Текст книги "Крыві не павідна быць відна (зборнік)"

Сучасная назва Мідзілі

Я амаль заўсёды прачынаюся пад трэці заклік муэдзіна. Не таму, што ён мяне будзіць – праз сон я амаль заўжды чую і першыя два, – а проста таму, што трэці голас з недалёкай вежкі здаецца мне замежкам паміж сном і днём. У вакно я бачу мора – амаль заўжды спакойнае. На жаль, раніцай вецер з гораў, і пах мора, які я так люблю, не далятае.

Я выбіраю сукенку – толькі шаўковыя і толькі зялёных адценьняў – і выхожу на тэрасу, каб зварыць каву. Вуглі паступова разгараюцца, пясок у жароўні становіцца цёплым, потым гарачым, пена ў джэзьве расьце… З кубачкам у руках я сяджу пад разрослымі данельга кірказонамі і, назіраючы за берагам, за першымі купальшчыкамі, думаю, чым заняць новы дзень. Калі ўвечары або ноччу быў шторм, то ў гэты час звычайна ўздоўж пабярэжжа павольна плыве рыбацкая маторка, і той з рыбакоў, што малодшы, мэлядычна гукае:

– Рыба! Залата, срэбна рыба! Сьвежа рыба!

Бывае, я ўзмахваю рукой у адказ, і тады маторка кіруецца да невялічкага прычалу, і рыбак прыносіць мне латок з рыбай – гэта заўсёды кефаль, і яна заўсёды, і сапраўды, залатая і срэбная. Я выбіраю рыбіну і плачу за яе ўдвая больш, чым запрошвае рыбак. Мне падабаецца, як ён пасьміхаецца, атрымаўшы грошы. Пасьля я яшчэ прашу аднесьці рыбіну ў садок у двары, і рыбак, кланяючыся, адыходзіць.

Сонца паднімаецца высока, але на тэрасе заўжды халадок. Людзей на пляжы большае – хутка будзе ўжо натоўп.

Цяпер пайсці ў горад – выбраць.

…Выбраць у вулічных гандляроў чарговую зялёную сукенку, мяккую і далікатную, пальцы сьлізгаюць па тканіне, яе хопіць на тры разы апрануць. Потым паблякне колер і пасыплюцца швы, і яна паляціць у сметніцу. Яна не паспее надакучыць мне, а гэта нямала.

…Выбраць нешта ў маленькіх крамах, дзе прадаюцца срэбныя пярсьцёнкі з волава, шкляныя рубіны ды сапфіры-стразы. Дзе-калі сярод развалаў шкляных рознакаляровых каменьчыкаў мільгне змрочнае вока сапраўднага смарагду ў аправе зь белага ці зялёнага золата або чарнёны бранзалет зь сямі сланоў, стары, як сам гэты горад. А то яшчэ тумановы агат або, невядома адкуль, крыжык з кітайскага жадаіду… Або залацісты тапаз, вялікі, як яйка перапёлкі, і трошкі-трошкі мутнаваты, або блакітны аквамарын, які хавае зялёнае глыбокаглыбока ў душы…

Калі я не купляю нічога ў лаўках ювеліраў, то іду на базар. Адсюль ужо немагчыма пайсці без нічога, бо, у адрозьненьне ад рубінаў і сапфіраў, усё тут сапраўднае. Амаль чорныя смоквы, памідоры, нібы ракеты ў мініятуры, і тлустыя, сакавітыя пабегі партуляку, якія агрэсіўна тапырацца на прылаўку безьліччу лістоў. Ігрушы, салодкія перцы, слівы. Гронкі вінаграду, якія адной рукой не падняць, персікі пульхнатыя і гладкія, яркая салата. Кавуны, разрэзаныя надвое дыні, абрыкосы. Маладое лісьце вінаграду, далікатная бамія, артышокі. Салодкая бульба, салодкая цыбуля, яшчэ цыбуля, пранізьлівага вострага смаку. Агуркі як коні і маленькія, сьвежая пекінская капуста, Часнык, такі й мочаны… Першы з гандляроў кавай, да якога я падыходжу, дае мне калёнскай вады, каб я асвяжыла рукі і твар, выбавілася пахаў базару – каву трэба выбіраць «на чысты нос»…

