Текст книги "АБУ АЛИ ИБН СИНО Биринчи китоб"

АБДУЖАЛОЛ РАҲИМ

АБУ АЛИ ИБН СИНО

(РОМАН)

Биринчи китоб

Тошкент – 2019

Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси

“Ижод” жамоат фонди

Абдужалол РАҲИМ

АБУ АЛИ ибн СИНО

(роман)

Биринчи китоб

Шарқу Ғарбда бир овоздан Шайх ур-раис (Олимлар йўлбошчиси) дея эътироф этилган Абу Али ибн Сино илмий, адабий, фалсафий мероси дунё илм-фани ва маданияти тараққиётига улкан ҳисса бўлиб қўшилганини яхши биламиз. Шу боисдан ҳам ўрта асрларга оид миниатюраларда ул зотни ҳақли равишда Аристотель, Платон, Птомелей, Гиппократ, Гален, Эвклид каби фаннинг буюк намояндалари билан бир қаторда тасвирлаб келишган.

“Ибн Сино ўзининг ижоди ҳамда яратган асарларининг аҳамияти жиҳатидан бутун инсониятга тегишлидир. Унинг фаолияти ҳақиқат ва ақл-идрок талабларига асосланган эди”, дея таъкидланади Жаҳон Тинчлик Конгресси ҳужжатларида.

Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг “Энг яхши асарлар” (2018) танлови ғолиби сифатида эътироф этилган мазкур романда буюк ватандошимизнинг болалиги, ўсмирлиги, ҳаётининг 1005 йилгача, яъни йигирма беш ёшигача Бухорода кечган даври қаламга олинган.

Маслаҳатчи:

Абдукарим УСМОНХЎЖАЕВ,

тиббиёт фанлари номзоди, Ибн Сино жамоат фонди илмий маслаҳатчиси.

Тақризчилар:

Қозоқбой ЙЎЛДОШ, педагогика фанлари доктори, профессор.

Маҳкам МАҲМУД, ёзувчи, филология фанлари номзоди.

Абдуқаюм ЙЎЛДОШЕВ, ёзувчи.

Рисолат ҲАЙДАРОВА, ёзувчи.

Исажон СУЛТОН, ёзувчи.

Тошкент – 2019

ИБН СИНО ҲАҚИДА РОМАН

Ўрта асрлар Ғарбий Европа мамлакатларида черков ҳукмронлик қилиб, турғунлик узоқ давом этган бўлса, Шарқда қадимги ҳинд фалсафаси, зардуштийлик, монийлик, янги афлотунчилик, эллинизм маданий меросини ўрганиш ва энг муҳими, исломият маданиятида илм-фанларни излаш ва калом, ҳадис, адаб фанлари гуллаб-яшнади. Уйғониш, маънавий тикланиш ва юксалиш даври бўлди. Ёқуб ибн Исҳоқ ал-Киндий, Муҳаммад Хоразмий, Форобий, Беруний, Абу Бакр ар-Розий, Абу Али ибн Сино, Зайниддин Ғаззолий, Маҳмуд Замахшарий, Ибн Божжа, Ибн Туфайл, Ибн Арабий, Ибн Рушд ва бошқа алломаларнинг илмий-ижодий мероси кейинчалик Ғарб уйғониш даврининг бошланишига кучли таъсир кўрсатди.

Абу Али ибн Сино тиббиёт илми даҳоларидан бири, Арасту ва Форобийнинг издоши, руҳшунослик, тиббиёт, фалсафанинг турли соҳалари – мантиқ, ахлоқшунослик, эстетика, онтология (борлиқни ўрганиш), гносеология (билиш назарияси), калом-илоҳиёт соҳаларида қолдирган нодир асарларини жаҳон олимлари минг йилдан буён ўрганиб келмоқдалар. Ибн Сино ҳажман кичик, лекин мазмунан жуда кенг кўламли бўлган “Рисола фи-л-Ишқ” асарида Форобий фалсафасини янада ривожлантириб, табиатдаги барча мавжудотларнинг озиқланиш, ўсиш, ҳаракатланиш, интилиш ва хавф-хатардан сақланиш, жон, нафс, руҳ қувватлари асосида ҳаётга муҳаббат, нурга – ёруғликка, гўзалликка, заминга меҳр, ўз умрини авлодлари орқали абадий давом эттиришга, вайронликка эмас, балки ўсишга, галлаб-яшнашга интилиш қонунияти амал қилишини теран фалсафий мушоҳадалар билан далиллаб беради.

Ибн Синонинг Шарқ ва Ғарбда машҳур бу асарини заковатли замондошимиз, серқирра илмлар соҳиби Нажмиддин Комилов ўзбекчага таржима қилмоқчи эканлигини суҳбатларда айтган эди, аммо афсуски, вақти етмади. Биз яқин дўстимиз ишини давом эттириш маъносида бу асарни Грузия олими К.Серебряков тадқиқ этган ва русча матни бўлган Тифлис нашридан, ҳар икки тил асосида таржима қилдик. (Шоир Зайниддин Баҳриддинов билан ҳамкорликда).

