тинмай таърифлаётган Печорин ҳам шунақа бўлса керак. Унда Казбек-чи? Китобни ёпиб, жилмайди. У айни дамда дарсхонада эмасди, ўзга бир оламда учиб юрарди. Ринатга айтаман, топиб беради.

– Топиб беради! – деб юборди овоз чиқариб.

Настя уни зимдан кузатиб ўтирар, юз, қўл ҳаракатларидан, гоҳ жилмайиб, гоҳ ҳатто йиғлаганидан ҳайратланиб ўтирарди. Унга нима бўлди, дея ўйларди ўзича, ана ўқитувчи ҳам бир-икки қараб қўйди. Унинг ҳолатини пайқади шекилли-да. Чиндан ҳам Жела ўзгариб қолди, буни сезиб юрибди. Лёняга айтганди, «Э-э, у ўзи шунақароқ», деди холос. Бу «шунақароқ»нинг дарсда бунақа ўтириши нимаси энди?!

Настя елкаси билан Желани оҳиста туртди.

– Сенга нима бўлди, эй-й? – деди шивирлаб. – Ўқитувчи қараяпти!..

Жела уйқудан чўчиб уйғонгандай боқди…

Дарс тугаши ҳамоно ошхона сари чопди. Лекин Ринат йўқ эди – қайгадир чиқибди. Қайтаркан, Турдига йўлиқди. У жилмайиб сузилди.

– Ҳмм, Желахон, қорнинг очдими? – деди тамшаниб. Урушнинг азоб-уқубатларидан, очарчиликдан энди-энди йироқлашаётган йиллар эмасми, одамлар гап-сўзларда кўпроқ емак-ичмакга урғу беришарди ва буни табиий қабул қилишарди.

Жела Турдининг башарасидаги маънони тушунармиди.

– Йў-ўқ, қорним тўқ, – деди бесаранжом типирчилаб. – Ринат амаки… а йўқ, Ринат қаерда?..

Турди унга ҳирс ила тикилди.

– Ринатни нима қиласан, мен турибман-ку! – деди ютиниб.

Қизнинг кўзлари уники билан тўқнашиб, эти сесканиб кетди.

– Йў-ўқ, – дея эсанкираб, каловланди-да, – ҳа, майли, кейин келарман! – деганча дарсхона томон чопди.

Турди иршайганча қолди…

Навбатдаги фан қайси эди ёдида йўқ, аммо Жела боягина кечган кўйини одатдагидек ҳозирданоқ тез унутди. Барча кўниккан феъли боис тушгача борки саволларга, нигоҳларга аниқ-тиниқ жавоб берди. Настя бундан икки ҳисса ҳайратда ўтирарди. Чунки ҳалигина жиннидек туюлган жон ўртоғи, ўқитувчиларнинг сўроқларига митти қизалоқнинг ўз қўғирчоғи билан пинҳона гаплашаётгандаги ҳолатида жавоб қайтарарди. Ҳеч нарсага чалғимасди, ангорида паришонликдан асар ҳам йўқ эди. Настя енгил тортди: Лёня билиб айтган экан, Жела нафақат «шунақароқ», ҳатто бошқачароқ қиз!..