Калі мне ня хочацца ў горад, я еду горнай дарогай, куды прывядзе. У мяне невялікі пэжо, канешне, пэрламутрава-зялёны. Дарога заўсёды прыводзіць мяне ў адно месца. Да перавалу неба бясхмарнае, але варта падняцца на яго, як пачынаюць наплываць аблокі. Мора адсюль, з вышыні, здаецца сінім-сінім, толькі ля берагу, там, дзе праз слой вады бачныя камяні старога, яшчэ элінскіх часоў, порту, вада смарагдава-зялёная. Камяні аблепленыя марскімі вожыкамі. Зусім блізка адсюль востраў Мідзілі – так цяпер мы называем Лесбас, – ён трошкі зацягнуты смугой, але ўсё адно добра відаць маленькія дамкі з чырвонымі стрэхамі і купкі дрэў. Усё так, як і тут, у Бахрамкале, але тутэйшыя дамкі с чырвонымі стрэхамі стаяць пустыя – тут жылі грэкі, яны даўно паўцякалі адсюль, і правільна зрабілі, і цяпер тут пустынна, і вецер вее так моцна, быццам хоча сагнаць з гары ўніз, у мора, і пустыя дамы, і пыльныя камяні, і мяне. Я адпускаю тормаз, і пэжо, падагнаны ветрам, пачынае каціцца ўніз. Калі-нікалі я еду абачліва і асцярожна, амаль не зьнімаючы нагу з пэдалю тормаза, а калі-нікалі пру вельмі хутка, звонка смеючыся на крутых заваротах, на якіх сустрэчныя машыны, што едуць на перавал, прыціскаюцца да скалаў. Як бы я ні ехала, урэшце дарога выносіць мяне ў маленькае мястэчка, абы-якія дамкі тут, штогод іх засыпае каменьне з гары, якая аж вісіць над самымі дахамі.

Я купаюся. Калі ехала павольна, то плаваю ўздоўж берагу, апусціўшы вочы ў ваду, і разглядаю рыбаў. Тут няма кефалі. Жоўтыя сумныя рыбіны, стракатыя вясёлыя, ружовыя задуменныя. Вусатыя. Надзьмутыя. Рыбы, што спяшаюцца па справах. Калі ехала хутка, то, кінуўшыся ў ваду, плыву да Мідзілі. Зацята плыву, аж пакуль ня пойдзе напярэймы памежны катэр. Тады павяртаю назад.

Аднойчы, не даяжджаючы да перавалу, я зьвярнула з шашы на прачышчаную бульдозэрам дарогу – такія дарогі ў гарах зазвычай вядуць да гранітных кар’ераў або да вялікіх аліўкавых плантацыяў. Гэтая, абвіўшы некалькі невысокіх вяршыняў, вывяла да жытла.

Белая хата, збудаваная яшчэ за часам імпэрыі, у высахлай ушчэнт седлавіне. Сям-там алівы, старыя камлі, маладыя галіны. Зялёна-шэрая лістота над пажоўклай травой, усё астатняе спяклася на сонцы. Пануры восьлік паміж алівамі, тры пужлівыя авечкі. На ганак выйшла старая. Яна круціла галавой, азіраючыся, але не прыкрывала вачэй ад сонца. Яна выйшла на шум матору, але машыны ня бачыла. Я націснула на газ, матор зароў, і старая нарэшце сфакусавала позірк. Я заглушыла рухавік і выйшла, бразнуўшы дзьверкай, і пару разоў пакланілася, як вымагае звычай.

– А хто то? – спыталася яна.

– Мяне завуць Нэйбахат, – адказала я.

Я разглядала старую, вырашаючы, што сказаць, як растлумачыць ёй свой прыезд.

– Пабачыла дарогу і трапіла да вас.

– А хто то? – паўтарыла старая. Тады я сказала:

– Мяне прыслаў мула з Бахрамкале. Ён пытаецца, ці ня трэба вам чаго падвезьці – прадуктаў, вопраткі, можа, трохі грошай? І казаў, што ў вас можна купіць алею.

– Нэйбі? – перапытала старая. – То ты? Які мула?

Старая, пэўна, спачатку прыняла мяне за родзічку ці знаёмую. Мне падалося, што з ёй ужо нельга гаварыць, але праз хвіліну задуменнасьці яна прамармытала:

– А, мула, барані яго алах… – і зноў замоўкла, няўцямна разглядаючы мяне чорнымі вачыма, адно зь якіх амаль цалкам, а другое напалову зацягнутыя бяльмамі.

Проці звычаю, яна не спяшалася запрасіць мяне ў дом. Сонца пякло мне галаву, у седлавіне ветру зусім не было. Пот – вадкасць, якая плыве з чалавека тонкімі струменьчыкамі проці ягонай волі.

– Хадзем, уцягнеш мне нітку ў голку, – нарэшце сказала старая.

Я пайшла за ёй, уцягнула нітку ў іголку, не адрываючы яе ад катушкі, – так запатрабавала старая. Потым я прыяжджала яшчэ пару разоў.

На ёй заўсёды было адно: чорная хустка, цёмная сукенка, чорныя шаравары. Яна, мабыць, так і спала. Ад яе патыхала цьвільлю, мочам, авечым гноем. Старая не абувалася нават у самую спёку, калі я не магла дакрануцца да пяску. Босай хадзіла на агарод і па ваду.

Бачыць яна амаль ніц ня бачыла, але дзякуючы звычцы ўпраўлялася вобмацкам.