Ўрта асрларда Шарқ Уйғониш даври бўлганлиги ҳақида ёзишга шўролар мафкураси сиёсати йўл бермасди. Шўролар мафкураси Ғарб мамлакатларида ўрта асрларда христиан дини ва черков ҳурфикрликка қарши шафқатсиз курашган даврдаги турғунлик ҳолатини Шарқ ўрта асрларига ҳам механистик, кўр-кўрона кўчирган эдилар. Шўролар мафкураси даҳрийлик – атеизмга асослангани сабабли совет олимлари фан ва динни доимо қарама-қарши қўйиб келдилар.

Шўролар даврида бўлган илмий тадқиқотларда, хусусан Марказий Осиё олимларининг тадқиқотларида ҳам ал-Киндий, Форобий, Абу Бакр Закариё ар-Розий, Беруний, Ибн Сино каби мутафаккирларни динга қарши курашган, моддиюнчи, материалист, даҳрий қилиб кўрсатар эдилар. Академик М.Хайруллаев ўзининг тадқиқотларида муҳим, теран ва холис фикрларни айтиш билан бирга айрим ўринларда марксизм талабларига мувофиқ фикрлайди: “Халифалик ўрнатилиши ва унинг дастлабки тараққиёти даврида араб феодаллари халифа бошчилигида дунёвий билимларга нисбатан кескин салбий позицияни эгаллади”. М.Хайруллаев бу фикрини далиллаш учун Е.Э.Бертельснинг ҳам шўроча руҳдаги фикрини келтиради: “Исломнинг биринчи тарафдорлари ҳар қандай ҳақиқий илмга илтифотсизлик билан қаради. Улар “исломий илмларгина ўрганишга арзийди”, дер эдилар. Муҳаммад пайғамбарнинг саҳобалари илмий бойликларни атайлаб йўқ қилдилар¹. В. В. Бартольд эса IХ–Х асрларда Тигр ва Евфрат (арабча Дажла ва Фирот) ҳавзасида қадимги маданий марказлар Басра ва Харронда антик давр маданий меросини яхши билган илмий кучлар тўпланганлигини айтади.² Бу ерларда юнон фалсафаси ва юнонлар Миср, Ҳиндистон, Эрон донишмандларидан ўрганиб олган астрономия, геометрия, география, кимё, физика, механика, оптика каби дунёвий фанларга доир асарлар ёзган, бу асарлар Антиохия, Жундишопур маданий марказларидан халифалик маркази Бағдодга етиб келган. Академик Музаффар Хайруллаев тўғри кўрсатганидек, IX–X асрларда Бағдод халифалик маркази, ислом таълимоти, ҳадис ва калом илмлари, савдо йўллари, моддий ва маънавий бойликларнинг маркази бўлибгина қолмай, дунёвий, табиий илм-фанларнинг ҳам марказига айланган. Исломий маданиятни, диний ва дунёвий илм-фанларни ривожлантиришда Хуросон, Эрон, Марказий Осиё шаҳарларидан келган Муҳаммад ибн Исмоил Бухорий, Абу Исо Муҳаммад Термизий, Абдуллоҳ ибн Абдураҳмон Доримий-Самарқандий, Муҳаммад ибн Язид ибн Можжа Қазвиний, Абу Довуд Сулаймон Сижистоний, Аҳмад ибн Али Насоий, Муслим ибн Ҳажжож ал-Қушайрий-Найсабурий (Нишопурий), Муҳаммад ибн Али Ҳаким Термизий, Абумансур Мотурудий ва бошқа мутафаккирлар ҳадис, фиқҳ, калом каби диний илмлар соҳасида етук алломалар бўлиб, булардан олтитаси (ал-Бухорий, Муслим ибн Ҳажжож, Термизий, Насоий, Доримий-Самарқандий, Абу Довуд Сулаймон Сижистоний) жаҳонга машҳур олти “Жомеъ-ас-Саҳиқ (“Сиҳиҳи ситта”) китобларининг муаллифлари бўлиб, шуларнинг ижоди туфайли IX–X асрлар ҳадис илмининг олтин асри деб шуҳрат топган.³ Абу Мансур Мотурудий эса калом илмида етук алломалардан эди. Ибн Сино шундай муҳитда туғилиб ўсди.

Шарқ Уйғониш даври мутафаккирлари Муҳаммад ибн Мусо Хоразмий, Аҳмад Фарғоний, Жайҳоний, Абу Зайд Балхий, Абу Бакр Закариё Розий, Абу Бакр Хоразмий, Яқуб ал-Киндий, Муҳаммад Форобий, Ибн Можжа, Ибн Мискавайҳ, Абу Саҳл Масиҳий, Беруний, Ибн Сино, Муҳаммад Наршаҳий география, астрономия, математика, тиббиёт, кимё, тарих, этнография каби дунёвий илм-фанларни ривожлантиришга буюк ҳисса қўшган алломалар эдилар.

Форобийнинг издоши Ибн Сино ақлий ва ҳиссий билимлар бир-бирини тўлдириши ҳақида ёзади. Ибн Сино фикрича аввалги (ҳиссий) билимлар сезгилар ёрдамида ҳосил қилинади. Аммо мураккаб билимлар фақат ақл билан ҳосил қилинади ва ақл билан идрок этилади, тушунилади. Масалан, руҳ ўлмайди, деган ҳукм.