Асрда одатда кўплар орқа боғ-ҳовлида дайдишни бошлашади. Дарслардан сўнг ўқитувчи ва тарбиячилар болаларни озод қўйишади. Ўзларини уйдагидек ҳис этишсин дейишади-да. Ҳар кимнинг ўз қадрдон дарахти бор. Желанинг одам бўйи қисмидан айриланиб, уч қулочча тепада тарвақайлаб кетган ўриги бор. Ғадир-будир танаси қўнғир-қора. Ёшини аниқлаш мушкул. Аслида у кўпам меваларнинг фарқига боравермайди. Эҳтимол ўзбекмаслигидандир. Сўрай деса, «детдом»да ўзбек болалар йўқ ҳисоби. Билган-билмаган катталар у дейди, бу дейди, аммо ҳануз меваларнинг фарқига боролмайди. Унинг ўйлашича, ўрик ғирт ўзбекона дарахт. Биринчидан, туси, сўнг ҳайбати – катта-да! Энг асосийси, жуда чидамлига ўхшайди. Чунки иссиқда ҳам, совуқда ҳам, барги тўкилганини айтмаса, мутлақо ўзгармайди. Билганлар унга ортиқча парваришнинг ҳожати йўқ, дейишганини кўп эшитган. Аммо меваси жуда ширин. У миллат деганларини унча англамайди-ю, ўзича ўзбеклар ўрикка ўхшаса керак, деб қўяди. Чунки суйган дарахти жуда меҳрибон-да! Шунақа пайтда, қанийди, бирорта ўзбек ўртоғим бўлса, дея ўйлагани ҳам рост. Булар-ку, кўчага кам чиқишади – тартиб шунақа. Мабодо бу бахт насиб этса ҳам то қайтгунларича одамларнинг эътиборидан толиқишади. Қаерга борсалар, айниқса, бозорда, уларга айрича боқишади: раҳмлари келаётгани-ку, шундоққина билиниб туради, энг оғири, шафқат балққан нигоҳларининг «Ҳа, етимчагиналар!» деётгандек туюлишидир. Шунинг ортидан ҳимматлари тутиб, бир нималарни инъом қилишга тушишади. Чин юракдан эканини болалар ҳис қилишади, бироқ… (Уруш йилларида жанглар бўлаётган ҳудудлардан Ўзбекистонга жуда кўплаб болалар олиб келинган. Уларнинг аксарияти ота-оналаридан айрилган эдилар. Шунинг учун халқимиз бу норасидаларга бағоят меҳр-шафқат билан боққан. Шунданми, ўзбеклар «детдом» деганда етимлар яшайдиган жойни тушунишган (аслида ҳам шундай бўлган). Шунинг учун бизда ўз боласини «детдом»га бериш ор саналган. (Ҳозирги «Меҳрибонлик уйи» деб аталувчи жойлардаги болаларнинг асосий қисми эса ўзбеклардир. Йиллар оша, мана, нимани бой бердик.) Нозик кўнгилроқ болалар, мўл-кўл ҳадяларни бағирларига босиб, ҳар сафар кўчадан ўксиниб қайтишади. Бунга парво қилмайдиганлари ҳам оз эмас, албатта.

Жела суюкли ўригига меҳрли боқиб, дағал танасини бирпас силади. Сўнг унга суяниб, ажриққа ўтирди. Андармонлик истади, лекин на қўлида, на хаёлида бир нарса бор. Беихтиёр ҳар тарафдаги ўтирган, турган, юрган, чопган, кулаётган болаларга тикилди. Уларнинг ҳеч бири бахтсиз туюлмасди. Унинг кўнглида эврилиш рўй берди: Лёня билан Настя қаердайкин? Ёнида бўлишса, гитара чалиб, сал чалғирмиди? Улар бир-бирларига жуда мос. Настяга жуда-жуда ҳаваси келиб кетди, акаси чиндан ҳам яхши йигит – ҳалол, мард. Настя эса… Желанинг хаёли бўлиниб, бирдан сергак тортди: рўпарасида Ринат шошиб у томон келарди. Қиз кафтидаги рўмолни қаттиқроқ тутамлаб, бағрига босди. Кўзлари чақнаб, пастки лабини тишлади. Бу пайтда тик турар, бутун вужуди титрарди.

– Қаерларда юрибсан-а, сен қиз? – дея Ринат аввалига унинг бурнини беозор чимчилаб, ортидан юзини силади. – Қачондан бери излайман.

– Нега?! – деди Жела унга жовдираб тикиларкан, киприклари пирпираб. У оташда жуда чиройли бўлиб кетганди.

– Мени сўраганмидинг, ахир?! – Йигит қизнинг тим қора сочларини эркалаб тўзғитди. – Ҳей, қисиқ кўзим! – Унинг кўзларидаги олов эсанкиратувчи эди.

– Нега сизни сўрабман? – Жела ҳамон ўзига келолмасди.

– Мени излаб ошхонага бордингми, ахир?

– Ким айтди? – деб юборди қиз беихтиёр.

– Бу нима деганинг? Турди айтди. – Ринатнинг нигоҳи «алданмадимми мабодо», дегандай жиддийлашди. – Ё бормаганмидинг?

Кўз олдида Турдининг масхараомуз башараси намоён бўлгач, Жела бир қалқиб, сергак тортди.