Павесіўшы на бакі панурага восьліка два аплеценыя пыльнай лазой вялікія бутлі і пачапіўшы на локаць вядро, яна выходзіла з дому у самую спёку – чым ясьней сьвяціла сонца, тым лепш яна бачыла – і па незаўважнай у камянях і пыле сцежцы ішла да крыніцы – струменьчыка, што выцякаў проста з каменю. Ісьці трэ было спачатку ўгору, потым уніз – з гадзіну. Доўга цюрчэў струменьчык, пакуль напаўняліся бутлі. Восьлік дзе-калі падыходзіў і піў, перахопваючы яго. Тут, ля вадапою, восьлік трохі ажыўляўся і пачынаў скубсьці траву, якая расла паблізу вады. Травы было мала, і восьлік пераходзіў на поле, на агурочнік. Калі бутлі былі поўныя, старая бралася за паліванне. Доўга-доўга струменьчык напаўняў вядро. Кожнай расьліне – па кубку, усім пароўну, незалежна ад тога, гурок гэта, памідор ці бульба. Нічога іншага старая не садзіла. Старая сказала мне, што кожны раз яна паспявае паліць толькі палову поля – трэба ісьці назад, пакуль не зьвечарэла. Яна баялася цемры. Таму на другі дзень яна палівала другую палову поля – усярэдзіне корчыкі выглядалі лепш, іх, выходзіць, палівалі часьцей, і восьлік сюды не дабіраўся. Я не магла дапамагчы старой паліць усё – загваздка была ў крынічцы, якая занадта марудна жаўрэла…

Старая была вельмі маўклівая. Яна ні пра што мяне не пыталася й не адказвала.

Аднойчы адвязаліся і згубіліся авечкі. Калі, абышоўшы вакол хаты, старая гэта зразумела, яна заплакала, закрычала і ўпала на зямлю. Праз паўгадзіны я, спатнелая і задыханая, прыгнала трох худых жывёлінаў, а яна таксама ляжала на пыльных камянях і плакала.

– Ана, устаньце, гляньце, вось яны, я іх знайшла! – крыкнула я.

Яна села на зямлі і стала аглядацца з тым самым выглядам, як тады, калі пачула шум маёй машыны.

– Вось яны! – крычала я, запыняючы бяздумных авечак і папіхаючы іх каленьмі бліжэй да старой. – Усе тутака! Ня плачце!

Адзінай ежай старой было авечае малако і сыр зь яго, ну і яшчэ аліўкі. На бульбу і агуркі ў гэтым пекле разлічваць не прыходзілася.

Старая, дрыжучы, углядалася перад сабой. Мы загналі авечак у хлеў, і, поўзаючы ў гноі на каленях, старая яшчэ доўга мацала авечак, лічыла.

Потым старая ўпершыню пачаставала мяне. Я ела сухаваты салёны кавалак сыру, трохі забруджаны яе рукамі, старая ела свой кавалак побач са мной, ёй цяжка было есьці цьвёрды сыр трыма пянькамі, што засталіся ў роце, крошка сыру прыляпілася да шчакі, а кавалачкі гною – да пальцаў, і я падумала, што старая хутка памрэ.

Я вырашыла, што заўтра паспрабую прывезьці ёй смажаную залатую кефаль. Раней, што б я ні прывозіла, ёй нічога не смакавала, ежай яна цяпер лічыла толькі сыр ды аліўкі, а ўсё астатняе клала назад у торбу і засоўвала мне ў руку. Мярцьвяцкі пах стаяў у хаце, калі я прыехала наступным разам.

Старая ляжала, непазнавальная, на сьпіне, вочы яе былі закрыты, а сківіца адвалілася. Сухія рукі са скурчанымі пальцамі ляжалі ўздоўж цела. З-пад пляскатай падушкі выступаў краёк іконкі. Я і ня ведала, што яна была грэчанкай. Калі тут рэзалі грэкаў, яна, значыцца, была зусім дзяўчом.

Я выйшла з хаты, выпусціла з хлеву авечак, якія неспакойна турзаліся па загоне, выпусціла і напёрла восыпка, які, аднак, адразу зноў вярнуўся пад хату.

Дома, пад кірказонамі, я вырашыла забіць Марыда. Ах, я ж яшчэ не казала, хто такі Марыд! Я яго ўтрыманка. Ён прыяжджае сюды раз на тыдзень. Дзень я праводжу зь ім, а астатнія шэсць – так, як хачу. Гэта прымальная плата – мне ня трэба, як многім іншым жанчынам, бачыць свайго ўтрымальніка кожны дзень і ноччу, пакуль не заснеш. Мне не прыходзіцца штодзённа працаваць, каб два разы на месяц атрымліваць жалю вартую купку грошай, якіх усё роўна заўсёды бракуе. Як ён пнецца выглядаць значным, і, халера, гэтае валасатае пуза… Поры на носе, пах парфумы ад вусоў. Тэк-с.

Забіць мужчыну, які агідны.

Я схадзіла за пісталетам і навярнула на ствол глушыльнік. Заўтра ён прыедзе, і я яго заб’ю.

1996

Грошы ёсьць дакумэнт

Не памятаю, як выйшла, як дайшла. Што пад машыну ня трапіла – цуд. Ачомалася толькі на лаўцы ў сквэрыку, і то трохі: і скверык, і трамваі, і людзі круціліся ў мяне перад вачыма вясёлкавым, зь перавагаю блакітнага, колам.