Иккинчи турдаги билимлар инсон тасаввур қилувчи ва тасдиқ этувчи нарсалар бевосита сезгилар (беш сезги: кўз (кўриш), қулоқ (эшитиш), бурун – ҳидлаш, қўл, бадан) билан билинади. Масалан, (1) иккита ўзаро тенг нарсадан бирига учинчи нарса тенг бўлса, бу уччала нарса тенг бўлади. (2) Қуёш нурини кўзимиз билан кўриб, тасдиқлаймиз. (3) Баъзи ҳукмларни обрўли, доно одамлардан, шариат қонун-қоидаларини билувчи фақиҳлардан ва имомлардан эшитиб биламиз. (4) Халқ орасида урф, одат бўлган, бизга одоб тарбиясидан маълум бўлган ҳақиқатлар, масалан, ёлғончилик – ёмон, ноҳақ ишларни қилмаслик керак, деган тушунчалар. (5) Ёки биз қуйида кўриб чиқадиган турли йўллар билан билинадиган ҳақиқатлар.⁴

“Аввал билганимиз ёрдамида янги билим ҳосил қилишимизга яна бир мисол, – дейди Ибн Сино, – агар биров бизга олам шаклга эга деб ўргатса, хулоса қиламизки: шаклга эга бўлган барча нарсаларни кимдир ясаган, пайдо қилган, деган билимимиз ёрдамида оламни ҳам кимдир (яъни Худо) яратган деган хулосага келамиз”.⁵

Ибн Сино фикрича, мантиқ – меъзон (яъни, ҳақиқатни аниқловчи) илмдир. Охиратда нажот топиш учун руҳини поклаш зарур.

Ибн сино фикрича, нафс (жон) моддий эмас. Инсон руҳи маънавий вужуд ва у сон-саноқсиз қувватларга ва имкониятларга эгадир. Айни вақтда унда соддалик ҳам бор.

Руҳ турли мақсадларни амалга ошириш учун ақлий қувватини ишга солади. Бу қувват аслида руҳники бўлиб, руҳ ва ақл ўртасидаги муносабат сабаб ва оқибат ўртасидаги муносабат кабидир. Руҳ (агар турли тубан истак, майллар билан ифлосланмаган, тоза бўлса – М.М.) зиддият ва қарама-қаршиликлардан холидир ва шу сабабли у йўқолмайди. (Бундан чиқди, ифлос руҳлар йўқолади).

Руҳ ва вужуд алоқаси олдинма-кейинлик муносабатида эмас. Руҳ вужуд воситасида ҳаракат қилади ва танада жон йўқолганида руҳ ўз вазифасини бажариб бўлади. Лекин тананинг бузилиши (фасоди) ва йўқолиши руҳнинг бузилишига ва йўқолишига олиб келмайди. (“Ан-Нажот”, Избр. произведения мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока. М. 1961.)

Руҳ сабабли инсон пайдо бўлади. Руҳ тана учун ҳаётий, маънавий, руҳоний қувватларни ташкил этади. Шу сабабли, руҳ маънавият ҳодисасидир. Инсон туғилган кунларидан ўз руҳини кўрсата бошлайди. Ибн Сино шу масалада кўп сирлар борлигини айтади. Аллома фикрича, руҳ ўз ҳолича баданга итоат қилмайди. (Яъни, у бадан хизматкори эмас – М.М.) Азалий руҳ мусаффодир, шу сабабли у азалий жойига, мусаффоликка қайтишга интилади.

Бадиий ва илмий-оммабоп асарлардан М.Осим, Азиз Қаюмов, Ш.Шомуҳамедов, А.Ирисов, Н.Комилов ишларини, Одил Ёқубовнинг “Кўҳна дунё” романини эслаймиз. Камина кейинги йилларда Ибн Синонинг “Ат-Танбеҳ ва-л-ишорат” асаридан баъзи бобларни, З.Баҳриддинов билан ҳамкорликда “Ишқ рисоласи”, “Азҳавия” (“Ёруғланиш ёхуд Маод”) асарларини таржима қилиб нашр этдик. Ибн Сино даврида адаб фанлари – 12-15 санъатдан иборат фанлар мажмуаси ривожланган эди.

Афсуски, буюк ватандошимиз Ибн Сино ҳақида жиддийроқ, салмоқлироқ бадиий асар шу вақтгача ўзбек адабиётида ёзилмаган эди. Людмила Салдадзенинг тарихий, илмий-фалсафий романи бундан мустасно.