– Ҳа, уми? – дея у ёқ-бу ёққа аланглаб, сочларини тўғрилашга уринди. – Китобга борувдим.

– Китоб? – Ринат қизнинг кўйидан муддаосига ета бошлаганини англади. – Қанақа китоб?!

– Лермонтовнинг «Замонамиз қаҳрамони» китоби. – Шундай деди-ю, кўз олдида қонга беланган Бэлла пайдо бўлди. – Адабиёт ўқитувчимиз вазифа берганди, – дея ўзини оқлагандай минғирлади қиз.

– Қанақа китоб дединг? – Ринат кутгани учун имкони туғилганидан кучланди.

– «Замонамиз қаҳрамони».

– Бунақа гаплар менинг эсимда қолмайди. Қаламинг борми?

– Йўқ, – дея довдиради Жела.

– Юр, хонада ёзиб берасан.

– Хўп. – Жела отасидан ҳадя кутган қизалоқдай чопқиллаб унга эргашди. Омборнинг эшигидан кираётганда Турдининг афти кўз олдига келди-да, таққа тўхтади.

Столига яқинлашган Ринат унинг қилиғини кўриб, росмана асабийлашди. Чунки айни дамда қизнинг истагини бажаришдан ўзга хаёли йўқ эди.

– Тағин нима бўлди? – деди бўғилиб. – Сал одамга ўхшаб гаплашгин, Жела.

Қиз бўшашиб ичкари кирди.

– Турди амаки йўқми? – дея шивирлади ўзига ўзи гапираётгандай.

– Ким? Турди? Турдини нима қиласан, сен қиз? – Ринатнинг кўнглида ёмон ниятдан асар ҳам йўқдек эди. – Мана қалам, мана қоғоз, ёз! – деди-да, ўзини четга олди.

Жела иккилана-иккилана столга яқинлашиб, энкайди. Қаламни бармоқлаб, ёзди: «Михаил Лермонтов», «Замонамиз қаҳрамони». Сўнг Ринатга мўлтираб, шивирлагудай деди:

– Алдамайсиз-а? – Бу сўзни у ўзича айтди, йигит эса ўзича тушунди.

Қоғозни қўлга олиб ўқиркан, Ринат кескин ҳаракат билан қизни қаттиқ қучди-да, ўпиб олди.

Жела сесканиб кетди: бу лаҳзаларнинг давом этишини истади, аммо аксил ҳаракат қилди.

– Бўларкан-ку, – деди Ринат қоғозни чўнтагига солиб. – Нима балолар дейсан!.. Бор, ишингни қил!

Қиз бўшашиб хонани тарк этаркан, Ринатга меҳри ортгандан ортди: у ёмон одам эмас…

7

1953 йил. Баҳор. Сталин вафот этди. Бу хабар кўчадаги радиокарнайда қайта-қайта такрорланганда болалар «детдом» ҳовлисида саф тортиб турардилар. Уларнинг, айниқса, олисдан келганларнинг нигоҳларида яна фашист босиб келаётгандай қўрқув-даҳшат қотиб қолган. Ўқитувчилардан тортиб айрим аксарият ўсмирларгача ошкора йиғлашмоқда. Ахир доҳий ўлди-я! Кўплар яна уруш бўлади, Сталинсиз фашистларни енга олмасдик, деб ўйлашарди.

Бутун шўро халқи уч кундан буён мотамда, юм-юм йиғлайди. Энди нима бўлади – барчанинг хаёлида шу хавотирли савол.