Гэта ад неспадзяванкі. Я даўно ўжо ня маю надзей, але пляны яшчэ сную. І вось гэтыя пляны абваліліся, а руіны прыдушылі мяне такім цяжарам, што з-пад іх мне ня выбрацца. Кола круцілася ўсё хутчэй, туман перад вачыма гусьцеў, гусцеў, аж пакуль не згусцеў у папяровы кубачак з халоднай мінералкай. Зь цяжкасьцю сфакусаваўшы погляд на кубачку, тады на руцэ, што яго трымала, тады на тулаве, да якога рука мацавалася, тады на галаве над тулавам, я зьдзівілася настолькі, што мне нават стала лепш. Запамінальны выгляд у мужыка, які мяне паіў: худы да сухасьці, касцісты, вакол касаватага вока – шнар ад брыва да гарбатага носу, на другой шчацэ – пляма апёку. Пусты кубачак мужык кінуў у вялізны зашмуляны заплечнік і выхапіў стуль пунцовую ружачку з кропелькамі вады на пялёстках.

– Табе.

Я далонню ацерла з ілба халодны пот – сьлед мінулае непрытомнасці. Вопратка бамжацкая, зьбітыя боты. Рукі запэцканыя. Ружачка ў заплечніку… Мужык сеў побач, заплечнік прымасціў ля ног, скасавурыў на мяне і без таго касое вока і задаў няўцямнае пытаньне, якое, аднак, я выдатна зразумела:

– Ты чаго?

Калі цяля з лысінкай нарадзілася, з лысінкай яго і ваўкі зьядуць. Так і я. Вось толькі што жыцьцё – у каторы гэта раз! – тыцнула мяне носам і выразна сказала: «Людзям ня вер!», а я гляджу на шахвараста ў расхрыстанай куртцы, напэўна ж, прайдзісвета і махляра, і мне хочацца ўсё яму расказаць, бо такія ў яго прыгожыя, рэдкага фіялкавага колеру вочы, хай сабе й касое.

Ну, я і расказала.

…Калі ты настаўніца, у цябе трое дзяцей і жывеш ты, скажам, у Маладэчне, сточваць канцы з канцамі няпроста. Муж не памочнік. Як так выйшла, што вясёлы стройны хлопец, ад погляду якога трымцела маё сэрца васямнаццаць гадоў таму, ператварыўся ў азызлага чырванатварага барацьбіта зь зялёным зьмеем, я ня ведаю. У барацьбе, вядома, перамагае зьмей, і ў тыя рэдкія гадзіны, калі муж ня п’е, у яго адно жаданьне – напіцца. А дзяцей трое. Ратуе тое, што я добра шыю. Да мяне і паліто прыносяць шыць, і гарнітуры. А аднойчы наша дырэктарка прынесла і вывернула на канапу гару норкавых скурак.

– Пашыеш мне футра, – сказала яна патрабавальна. – Добры вечар!

Я пашыла. А куды падзенешся? Вочы баяцца, а рукі робяць. Дырэктарка была ў захапленьні.

– У цябе талент! – вяшчала яна перад люстрам. – Прыроджаныя здольнасьці мадэльера!

Футра гэтае яна паперла на выставу народных промыслаў у Менск. Мяне запрасілі на адкрыцьцё, і я тулялася паміж тканых капаў і вышыванак, дурэючы ад тлуму. Мардатая, адзін у аднаго, дэлегацыя дзелавых колаў Масквы трохі пагалёкала каля майго футра, а ўжо пры канцы дня да мяне рыссю падбегла дырэктарка.

– Казіміраўна, пашанцавала! – горача зашаптала яна мне ў вуха. – Не прадзешаві! Пагаджайся! Грошы я пазычу! З нэндзы выберашся!

Нічога не разумеючы, я вылупіла на яе вочы.

– Нэла Казіміраўна, – загаварыла дырэктарка ўжо ўголас, перабольшана-ласкава. – Вашае футра зьвярнула на сябе ўвагу аднаго з нашых шаноўных гасьцей з Масквы. Прадстаўніца ягонай фірмы ў Менску, – яна велічна павяла рукой у бок маладзіцы з цыцкамі і плятынавымі валасамі, – праводзіць вас. Магчыма, вас зацікавіць яго прапанова.

Маскоўскі госьць Іван Іванавіч чакаў мяне ў нейкім службовым пакоі. Пасьля непрацяглых, але ўзьнёслых камплімэнтаў мне (самародак, народны талент, рэдкае майстэрства) ён разгарнуў перад мною часопіс.

Там, на глянцавай старонцы, прыгожая незямной, адсутнай прыгажосцю жанчына хуталася ў доўгую, да кітак, футравую сімфонію. Ані намёку на фальш, аніводнай ноты дысанансу: срабрыста-чорны вадаспад ліецца, пераліваецца ў чорна-срабрысты, лашчыць вока. Мяккі каўнер, шырокае крысо, якое прыгажуня прытрымлівае рукою.

– Зможаце пашыць такое? – пачула я голас маскоўца.