Албатта, Беруний ва Ибн Сино даври ижтимоий-сиёсий, маданий, ахлоқий муҳитини яхши ўрганмай туриб, бадиий эпик асарда минг йил аввалги халқимиз ҳаётини ҳаққоний акс эттириш, Арасту ҳаким “Поэтика”сида айтганидек, воқеаларни ва қаҳрамонларни аслида бўлганидек тасвирлаш учун адиб, ижодкордан кучли билим, тасаввур, хотира, турли инсонларнинг феъл-атворини, руҳиятини тушуниш, мимесис–тақлид, ҳаётдагига ўхшатиш каби иқтидор, фазилат, истеъдод талаб этилади. Адиблар замонавий ҳаётни тасвирлашлари учун ҳам шундай қобилият керак, аммо тарихий бадиий асарни адиблар анча-мунча тажриба тўплаб, етилган вақтида ёза бошлайдилар. Ойбек “Навоий” романини, Одил Ёқубов “Улуғбек хазинаси”ни, Мирзакалон Исмоилий “Фарғона тонг отгунча”, Пиримқул Қодиров “Юлдузли тунлар”, “Авлодлар довони”, “Она лочин видоси”ни, Мирмуҳсин “Меъмор” романини ана шундай етилган паллада ёзганлар. 1953 йилда туғилган, аввал бир неча ҳикоялар ва қиссалар ёзиб нашр этган чинозлик адиб Абдужалол Раҳим ҳам аллома Ибн Сино ҳақидаги романини ёши 60 дан ўтганида ёзибди. У ўзича, тез-тез ва кўп ўртача асарлар ёзгандан кўра, сабр-тоқат билан узоқ ва машаққатли меҳнат қилиб, гўзал бир асар ёзишни орзу қилган кўринади. Назаримда Абдужалолнинг бу қутлуғ орзуси ушалган.

Мен бу асарни ўқиётганимда муаллифни бухоролик экан, деб ўйладим. Чунки, асосий воқеалар Бухоро аркида, сомонийлар амири Нуҳ ибн Мансур (976-997) саройида, Бухоро шаҳри ва қишлоқларида; Хурмитан (Ромитан), Афшонада бўлиб ўтади ва бу жойларда юз берган воқеалар (М.Бахтин таъбирича, хронотоп–вақт ва макон) анча жонли, равшан тасвирланади. Ибн Сино ўзи ёзган, сўнг шогирди Абдувоҳид Жузжоний давом эттирган таржимаи ҳоли (бу нодир ҳужжат илк марта Умар Хайёмнинг замондоши Заҳириддин Байҳақийнинг “Татимма ас-Сивон-ал ҳикма” (Абу Сулаймон Муҳаммад ибн Тохир Сижистонийнинг “Ҳикмат хазинасига қўшимча”) асари таркибида бизгача етиб келган) ва бизнинг азиз устозларимиздан атоқли шарқшунос Абдусодиқ Ирисовнинг “Ҳаким Ибн Сино” китобларида берилган нодир маълумотлардан унумли фойдаланган. “Таржимаи ҳол”да Ҳусайн ўз отаси Абдуллоҳ ҳақида меҳр билан ёзади, ота ўз фарзандининг келажакда даҳо аллома бўлиб етишувини сезган, орзу қилган ва яхши устозлар топиб берган. Заҳириддин Байҳақий асарида Ҳусайн жуда ёшлигидан иззат-ҳурмат топганидан ғурурланиб, касбдошларига эътирози (шу жумладан, Хоразм Маъмун академияси суҳбатларида, тарихчи Ибн Мискавейхни танқид қилгани) айтилган. Феълидаги шу кабилар сабабли ёш аллома ўзига кўп душман орттирган бўлиши мумкин. Абу Али ибн Сино ўз тилидан ёзиб олинган таржимаи ҳолида илк устозларидан фалсафа олими Нотилийни ҳам шу йўсинда тилга олади. Аслида Нотилий ҳам кўп соҳаларда машҳур олим, жуда камтарин бўлган экан. Абдужалол Раҳим романида Ҳусайн маълум даражада идеал қилиб, жуда камтарин қилиб тасвирланади, адиб бундай тасвирлашга ҳам ҳақлидир. Абдужалол Раҳим Ибн Сино ҳақидаги романида у яшаган илмий муҳитни тасвирлайди ва бу ўринлардаги талқинда унинг фалсафий асарларидаги фикрларига таянади.

Арасту “Поэтика”сида ёзишича, бадиий асарда оддий, жўн одамлар ва дуч келган воқеалар эмас, балки ажойиб-ғаройиб воқеалар ва ажойиб инсонлар тасвирланса китобхонларга кучли таъсир кўрсатади. Шу каби, Абдужалол романида ҳам кўп ўринларда, тарихда бўлганидек, золим мансабдорларнинг нафратга сазовор тубанликлари, қирғин урушлар, табиий офатлар, фидокор табибларнинг буюк ғайрат-шижоати, маҳорати, ёвузлик ва эзгулик тўқнашувлари, табиат гўзалликлари ва жазирама қум кўчкилари билан олишувлар яхши тасвирланади. Асарда севги мавзуи ҳам таъсирли.

Адиб айтишича, роман ҳали тугалланмаган. Бу эҳтимол, роман-трилогия бўлар.

Асарнинг ҳозир тугалланган биринчи китобида ҳам минг йил аввалги ватандошларимизнинг моддий ва маънавий ҳаёти, ёвузлик ва эзгулик, тубанлик ва юксаклик тўқнашувлари табиий, ишонарли, сюжет йўллари, шиддатли воқеалар асосида кўрсатилган. Бош қаҳраман атрофидаги персонажлар, Ҳусайн ибн Синодай даҳолар йўлида учраган машаққатлар ҳаётий тасвирланади. Назаримда Миллий Истиқлол даври ўзбек бадиий насри яна бир яхши асар билан бойитилди, дейиш мумкин.