Жела эса бир йилдан бери «Замонамиз қаҳрамони» таъсирида яшарди. Ринат Печориндан кам эмас, ҳатто ундан ортиқ. Яхшики, буларнинг Казбеги йўқ. Ринат уни Печориндан ортиқ севади. Ахир ҳамиша эркалайди, айтган нарсасини муҳайё қилади, қучади… Хиҳ… Агар у «Замонамиз қаҳрамони»ни топиб бермаса, Печориннинг тақдири чала қоларди… Балки уни яхши кўрар?! Фақат ёши катта-да?! Умуман, севги нима ўзи?!.. Севгими?!.. Бу овоз унинг ичида ҳайқирди. Тунов куни Настя йиғлади-ку: ҳўнграб-ҳўнграб. Лёня ёнида, аммо ёзғириб-ёзғириб йиғлади. Кўз олдига фашистлар келдими: онасини, акасини ўлдирган?! У ёнида Лёня тургани учун ҳам шу кўйга тушди, эмин-эркин, кўнгли эриб-эриб кўз ёши тўкди. Бошқа бировнинг олдида ҳеч қачон ўзини бунақа тутмасди. Шунақа – ўйланиб-нетмай, иккиланмай, малолсиз дил ёра оладиган кишинг бўлгани қандай яхши! Дарров енгил тортасан, хотиржам юрасан. Мана шу севги бўлса керак. Шунинг учун ҳам Настя бахтиёр, кундан-кун улғайиб, очилиб бормоқда.

Ўзи-чи, ўзи, бахтлими? Ринатга Настя худди акасига суянгандай суяна оладими? Дардини тўкиб солишда иккиланмайдими?.. Бу саволлари ҳамиша жавобсиз қолади. Лекин Ринат қучоқлаганида, ўпганида бирам хуш ёқадики!.. Кўнгли ярим, доимо меҳрга ташна яшамаганми, ошпаз йигит энг яқин кишисига айланиб борарди – буни аниқ-тиниқ ҳис этарди. Шу севгимикин?! Балки!.. Ринат уни яхши кўради, акс ҳолда, бунчалар эркаламасди, қучоқламасди, совғалар бермасди. Нима бўлганда ҳам энди у ўзи учун азиз, қадрли. Акаси эса уни ёқтирмайди, буни яшириб-да ўтирмайди. Доим «Эҳтиёт бўл, бу татар сени алдайди, ташлаб кетади», дегани-деган, танбеҳ бергани-берган. Жела унинг гапларига ишонмайди, Ринат унақа одам эмас, дейди ўзича.

Бутун мамлакат мотамда бўлганидан дарслар ҳам тузук-қуруқ ўтилмасди. Ўқитувчию тарбиячилар хавотирда бесаранжом ғимирлайдилар. Уларнинг аҳволини кўриб, айрим болалар ваҳимада олазарак боқишади. Жела ҳам ўшалар қатори.

Тушдан кейин Ринатнинг ётоғига йўл олди – шунга келишишганди. Бир кўнгли, акасининг гитарасини сўрамоқчи бўлди, чунки бош ошпаз қўшиқни яхши кўради, айниқса, у куйласа. Лекин ҳамма қайғуга ботган бир пайтда ашула айтиб ўтирганини биров эшитса, ҳар бало бўлиши мумкинлигини ўйлаб, шаштидан қайтди.

Борса, Ринат ҳали хонага келмаган экан. Ўйланиб ўтирмай, йигит ҳар эҳтимолга қарши берган калитда эшикни очиб, ичкари кирди. Димоғига таниш ҳид урилиб, завқи ошди. Ихчам хона бағоят батартиб эди, ҳатто симкаравотдаги кўрпа-чойшаб, ёстиқлар ҳам теп-текис турарди. Қиз столдаги нарсаларни – чойнак-пиёла, сувли графин, стакан, устига сочиқ ёпилган ярим буханка нонни шошилмай завқ билан томоша қилди-да, ликобчадаги конфетдан битта оғзига солиб, қувнаб каравотга ўтирди. Кўп ўтмай, кўзлари сузилиб, оҳиста ёстиққа ёнбошлади…

Ринат шитоб кириб келганида, чўчиб уйғонди-ю, турмади, эркаланиб ётаверди.

– Келибсан-у, миттивой, – дея йигит энкайиб, унинг юзидан ўпди. – Бунча чиройлисан-а!

Қизнинг димоғига ароқ ҳиди урилди: одатдагидек тушликдан олдин ичгандир-да. Аммо Жела парво қилмади, аксинча, ҳузурла тамшанди.

– Тушликда қорнинг тўйдими? – сўради Ринат костюмини ечиб, илгакка иларкан.

– Жудаям! – деди қиз эркаланиб ва туриб ўтирди.

– Ётавер-ётавер! – Йигит негадир эшикни ичкаридан қулфлади. – Бирга ётамиз.

– Нима? – кўзлари пирпиради қизнинг.