Ах, дык наш шаноўны госьць хоча скарыстацца з таннай беларускай працоўнай сілы? Але колькі ж такая цаца будзе каштаваць у Маскве? Халера яе ведае. Дый не пашыю я такога, заскладана, занадта вытанчана. Дырэктарчына норка была ўся аднолькавая, цёмненькая, а колькі я пакутавала, пакуль дапасоўвала адну да адной… Не, не змагу, вырашыла я, і раптам адчула знаёмы сьверб у кончыках пальцаў. Хвалі цудоўнага аксамітнага футра… Адчуць іх пад рукамі, адчуць, як каштоўныя скуркі ператвараюцца ў неацэнную дасканаласць, даць ім новае жыцьцё, каб прымусіць забыцца пра тое жыцьцё, якое аднялі ў зьвяркоў, каб цяпло новай дасканаласці прымусіла забыцца пра холад асвежаваных тушак…

– Гэта шыншыла. Тут спатрэбяцца вельмі адмысловыя скуркі.

– Я давяраю вам і вашаму густу. Калі мы з вамі будзем супрацоўнічаць, вы атрымаеце заказ «пад ключ» – ад набыцьця скурак да пашыву. Давайце дамовімся так: я аплачваю вашыя выдаткі на матэрыялы і плачу за работу дзвесьце даляраў.

Я пасля доўга ганарылася тым, што сказала ў адказ «ня можа быць нават мовы» і зрабіла спробу выйсці.

– Колькі б вы хацелі? – спытаў ён адразу.

– Дзесяць тысяч.

– Ну, вы ж ведаеце – за такія грошы можна пашыць у Парыжы. Давайце будзем імкнуцца да ўзаемавыгаднага супрацоўніцтва. А то вы будзеце мець – пагадзіцеся – вельмі добрую працу, а дзе ж мой інтарэс? Тысяча.

– Дзевяць з паловай.

– Гэта несур’ёзна!

Сур’ёзна аказалася – пяць тысяч. Мы ўдарылі па руках і падпісалі дамову.

Мая няўрымслівая дырэктарка даведалася, што такая работа ў Маскве будзе каштаваць дзесяць-пятнаццаць тысяч, але пагадзілася, што і пяць – больш чым добра. Ого, пяць кавалкаў зялёных! З такімі грашыма мне ня страшная ні зіма, ні выпускны баль у наступным годзе, і нават фары маленькага «Форду» заблішчэлі недзе ў тумане будучыні…

Дырэктарка, сапраўды, пазычыла мне грошы, і я прывезла ад пана Караля з-пад Беластоку купу мяккіх пераліўчатых скурачак. Ацаніць іх і зьняць мерку да мяне прыехала з Масквы мымра, для якой шылася футра. Яна адразу аддала мне тое, што я патраціла ў Польшчы, і я разьлічылася з дырэктаркай.

Шыла я толькі рукамі. Сотні тысяч раўнюткіх шыўкоў, напарстак прырос да сярэдняга пальца… Мымра прыяжджала колькі разоў, цьвіла і пахла з кожным разам усё мацней. У апошні свой візыт яна прынесла мне неабмерную каробку цукерак, сказала, што я цуд, што грошы я ў любы час магу забраць у прадстаўніцтве фірмы мужа ў Менску, расцалавала мяне, упакавала футра і зьнікла. Назаўтра – то бок сёньня – я прыехала ў Менск.

Плятынавая дамачка ў прадстаўніцтве выклала перад мной дзьвесьце баксаў.

– А рэшта?

– Якая рэшта?

– Яшчэ чатыры тысячы васемсот.

Яна працягнула слухаўку радыётэлефону. Іван Іванавіч са мной не цырымоніўся. Ад крыўды, ад хваляваньня, ад яго агідных словаў кроў спачатку прыліпа да шчокаў, а потым затахкала ў скронях… Вось так, абражаная, амаль непрытомная, без жаданьня жыць далей я і апынулася на лаўцы ў сквэрыку. Так, у мяне трое дзяцей, якіх трэба падняць, але ж, бачыць Бог, ёсьць мяжа і маім сілам…

– Ясна, – кіўнуў бомж. – Грошы, грошы, грошы. Грошы ёсьць дакументам, які сведчыць, што твая праца запатрабаваная ня толькі чалавекам, які табе плаціць, але і ўсімі тымі людзьмі, празь якіх грошы прайшлі раней. Бачу толькі адзін шлях: трэба ехаць у Маскву. Вярнуць табе твае дакументы.

Галава мая зноў, як карусель у парку, паціху пайшла кругам. Вось так, згопалу, у Маскву? Зь невядомым чалавекам? І як жа ж мы здабудзем тыя грошы? Адрас у мяне ёсьць, але што з таго? А ў торбачцы ж у мяне дзьвесьце даляраў, я даўно не трымала ў руках такіх грошай, а ну як падмане і абярэ? А зь іншага боку, што мне губляць? Дзьвесьце даляраў зь нявыкруткі мяне ня выведуць… Дзеці цяпер у бэпээсэмаўскім лягеры (начальнікам там адзін актывіст БНФ, дапамог уладкаваць, каб трохі ад’еліся), а мужу да лямпачкі, хоць бы я і на месяц адляцела, а ня толькі ў Маскву.

– А чым ён займаецца, гэты твой Іван Іванавіч?

– Кніжкі выдае. А цябе як зваць?