Маҳкам МАҲМУД,

ёзувчи, филология фанлари номзоди.

БИРИНЧИ ҚИСМ

Ҳижрий 375 йилнинг⁶ кузи. Тунлар салқин бўлиб қолди. Чўл тарафдан эсган шабада этни жунжиктиради. Бироқ, ҳали қишнинг кийими сандиқлардан олинмаган. Шундай бўлса-да, ҳовлидаги супаларида ётиб юрган одамлар уй-уйларига кириб кетишган. Шолчаси йиғиштирилган супа тонггача хазон билан қопланиб қолади. Дарахтларнинг барги учидан тўкилмоқда. Бу қишнинг қаттиқ келишидан дарак.

Ҳусайн ҳали тонг ёришмасдан уйғонди. Тўшакда ўтирганича тўғридаги нурланиб турган ойнаванд даричага тикилди. Ойнадан тўлин ой мўраларди. Ойнинг тилларанг ёғдуси боланинг чақноқ кўзларини ёритди. Оймомони томоша қилмоқчи бўлиб, сассиз ўрнидан турди. Ёнидаги ўринда ухлаётган онасига бир қараб қўйди-да, ўша томонга юрди. Бўйи даричанинг рафига базўр етди. Шу ҳолатда оймомога тикилиб қолди. Ундаги доғлар жудаям ғалати шаклларда эди. “Алифбо” имлоларига ўхшар экан, – дея ўйлади. – Манави камондек эгилгани “Бо” ҳарфининг худди ўзи. “Дол” билан “Зол”га ўхшаган чизиқлар ҳам бор…”

Ҳусайннинг отаси Абдуллоҳ ибн Ҳасан Афшонадаги илмли кишилардан. Ўғли ҳали беш ёшга ҳам тўлмасидан алифбони танитди. Ҳусайн фавқулодда зеҳни тез бола эди. Ёши элликни қоралаган, жуда кўп аҳли донишларни кўрган Абдуллоҳ бундан ҳайратда. Ўғлининг зукколигидан дили равшан. Уни билимли қилишга қаттиқ киришган.

Ҳусайн Ой юзидаги доғларни аввал ўзи ёд олган ва отасининг назоратида қоғозга туширган ҳарфларга қиёслади. Сўнгра пичирлаб, уларни бир-бирига қўшиб ўқимоққа уринди. Кўз олди жимирлашиб кетди. Шунда ойни яхшироқ кўрмоқчи бўлди. Уй эшигининг бир тавақасини авайлаб очиб, ташқарига чиқди. Кўз ўнгида кундузгига ўхшамаган сирли бир олам пайдо бўлди. Атрофга оппоқ нур ёғилган. Ҳовли этагидаги сайҳонликда тилларанг ёғдулар ўйнайди. Бу сайҳонлик кундузлариям энг кунгай жой эди. Авваллари бувиси лойдан ўйинчоқлар ясаб, шу тепаликда қуритиб берарди. Ҳозир бу жойга фалакдан олтин ипларга осилиб ойнинг бир парчаси тушиб олган. Соҳир нурлар кўзни олиб жимирламоқда. Аллақандай шарпалар кезиб юрганга ўхшади. Ҳусайн кўзини юмиб-очди. Яна ўша шарпалар ўйини бошланди… Булар ҳали уйқуси тўлиқ очилмаган боланинг хаёлидаги ғалати манзаралар эди. У оймомога тикилиб олди. Оймомо атрофида юлдузлар кўринмади. Чапга ўгирилди. Бу томондаги осмон отасининг қишки чакмонидек қоп-қора. Чакмоннинг этагига сонсиз-саноқсиз юлдузлар сочиб юборилган…

– Ўғлим, сенга не бўлди?! – онасининг хавотирли овози Ҳусайнни ўзига келтирди.

Ҳали йигирма бешга ҳам тўлмаган, нозиккина Ситорабону шошилиб уйдан чиқди. Югуриб келиб, ҳовли ўртасида турган Ҳусайнни қучоқлади.

– Совуқ қотибсен! Нечун бевақт уйғондинг? Ҳали тонг отмоғига анча бор.

– Онажон, оймомо юзидаги битикларга қаранг, – Ҳусайн кўрсаткич бармоғини фалакка ниқтади. – Алифбо имлоларига ўхшайдур. Ҳарфлар шаклини шундан олганмилар?

Чўк тушиб, ўғлини бағрига босган Ситорабону жим бўлиб қолди. Ҳали гўдак билган ўғлининг саволи уни лол қилиб қўйганди.

– Балки шундайдир, – деди оҳиста. – Буни отангдан сўраб олгайсен.

– Хўп бўлади, онажон.

– Балли! Энди уйга кирайлик. Тун салқин, бу аҳволда шамоллаб қоласен.

– Совуқни сезмаётирмен, онажон. Хаёлим оймомо билан банд. – Унинг овози хўрознинг қичқириғига қўшилиб кетди.