– Ҳа, нима? Ё-ётамиз!.. – Кайфда Ринатнинг кўзлари ёқимли боқарди.

Жела ўрнидан турди. Йигит унинг белидан қучиб, кўзларига ҳирс ила тикилди. Қизнинг қужудида олов ёнди, томирлари чўғланди…

…Ринат кийинаётганда, Жела қорнини қучоқлаб ғужанак бўлиб ётарди. Сочлари тўзғиган, юзлари лов-лов ёнади.

– Энди нима бўлади? – деди ўзига Жела ўзи гапираётгандай ўйчан қиёфада.

– Ҳаммаси яхши бўлади! – Ринат унинг юзини силади – Ахир мен сени севаман-ку!

Желанинг кўзлари чақнади.

– Ростданми?! – дея сакраб туриб, уни маҳкам қучоқлаб олди…

8

Жела хола айтилган қаҳвахонага келишилган вақтда етиб келди. Жилмайиб саломлашди. Унинг оқ юзи, қисиқ кўзлари яна-да файзиёблашгандек туюлди. Калта оппоқ сочлари ўзига жудаям ярашган.

Четроқдаги жойга ўтирдик. Мен нима қилишимни билмай, тараддудландим: шу пайтгача ўзбек бўлмаган аёллар, айниқса, кампирлар билан ҳеч мулоқот қилмагандим-да.

– Менга қаранг, йигитча, – деди Жела хола маъноли боқаркан, мулойим, аммо қатъий овозда, – аввало мен ўн саккиз ёшли ойимча эмасман. Онангизми, бувингизми қатори кампиршоман. Шунинг учун ўзингизни сал эркинроқ тутинг.

Унинг гапиям, муомаласиям менга ёқди. Дафтаримни стол четига қўйиб, ҳар нарсага қодир инсон қиёфасида дедим:

– Хўш, нима буюрадилар, холажон?

– Мана бу бошқа гап, ўртоқ жентельмен. Ахир сиз журналистсиз-ку! – У юзига нур сочгудай табассум қилди.

Табиатан кулгупарастроқ эмасманми, аёл ҳар гапига юмор қўшаётгани тилимнинг жиловини ечиб, дадиллик бахш этди. Шу шаштимда ҳам унинг нимадир демоқчилигини сезиб, саволчан боқдим.

– Мен мутлақо кўчада овқатланмайман, – деди у жиддий тортиб. – Шунга ўрганганман. Шунинг учун менга озроқ музқаймоқ ва олмали шарбат буюринг. Ўзингиз эса бемалол тамадди қилишингиз мумкин. Фақат барининг пулини мен тўлайман.

Бу гап менга эриш туюлиб, ҳатто иззат-нафсимга тегди: сиз ўзбек йигитини ким деб ўйлаяпсиз, дедим ичимда, лекин ташимда ўзимни босдим! Бир томони, журналистларнинг камхаржроқ бўлишларини шу хотин ҳам биларкан-да, дея хаёлимдан ўтказганим-да рост.

– Хафа қиляпсиз, холажон!

Унинг нигоҳида маҳзун ўйчанлик балқди.

– Менинг пулим кўп, ўғлим, – деди «олифтагарчиликни бас қиласанми-йўқми» қабилида. – Бола-чақам бўлмагач, уларни гўримга олиб кетаманми? Сиз эса ёшсиз, ҳали ҳаммасига улгурасиз!

Шу жойда қаламкашлигим асқотди – мен уни тушундим.

– Хўп бўлади, холажон, – дедим-да, хизматчини чақириб, айтганларини обкелтирдим.

Жела хола митти қошиқчада анча вақтгача музқаймоқни ковлаб ўтирди. Дарди оғирлигини ҳис этиб турардим. Халақит бергим келмади-ю, лекин тезроқ ёрилишини истаб, тоқатсизланардим.

У тура-тура ҳозирги кўйига мутлақо тескари, кутилмаган гапни айтдики, бу уни янада сирли қилиб юборди:

– Мабодо рус тилида сўзлашишга қийналсангиз, бемалол ўзбекча гапираверинг, тушунавераман.

– Ҳар иккисидаям тузукман, – дея ҳазиллашган бўлдим.