– Мяне зваць перарваць, хвамілія лопнуць. Фабіян я. Ну, што, рашылася?

Якія ўсё ж такі прыгожыя ў гэтага абарванца вочы!..

– То хадзем на вакзал.

– З вакзалу ў Маскву езьдзіць эліта, багема і бабулі з унучкамі. Сярэдняя ж кляса – ён стукнуў сябе ў худую грудзіну – дабіраецца таньней і зручней.

Фабіян устаў, закінуў за плечы рукзак і працягнуў мне руку.

* * *

Праз гадзіну мы ляцелі на ўсход у вялікай фуры, нагружанай печывам заводу «Слодыч», і ў шчылінах тэнту пасвіствалі вецер, роспач і страх. Куды ты прэшся, Саламея Круцяльніцкая? Дзеці, школа, гарод, гарод, дзеці, школа – вось тваё жыцьцё, па-іншаму ты жыць ня ўмееш. Куды ж ты ляціш?

– І вартае ж жыцьцё, няма чаго сказаць, – нечакана прамовіў унутраны голас. – Даў Бог плёну. Муж – адна назва, жылы цягнеш, як бэльгійская кабыла, сьвету за капейкай ня бачыш. Дзеці, лічы, сіроты пры жывых бацьках.

– Но-но! – страпянулася я. – Дзяцей я люблю, і яны мяне любяць.

– А калі ты ў апошні раз купляла ім марозіва, пяшчотная матуля? – пацікавіўся голас. – Ці вазіла ў Горадню ў заапарк? А па душах калі з каторым апошні раз гаварыла? Толькі і ведаеш, што высалапіўшы язык працаваць, палоць, паліваць, парэчкі дзерці. Бульбу пад лік абіраеш, каб на ўсю зіму хапіла. І ў лягер на тры зьмены!

Крыць няма чым. Што я хапалася за ўсялякую работу, што працавала і працавала, гэта ўсё так, але праўда ў тым, што прасьвету не было відаць. І што з чалавека я ператварылася ў аўтамат па здабыванні сродкаў існавання – гэта таксама праўда. І праўда, што ўсё часьцей прыходзіла думка: як жа я стамілася жыць, прыбяры мяне, Госпадзе, і нават тое, што ў мяне трое дзяцей, не адганяла гэтай думкі…

Фабіян, які, здаецца, драмаў, паварушыўся і выглянуў у шчыліну.

– Расея!.. Можна і падсілкавацца.

Я звычайна ня ем чужога, у горла ня лезе, але ад акура тных бутэрбродаў зь селядцамі не адмовілася.

Дык ты, значыцца, з Маладэчна, – кінуў мне памідор Фабіян. – Я там у вас гадоў з восем працаваў. Што ты зьдзіўляешся? На будоўлі, я ж інжынэр-будаўнік. Ты думаеш, я бомж? Не, я бадзяга. А гэта вельмі розныя рэчы. Сумную паэзію жыцьця заўважаюць толькі бадзягі ды некаторыя маці, а не разумее ўвогуле ніхто. А калі канкрэтна, я зьбег ад жонкі.

– Навошта ж жаніцца з такой, ад якой потым уцякаць?

– Пытаньне не да мяне… Колькі сябе помню, кахаў суседзкую дзяўчыну. Яшчэ з тае пары, як разам у пяску сядзелі, потым у школе вучыліся. Вырашылі пажаніцца, як толькі скончым школу. Рыхтаваліся да вясельля. Вечарам вёз я сваю Гэлю ў клюб на танцы на матацыкле. Яна нахінулася, каб паправіць раменьчык на басаножку, а я якраз павяртаў, і яна далася галавой аб каменны слуп. Бяз шлему ехала… Ты мо й чула пра гэты выпадак. У нас у Радашкавічах тады толькі і мовы пра тое было. А мяне ад сьмерці выратавала турма. Мяне ж пасадзілі. Каб застаўся дома, то зрабіў бы сабе нешта, бо перад вачыма ўсё стаяла відовішча: яе расколатая галава і паўшар’і мазгоў… А ў турме памерці не дадуць, – ён міжволі крануў шнар на твары. – Так што на пахаваньні мяне не было, ляжаў у турэмным шпіталі. Словам, яна памерла, а я – не. З дому зьехаў, працаваў у Менску на будоўлі, потым у інстытут паступіў. А з Гэляй адзін час нават размаўляў, яна прыходзіла, голас яе чуў. Потым мінулася… А як інстытут скончыў, пайшоў працаваць, маці пачала чапляцца – жаніся ды жаніся, я хутка памру, а ты адзін прападзеш, як муха. Эма была вельмі непадобная да Гэлі, непрыгожая, нягеглая, старалася ўдаваць зь сябе дзелавую, а ў твары, у вачах штосьці такое няшчаснае. Але пасьля шлюбу яна перамянілася. У сілу ўвайшла. Закруціла ўсё пасвойму: тры гады, што мы пражылі разам, былі трыма гадамі грошай. Грошы, грошы, грошы. Кожная капейчына на ўліку, кожная павінна прыносіць прыбытак, і ня дай Бог купіць, прыкладам, газету – бо гэта ж немаведама якая трата…

– А дзеці ў цябе ёсьць?