– Ана хўроз қичқирди, тонг отаётир, онажон!

– Йўқ, болам, хўроз адашди. Ҳали осмон тўла юлдуз. Сен ҳам бевақт уйғонибсен.

Ҳусайн онасининг бу гапига эътироз билдира олмади. Ситорабону ўғлини етаклаб уйга олиб кириб кетди.

* * *

Асли Балх⁷ шаҳридан бўлган Абдуллоҳ ибн Ҳасаннинг ёшлик йиллари ўзи дарбадар кезган карвон йўлларида қолиб кетди. Ниҳоят, ёши қирққа борганда Бухоро амири Нуҳ ибн Мансурнинг саройида қўним топди. Илмли, тадбирлилиги боис Хурмитан қишлоғига солиқ мулозими этиб тайинланди. Кейинги йил баҳорида ер ўлчовлари билан бўлиб, Афшона қишлоғида анча пайт қолиб кетди. “Афшона” сўзи “дуо мустажоб бўладиган жой” маъносини англатар экан. Боғлар ифорига чўмилган қишлоқ, чўлдан эсаётган майин насимлар Абдуллоҳга хуш ёқди. Кўнглида йигитлик шижоати уйғонди. Афшона шаҳристонидаги қалъа яқинидан вақтинча яшаб туриш учун уй изларкан, унга Исфана ариғи бўйидан, аввалда қишлоқ оқсоқоли бўлган Амрилло бобонинг уйини таклиф қилишди. Ҳовли унга ёқди. Анча муддат шу уйда истиқомат қилди. Уй соҳибининг Ситорабону деган ёлғиз қизи бўлиб, у зардўзлик ҳадисини олган, чопон ва тақяларни зарлашда моҳир эди. Ақлли, юмшоқ феълли, хушрўйгина бу қиз Абдуллоҳнинг кўнглини асир этди. Буни пайқаган Амрилло оқсоқол Абдуллоҳнинг илмли, мўмин йигит эканига ишонч ҳосил қилганидан сўнг, қизини унга никоҳлаб берди. Шундай қилиб Абдуллоҳ Афшонада муқим яшаб қолди. Орадан бир йил ўтиб, ўғилли бўлишди. Унга бобоси Ҳусайн деб исм қўйди.

Ҳусайн соғлом, дуркун бола бўлиб ўсди. Тили эрта чиқди. Бир ёшдан ошганида сўзларни равон талаффуз қиларди. Катталардан эшитган сўзларни ёдлаб олиб, отасини лол қолдирадиган саволлар бера бошлаганида уч ёшга тўлган эди.

Ёзнинг иссиқ кунларида ҳовлидаги супага жой солиб ётишар, Жомеъ тарафдан янграган муаззин овози баралла эшитилиб турарди. Бир кун Ҳусайн ҳам бомдодда отаси ва онаси билан бирга уйғонди-да, ўтирган ерида азон калималарини такрорлай бошлади. Буни кўрган Абдуллоҳ ғалати бўлиб кетди.

– Ҳусайн, азонни ёдлаб олдингми? – деди ўғлининг бошини силаб.

– Ҳа, ота. Азон нега айтидаи?

– Ўғлим, азон айтмоқлик, бу намоз ўқимоққа чорламоқдир.

– Аллоҳу акбар нима дегани, ота?

– Аллоҳу акбар улуғ калима, болам. Аллоҳ улуғдир, Аллоҳ буюкдир, деган маънони англатади.

– Ота, буларни қайдан билиб олдингиз?

– Муқаддас китоблардан, ўғлим.

–  Мен ҳам китоб ўқисам бўладими?

–  Бўлади ўғлим. Фақат бунинг учун ҳарф танимоғинг лозим.

–  Менга ҳам ўргатинг, ота! Китоб ўқигим келаяпти…

Абдуллоҳ жажжи Ҳусайннинг иштиёқдан чақнаб турган кўзларига боқиб, меҳри товланди. Ўғлини қучоқлаб, юзидан ўпди.

– Майли, ўғлим, ўргатганим бўлсин, шу кундан алифбога киришгаймиз…

Ҳусайн машғулотга иштиёқ билан киришди. Отасини тиндирмади. Бугунга етар, толиқдинг деганига ҳам кўнмас, йўқ, йўқ, толиқмадим, отажон, деб ёзгани ёзган, чизгани чизган эди. Отаси бундан завқланар, унга сабоқ беришдан чарчамасди. Алифбодаги йигирма саккиз имлони болакай қисқа бир фурсатда ўрганиб, ўзлаштириб, ҳатто айрим товушларни ифодалайдиган белгию ишораларни ҳам сира адашмасдан қўллай бошладики, гўё буларни унинг қулоғига аввалдан кимдир қуйиб қўйгандек эди. Ота бу мўъжизадан лол эди. Боиси унинг ўзи ҳам болалигида алифбони бу даражада жадал ўрганиш у ёқда турсин, мударрис белгилаган муддатда ҳам бажаролмай, роса дакки эшитган эди. Ўғилчаси бўлса… Бундан бир ўзида йўқ қувонса, бир ташвишга тушарди. Кўз тегмасин ишқилиб, деб қўярди.