Тағин жим қолдик. У шарбатдан ҳўплади. Нигоҳи баттар маҳзунлашди.

– Биласизми, бу юкни бир умр кўтариб келяпман, – деди ниҳоят тилга кириб. – Аксига олиб, шу ёшимда ҳам ҳали ўлимдан дарак йўқ. Лекин оғир, жуда оғир! Уни охиригача торта олишга кучим етадику-я. Аммо бу сирни одамлар билиши керак деб ўйлай бошладим. – Аёлнинг овози бағоят сокин эди.

Мен унинг самимиятидан дадилланиб, ўзимча суҳбатга қалов ташладим:

– У қанақа юку не сир бўлди, холажон?

Жилмайишимнинг маънисини аввалига ғолибликка йўйдим. Кейин эса, аёлнинг табассуми остидан қоронғилашиб чиқиб келган юз туси, қараши журъатимни зирқиратди. Йўқ, бу ёмонликни қон-қонига сингдирган, боринг, ана, ваҳший ва ҳатто ҳайвонменгиз одамнинг кўзлари эмасди, балки буларнинг барини кўрган, ҳис этган, охир-оқибат инсон зотининг турфа қисматларини англаган, айтиш мумкинки, уларни бошидан ўтказган кимсанинг нафратни сева бошлаган нигоҳи эди. Мен бу ҳолатга тайёрмаслигимни тушуниб, унга узрнамо боқдим.

– Эскичасига айтганда, мен жаллодман! – деди аёл даб-дурустдан ва юз-кўзидаги ёқимсиз соя чекина бошлади.

Уни ҳазиллашяпти деб ўйладим, шууримдаги юморли қитмирлик овозланди:

– Нима?! Балки қассобдирсиз? Қассоб аёлларни учратганман (аслида бу гапим ёлғон эди)!

Кампиршо бирдан янада хотиржам қиёфага кирди.

– Турмада одам отганман! – деди жўнгина қилиб.

Билмадим, ростдан ҳам нимадир тарақладими, лекин юрагим бир силтаниб, гурсиллаб кетгани аниқ. Агар рўпарамда, майли, важоҳатли бўлмасин, оддийгина эркак ўтирганида ҳам «ҳазиллашманг», деб юборардим. Бироқ манави миттигина беозор кампирнинг, ҳақиқатини қўйинг-ку, шу гапни айта олганининг ўзи даҳшатли эди. Ҳар нарсага тайёр бўлсам-да, бунақасини кутмагандим.

Кўзларим беўхшовроқ олайиб кетди шекилли, Жела холанинг туси кескин ўзгарди.

– Яхши йигит, – деди ҳарбийча буйруқ бераётгандай, – ё ўзингизни тезроқ ўнглаб олинг, ёки суҳбатни бас қилганимиз маъқул!

Дунё турфа, ҳар ким ўзича ўйлайди. Бу ҳаётда нималар бўлмайди ва кимлар яшамаган! Бирхилликдан зериккансан-ку, дейман ўзимга ўзим. Сендан бошқачароқ одамга йўлиққанингдан хурсанд бўлмайсанми, эй эл қатори журналист!.. Хижолат тортдим: ахир бу учрашув бўлакча кечишини билгандим ва кутгандим-ку!

– Узр, холажон! – дедим дам дафтаримга, дам чўнтакларимга қўлим югуриб. – Мен ҳалиги… Бил… билмай, рости… – Ручкам дафтар қатида экан. Бу менга енгиллик бахш этиб, мақсадимни ойдинлаштирди. – Суҳбатимизни ёзволсам майлими?

Ҳалитдан буён ҳар бир ҳаракатимни диққат билан кузатиб ўтирган аёлнинг юзи бирдан яна хотиржам тортди.

– Бемалол, – деди ўша сокин товушда, – ахир мен сизни нима учун таклиф этдим, ўртоқ жентельмен!

Яна-да дадиллашдим:

– Кечиринг, Жела хола, – дея у ён-бу ён тебранарканман, қорним қаттиқ очқаганини ҳис этдим, аммо уни чалғитишни мутлақо истамасдим, – аслида бунақа одам эмасман. Сизни жон қулоғим билан эшитишга тайёрман.