– Дзяцей яна не хацела, казала, што няма чаго пладзіць жабракоў. Карацей, я зьбег. І я вельмі Эме ўдзячны.

– Удзячны?

– Каб не яна, я ня стаў бы бадзягам. Многага тады не адбылося б. Прыкладам, я не дапамог бы табе вярнуць твае тысячы.

– Дык ты пакуль і не дапамог. Не кажы «гоп». Я наагул не ўяўляю, як гэта можна зрабіць.

– Я табе зараз нешта пакажу, толькі ты не палохайся і не крычы.

Зь нетраў заплечніка Фабіян, пакорпаўшыся, дастаў агромністы чорны пісталет.

– Ты не баісься цягаць з сабой зброю? – зьдзівілася я. – А міліцыя?

– А што міліцыя? Думаеш, яны кожнага стрэчнага-папярэчнага грабуць? Атнюць, як кажуць у Маскве. Дый наагул, гэта не пісталет, а муляж. А вось гэта не муляж.

Фабіян дастаў з заплечніка вялікую, шчыльна сплеценую з дроту скрынку, адкінуў накрыўку. Я закрычала і адскочыла. Тоўстая, з мэтар дваццаць даўжынёй зьмяюка, якую ён моцна ўхапіў ля галавы, зьвівалася кольцамі, сычэла і застрашальна расчыняла зубатую пашчу.

– Асьпідус аўрэльянус, рэкамэндую. Нават не драпежны. Усяедны.

– Але чалавечынай ты яго ня корміш? – спытала я, адшукаўшы голас.

Фабіян задаволена засьмяяўся. Машына сьцішыла хаду і стала.

– Дзяўчынкі налева, хлопчыкі направа. Стаянка сем хвілінаў, – паведаміў кіроўца.

Фабіян пусьціў зьмяюку назад у клетку. Вечарэла. Наперадзе віднеліся дамы нейкага места. Спускаючыся ў кювет, я падумала: яшчэ ня позна ўцячы. Бог зь імі, з гэтымі тысячамі, усё адно я іх, мусіць, больш не пабачу. Корчыкамі, корчыкамі, і да гораду, а адтуль – дадому. Але ж не, не ўцяку. Проста цікава. Што будзе далей, што яшчэ знойдзецца ў заплечніку Фабіяна, адкуль ён ужо дастаў ружу, хлеб і зьмяю?..

* * *

У рукзаку знайшлася мапа Масквы, а на ёй – патрэбная нам вуліца. «Эмір-Прэс» месьціўся ў шыкоўным будынку з мармуровай падлогай і фантанам у холе. Ліфт (зь люстрам і пазалотай) падняў нас на сямнаццаты паверх. Вось, праз калідор, засланы дываном, – дзьверы дырэктарскага кабінэту. Не чакаючы ані сэкунды, Фабіян таргануў іх, і мы апынуліся ў прыёмнай.

– У вас прызначаная сустрэча? – сакратарка падняла бровы. – Хто вы?

– Аўтары. Зь Цюменскай вобласці. Хочам прапанаваць рукапіс.

– З рукапісамі – да галоўнага рэдактара.

– Мы ўсё ж хацелі б пагаварыць перш з дырэктарам.

– Пачакайце хвіліну, – дзяўчына зьнікла ў дырэктарскім кабінэце, а праз колькі часу выйшла.

– Праходзьце.

Фабіян прайшоў першым. Спачатку ён дастаў пісталет, пасьля асьпіда, які актыўна выступаў з сольным нумарам. Зьбялелы Іван Іванавіч задраў ўверх ня толькі рукі, але чамусьці й ногі.

– Калі ласка, грошы, якія вы вінныя гэтай даме. Ці мне пакласьці зьмяю вам на калені?

Асьпід пагрозьліва стукнуў хвастом аб бюро і засычэў з асаблівай злосьцю.

Не апускаючы ног, Іван Іванавіч крутануўся да адчыненага сэйфу, выняў стуль пачак грошай і паклаў на стол. Я адлічыла, што трэба, рэшту пакінула. Моцным скотчам прымацавала Івана да крэсла і заляпіла яму рот.

Празь дзесяць хвілінаў мы былі ўжо далёка.

Мяне перапаўняла радасьць. Такое шчасьце, такое поўнае адчуваньне цуду жыцьця бывала са мной толькі ў першыя гадзіны пасьля нараджэння дзяцей. Гучала музыка, шумеў высокі лес, сьпявала душа. Каб не Фабіян, які моцна трымаў мяне за руку, я ляцела б.

Значыцца, ёсьць на сьвеце справядлівасьць! Лёгкасьць, зь якой мы забралі грошы, яскрава сведчыла пра гэта. Я зьзяла.

Фабіяну трэ было адысці, і ён пакінуў мяне, трыюмфатарку, на рагу дзьвюх вуліцаў, наказаўшы стаяць як стаяла і не сыходзіць зь месца. Я і стаяла. Побач працаваў абменьнік. Я дастала гаманец, каб памяняць дзясятку на гасцінцы дзецям. Тут жа справа бліснула лязо, а ў наступны момант я адчула вастрыё пад рабрынай.