* * *

Орадан бир йилдан ортиқроқ вақт ўтди. Бу пайтда энди Ҳусайн ҳарфларни бир-бирига қўшиб ўқийдиган, ҳавас қилгулик даражадаги ҳуснихат билан ёзадиган, кунига бутун бошли саҳифаларнинг бир нечасини тўлдирадиган даражага етган эди…

Абдуллоҳ қайнотаси Амрилло оқсоқолнинг ташқи ҳовлисида истиқомат қиларди. У Ситорабонуга уйланадиган бўлгач, Афшонадан бошқа ҳовли-жой сотиб олмоқчи бўлди. Аммо, қайнотаси бошқа таклифни қилди. Ўғлим, ҳовли-жой ташвишини чекманг, ташқи ҳовли сизларники. Биз эр-хотин қаридик, бағримизда бўлсангизлар, биз ҳам хотиржаммиз. Ситора ёлғиз зурёдимиз, тушунасиз. Қайнона бўлмишингиз ҳам шу фикрдалар, деди. Шундай қилиб, қўш ҳовлининг ташқиси куёвга аталди. Бу иш Абдуллоҳга ҳам маъқул тушди. Сабаби, хизмати юзасидан, унинг чекка қишлоқларда ҳафталаб қолиб кетиши бор, Ситора ёлғиз қолиб кетиши мумкин эди. Энди бундан ташвиш қилмайди. Абдуллоҳ кўп ўтмай шундоқ ёнбошидан яна бир ҳовлини сотиб олди. Бу ҳовлида мол-қўй боқа бошлади.

Амрилло бобо билан Суйимхон момо зукко невараларини еру кўкка ишонишмасди. Унга бор меҳрларини бериб, эркалатишади. Бироқ жиддий феълли болакай тўрт ёшидаёқ саводхон бўлиб қолди. Отаси қатори бобоси ҳам Ҳусайннинг илм олишга қаттиқ берилиб кетганидан хавотирга тушди. Унинг наздида ҳали бешга тўлмаган болага бу машғулотлар оғирлик қилар эди. Шу ўйда неварасини бироз чалғитишга уринди. Бўш қолгани ҳамон уйларининг ёнбошидаги Исфана ариғи бўйларига чиқариб юборади. Бу ерда куёвининг қўй-қўзилари ўтлайди. Амрилло бобонинг ити подани қўриқлайди.

Бугун ҳам кичкина Ҳусайн қўй-қўзиларига эргашиб, Исфана ариғи бўйидаги ўтлоққа чиқди. Ёз қуёши атрофни аямай қиздиради. Бироқ ҳаво тоза, Исфана соҳиллари ниҳоятда гўзал. Ўтлоқнинг қуруқ жойларини жинғил буталари қоплаган. Сув сизиб чиққан пастликларда киши қулочи етмайдиган катта-катта қиёқ тўплари ўсган. Қўй-қўзилар барра ажриқ, ғумайларни чимдиб, ўтлоққа ёйилди. Думи билан қулоғи кесилган Олавой қиёқ соясида турган Ҳусайннинг олдига келди. Ҳусайн итининг пешонасидаги момиқ юнгидан тортиб эркалатди. Олавой тилини осилтириб бир ғингшиди-да, кучли тумшуғи билан Ҳусайннинг елкасига суйкалди.

– Олавой, қўйларга қара! – деди Ҳусайн амирона.

Ит тушунди. Баҳайбат гавдасини силкитиб олди-да, ўтлаётган қўйлар томонга кетди. Бола унинг ортидан ўйчан кулимсираганча қараб қолди.

Амрилло бобо Олавойни гидиклигида⁸ Амул чўлларидан олиб келган. Кучукча қўрқмас, кучли бўлиб ўсди. Йил ўтиб, хўжайинининг уйи, мол-ҳолини қўриқлайдиган садоқатли бўрибосарга айланди. Олавой ақллилиги, вафодорлигини кўп бор исботлади.