У мийиғида кулди-да, ҳикоясини бошлади…

Ота-онасини билмаслиги-ю, «детдом» хотиралари, Настянинг латта қўғирчоғи ва уруш… Сталиннинг ўлими, Левитаннинг кўчадаги радиокарнайдан эшитилган мотамсаро овози. Бэлла. Ва ниҳоят, Ринат…

Жела хола у кун тафсилотларини бағоят пардалаб айтди, лекин ҳаяжонланганини ва нафратданми, негадир овози хириллаб кетганини, ҳатто мендан уялганини аниқ ҳис этдим.

«Энди нима бўлади, деганимда..,» – дея нигоҳини қайларгадир бурди. – Кечиринг мени, ўғлим!..

Ишонсангиз, унинг узри мени қаттиқ изза торттирди, лекин шу баҳона ўзимни буткул ўнглаб олдим. Дафтарга нималарнидир ёзган бўлдим-у:

– Сиз мени кечиринг… Яъни… ҳалиги… Бемалол гапираверинг, Жела хола! – дея олдим холос. Чунки бу шахсият қаршисида ожизу лол эдим.

«Ахир мен сени севаман-ку! Ҳаммаси яхши бўлади!» – деганида бутун вужудим эриб, мислсиз ором оғушида қолганимни, ҳамма нарсани унутганимни таърифлашга тилим ожиз. Мени севар экан-ку! Демак, қолгани аҳамиятсиз! Биз, албатта, бахтли бўламиз! Шунча кўрган-кечирганларим, ота-онасиз, ҳатто уларнинг кимлигини ҳам билолмай, ўз уйим бўлишини истаб, бўзлаганларим… Энди ҳамма-ҳаммаси унутилади, чунки мени ҳам севгувчи, авайлагувчи инсон бор! Ўша кунлари юрагим ҳаприқиб, осмони фалакларда учиб юрдим. Дарслару атрофимдаги одамлар, умуман, бу дунё – бари мен учун фарқсиз эди. Акам бирор нимани сезармиди, кўришдик дегунча тинмай ғадаблар, ҳатто ўғил болачасига сўкарди. Аммо мен парвойимга ҳам олмасдим. Бўш бўлдимми, Ринат томон ошиқардим. Унинг боқишларидан, қучиб эркалашларидан эриб кетардим. Мен севганимдан, севилганимдан бахтиёр эдим, келажагимни Ринатсиз тасаввур қилолмасдим. Кўзгу қаршисида узоқ-узоқ ўзимга тикилиб ўтирардим, сочларимни тинмай тарайверардим, қош-кўзимни бўяйверардим.

– Кундан-кун очилиб кетяпсан, – дерди гоҳо Настя. – Сенга нимадир бўляпти!

У даврнинг одамлари бошқача эди, менинг ёш дўстларим кўраётганларидан, умуман, воқеалардан тез таъсирланишарди. Наздимда, улар учун юрак биринчи ўринда эди. Бир-бирлари билан гаплашиб тўйишмасди. Ҳозир эса… фақат қочишади! Майли, чалғимайлик… Настянинг сўзлари бахтимга бахт қўшарди гўё, чиройимга баттарроқ маҳлиё бўлардим.

Жела холанинг кўзларида ёш қалқди. Диққат билан боқиб, англадимки, бу унинг учун жуда ҳузурли ҳолат эди. Шунданми, сизғичларни артишга чоғланмади.

– Энди сиз бирор нарса еб олинг, – деди яна ўша ёқимли табассумини ҳадя этиб. Шарбат ҳўпларкан, қўшиб қўйди: – Ва, албатта, бир чойнак чой айтинг!

Унинг гапидан сўнг очқаганимни, овқат емасам бўлмаслигини баттарроқ ҳис қилдим. Хизматчини чақириб, «биқин шўрва» ва нон олиб келишини сўрадим.

– Битта кўк чой ҳам, – дедим. Беихтиёр Жела холага боқиб, миннатдорона жилмайдим. Чунки у чойни эслатиши билан ўзбеклар чой ичмаса туролмасликларини билишини англатганди.

Аёл овқатни еб бўлгунимча бир сўз демади (Аслида ўзим ҳам шуни истагандим). Юзимда қорни тўйган одамнинг «мана энди гаплашсак ҳам бўлади», дегандай кепатасини кўрди шекилли, ёш боланинг қилиғидан завқлангандай қаради. Музқаймоқни четга суриб, шарбатдан ҳўплади.