– Аддай гаманец, – ціха сказаў адзін з каўкаскім акцэнтам. – Аддай, а то зарэжу.

Я тарганулася ад болю і адчула, як пад блюзкай па целу цурчыць кроў. І зарэжуць жа, і не пашкадуюць, гэта ж Масква! І я спалохалася. То ў Бога сьмерці прасіла, а тут спалохалася бандытаў. Толькі я аддала ім гаманец, яны зьніклі. Расчыніліся ў бясконцым маскоўскім натоўпе. Нічога не зьмянілася: шумелі машыны, адчыняліся і зачыняліся дзьверы супэрмаркету – толькі ў мяне ўжо не было грошай. Сьлёзы падалі на брудны маскоўскі асфальт, як боб у каструлю.

– Што з табой? Што здарылася? – трос мяне за плечы Фабіян.

– У мяне забралі грошы!

І я адняла ад боку чырвоную ад крыві далонь. Памаўчаўшы, Фабіян сказаў:

– Прыкрый пляму торбачкай. Едзьма на вакзал. На цягнік, я буду бабай, ты – унучкай.

– А грошы? Можа, у міліцію? Можа, дагнаць іх?

– Забудзь пра іх, іх ужо і сьлед прапаў. Паехалі, – адрэзаў Фабіян.

* * *

У вагоне я ўзьлезла на верхнюю паліцу і адвярнулася да сьцяны. Сёньняшняя катастрофа ня выклікала ў мяне такой рэакцыі, як учорашняя. Прынамсі, прытомнасці я ня страціла. Прывыкаю?

На Фабіяна ўсё, што адбылося, здаецца, наагул не зрабіла вялікага ўражаньня. Ён тачыў лясы з папутнымі крутымі маладзёнамі, што ехалі ў Вільню. Пляшкі паступова перамяшчаліся са століка на падлогу. Маё здранцьвеньне плыло сярод ляскату, грукату, успышак сьвятла, брыдкаслоўя Фабіянавых суразмоўцаў. Пэўна, так выглядае пекла. Гутаркі, што даносіліся да мяне зьнізу, рабіліся чым далей, тым агіднейшымі. Нарэшце я заснула.

Фабіян штурхаў мяне і шаптаў: «Уставай, хадзем хутчэй». Цягнік стаяў. За вокнамі ледзьве-ледзьве шарэла. Мы выйшлі на пусты пэрон. Помнік падпольшчыку Заслонаву. Ворша. Я нічога не разумела.

Фабіян цягнуў мяне ўпрочкі ад вакзалу. Поезд адышоў, грукат ягоных колаў сьціх. Фабіян дастаў з-за пазухі пачак зялёных і працягнуў мне:

– Трымай.

Я разгублена глядзела на яго.

– Бяры. Мне яны непатрэбныя, а гэныя сабе яшчэ накрадуць.

У Воршы мы з Фабіянам разьвіталіся: я паехала дамоў, а ён застаўся бадзяцца па сьвеце.

* * *

За акном аўтобуса праплывалі жнівеньскія краявіды: гарбатыя хаты і багатыя катэджы, пушчы і бары, коні ў вазах і вэлясыпэдысты ў гумовых ботах, босая дзяўчынка зь дзіцячым вазком, буслы ў канаве… Простыя малюнкі жыцьця.

Чаму ж мне так цяжка на іх глядзець, чаму няма ў іх спакою, а толькі панылае чаканьне?

Раптам я пачула адказ: бо гэтая зямля неблаславёная.

Нічога не атрымаецца ні ў тых, хто жыве ў гарбатых хатах, ні ў тых, хто ў катэджах, ані ў дзяўчынкі не атрымаецца, ані ў малечы. Бо мы жывем на неблаславёнай зямлі.

…Вычарпаная, прачнулася я на наступную раніцу. Пуста на душы, пуста ў доме, муж пачаў прапіваць ня толькі хатнія рэчы, але й прадукты. Нікога ў хаце, цішыня, халодна.

Я села за стол, дастала з торбы і расклала на дзесяць частак неблаславёныя грошы. Потым сабрала і схавала, дзе знала. Гэта было маё першае рацыянальнае дзеяньне ў новым жыцьці. Потым пайшла ў краму.

…Ён чакаў мяне ў двары на лавачцы, абапіраючыся на свой вялікі заплечнік. Гледзячы, як ён уздымаецца мне насустрач, я думала: а мо мне толькі падалося, што зямля неблаславёная? Можа, насамрэч, трэба толькі пашукаць, і знойдзецца на ёй блаславёнае месца і для мяне, і для Фабіяна, і для маіх дзяцей, і для босай дзяўчынкі, і для вэлясыпэдыстаў у гумовых ботах?

Ягоныя дужыя худыя рукі моцна абдымалі мяне. Залацісты асьпідус грацыёзна зьвярнуўся васьмёркамі на тоўстай галіне яблыні й мірна паглядаў на нас адтуль.

Жнівень 2001, Заказанка