– Бир йилча шу тақлид, – дея гап бошлади у яна ўша сокин овозда, – яъни бахтиёр яшадим. Севгидан сармаст эдим, ўтирсам ҳам, турсам ҳам Ринатни ўйлардим. Шунақасиям бўларкан-да, ўртоқ журналист. Ёш эдик-да!.. Бир куни… – деди-ю, кўз ёшини-ку қўйинг, бирдан нигоҳида тоқат қилиб бўлмас мунг, алам пайдо бўлди. – Бир куни Ринатни ётоғида одатдагидек интиқ кутиб ўтирсам, эшик тарақлаб очилди. Чўчиб кетдим. Остонада иршайиб турган Турдини кўриб, қўрққанимдан ўрнимдан сапчидим. Девор сари қисилиб, танимда титроқ турди: ахир бу хонага мен борлигимда Ринатдан бошқа ҳеч ким кирмасди-ку?!.. Турдининг хотиржамлиги, ўзини эркин тутиши, ичволган шекилли (Ахир энди бунинг фарқига борардим), кўзларининг ёқимсиз йилтираши юрагимга баттар ваҳм солди. Менинг тасаввуримда, у ёқимсиз одам эди ва ҳамиша ундан қўрққанман, ўзимни олиб қочганман. Ҳозир эса пешанамда ҳар балога қодир йиртқичдай турарди. Мен даҳшат ичра қолдим.

– Ҳозир Ринат келса!.. – дея олдим-у, тағин биқиндим.

У ҳар бир ҳаракатини олдиндан ҳисоб-китоб қилган ва ҳеч ким қарши туролмаслигига ишонган одам алпозида эди (Буни мен йиллар оша тушундим, албатта). Дир-дир титрардим-у, мана ҳозир Ринат кириб келади-да, ҳаммасига барҳам беради, деб ўйлардим. Чунки у мени севади-ку ахир!.. Унда нега манави сассиқ «завхоз» бу қадар тасқараларча турибди? Нега ишонч билан яқинлашаяпти?.. Фикру ўйим Ринатда эди: ҳозир кириб келади-ю, барига барҳам беради! Турдини ташқарига улоқтириб ташлайди. Шу хаёл ва далда билан ўзим тушиб қолган тушунарсиз дунёдаги охирги кучимни тўплаб, чийилладим:

– Ҳозир Ринат келади ва!..

Турди эшикни ичкаридан қулфлади.

– Ринат келмайди! – деди уст кийимларини ечаркан, аммо нигоҳи, билмадим… ҳайвонникига ўхшарди, чоғи. – У сени менга сотди, нима десанг бажаради деб айтди.

– Ким?! – деб юбордим қўрқув ичра ғужанак бўлиб, бироқ саволимнинг маъносини идрок этмадим.

– Ринат! – Турдининг қўллари танамни пайпаслаганида худди ўргимчак ўрмалагандай, йўқ-йўқ, илон сирпангандай туюлди. – Агар қаршилик қилсанг, бутун мактаб…

Менинг хаёлимда эса биргина савол: нега сотади? Пулга сотдимикин? Ахир у мени севади-ку?! Мен ҳам уни яхши кўраман-ку!.. Бутун вужудим салқиб, юрагим қуйига оқа бошлади…

…Кейин неча кунгача ўзимга келолмадим. Кундузлари хаёлим паришон: дарсда ҳам, сўзда ҳам, юрган-турганда ҳам фақат тентирайман, довдирайман. Тунда эса кўзимни юмдим, Ринатнинг қоп-қора башараси кўз олдимга келарди, юрагимни ваҳм қамраб, унинг турқи остидан бошқа одамларнинг афти кўрина бошларди. Мен уларга олдинига қўрқув, сўнг нафрат ила, ўзим истамасам-да, боқаверардим. Ишонинг, ўртоқ журналист, ўша кунлари эркак зотини мутлақо (Балки бутунлайдир, тилингизда қандай ифодаланади, билмайман) ёмон кўриб қолдим. Эр кишини кўрдим, кўз олдимга Ринат билан Турди келарди: шу қадар жирканч!..