Ўтган йилнинг қиш чилласида қор кўп ёғди. Ҳовлида ёлғиз ўзи яхмалак учаётган Ҳусайн бехос ҳаракат қилиб, қорга ботиб қолди. Ҳарчанд уринсада том куралганда тўпланган қор уюмидан чиқа олмади. Типирчилаб силтанганида қор оёқларини пастга тортарди. Бирпасда қўллари музлаб, бутун бадани қалтирай бошлади. Отаси доим, ўғил бола йиғламайди, дер эди. Шуни эслаб, алам бўғзига тиқилиб келса ҳам йиғлашдан ор қилди. Титраб-қақшаб олдинга тирмашган сари, қорли аждаҳонинг муздек совуқ нафаси комига янаям чуқурроқ тортиб ола бошлади. Озғингина болакай салкам томоғигача қорга ботди. Энди ваҳима босиб, кўзларини юмиб олди. Шу пайтда юзига иссиқ нафас урилди. Кўзини очганида тилини осилтириб турган итининг хумдек калласини кўрди. Суюнганидан овози борича “Олаво-ой!” деб қичқириб юборди. Бироқ совуқдан кўкарган лабларидан эшикнинг ғижирлашига ўхшаган мубҳам товуш чиқди. Кўзларидан тирқираб ёш оқди. Олавой кичкина хўжайинига далда бермоқчидек узун, қип-қизил, қайноқ тили билан Ҳусайннинг муздек юзини ялаб олди. Баҳайбат ит узун, текис, оппоқ олдинги оёқлари билан тупроқ тортаётгандек қорни тирнай бошлади. Олавой бу ишни шиддат билан, ўта аниқ бажарарди. Бир зумда Ҳусайннинг икки томони қордан бўшади. У қўлларини Олавойнинг куч ёғилиб турган бўйнига чўзди. Совуқдан қотиб қолган қўллар болага бўйсунмади. Кафтлари итнинг юмшоқ юнгига тегди-ю, муздек қорга шалвираб тушди. Ит ғингшиди, аллақандай овоз чиқариб ириллади. Ҳусайн аламдан додлаб юборай деди. Олавой унинг муздек қўлларини ялади. Қордан чиқиб қолган зар чопонидан тишлаб, секин-аста ортига тисарилди. Ҳусайн Олавойнинг пешонасидаги оқ қашқаси, қора момиқ юнг қоплаган кўзларига тикилиб олди. Шу ҳолатда сирғалиб, қор уюмидаги даҳшатли бандиликдан озод бўлди.

Ҳозир Олавойга қараб шуларни эслади. Ити ёйилаб ўтлаётган қўй-қўзиларнинг атрофида эринчоқлик билан айланиб юрарди. Бироз кузатиб ўтирди-да, юмшоқ ажриқ узра чўзилди. Хаёлида отасининг саҳарги сабоғини такрорлай бошлади. Ҳарфларни бир-бирига қўшиб, ўзича сўзлар ясади. Ости ёки устига қўйиладиган забар, зер, дамма, фатҳа белгилари билан келиб чиқадиган янги товушларни эслади.

Ўтлоқда бирор кимса кўринмайди. Овлоқдаги бу ёқимли сокинликни қўйларнинг кирт-кирт қилиб ўт чимдишларигина бузади. Ҳар-ҳар замонда бирорта қўзи “ба-а-а”лаб нола қилиб қўяди. Исфана ариғида тўлиб оқаётган сувнинг шалоплаб қирғоққа урилгани эшитилади.

Ҳусайн хаёл суриб ётиб ухлаб қолди. Тушида худди шу ажриқзорда, улкан қиёқ тўпининг соясида ўтирган эмиш. Қўйлар ўтдан бош кўтаришмаётир. Олавой вазифасини ҳалол бажармоқда; поданинг ёйилиб кетишига йўл қўймай, теграсида ҳушёр айланади.

Ногаҳон, шундоққина Ҳусайннинг қаршисида оппоқ соқоли кўксига тушган чол пайдо бўлди. У чолга ажабланиб тикилди. Бу нуроний қарияни аввал сира кўрмаганди. Аллақаери Амрилло бобосига ўхшаб кетаркан. Ҳатто кўзлари ҳам бобосиники сингари меҳрибон боқади. Шунинг учун ундан сира қўрқмади. Ўрнидан сакраб туриб, қўлини кўксига қўйиб салом берди:

– Ассалому алайкум, бобожон.

– Ваалайкум ассалом. Болам, зерикмадингми?

– Йўқ, бобожон, – Ҳусайн бурро-бурро жавоб қайтарди. – Отам ўргатган ҳарфлар, сўзларни фикримда такрорлаётирмен. Гарчи…

– Бўтам, нима демоқчи эдинг, ботинингдаги фикрингни айт?

– Бобожон, алифбо имлоларни аллақачон ёд олганмен. Хотирамдан сира-сира фаромуш бўлмас. Шундоқ бўлса-да, отам бот-бот такрорлаб юришимни тайинлайдилар.

–  Хотиранг кучли бўлса ҳам такрорламоқнинг зиёни йўқ.

– Менинг устозим отажонимнинг ўзлари. Отани ҳурмат қилмоқ фарзанд учун фарздур. Агар ота устоз ҳам бўлса, икки ҳисса таъзимда бўлмоқ жоиз. Шундайми, бобожон?

– Балли, ўғлим!

– Бобожон, тик туриб чарчадингиз. Келинг, сояда ором олинг. – Ҳусайн қиёқ тўпининг соясидан кунгайга чиқиб, жой бўшатди.

– Буни ҳам тўғри фаҳмладинг. Фақат бир юмушни адо этайлик, ундан кейин ором олурмен. Ҳозир ариқ бўйидаги катта-катта кесаклардан кучинг етганича териб кел.

Ҳусайн бу нечун даркорлигини сўрашни беодоблик деб ўйлади. Аммо шундай қилиш зарурлигини тушуниб турарди.

– Хўп бўлади, бобожон! – деди-да, Исфана ариғи бўйига чопқиллаб кетди.

Бир ярим қулоч бўлиб оқадиган ариқ вақти-вақти билан кавлаб турилар эди. Ариқ рошида ҳосил бўлган дўнгликларда гувалак катталигидаги, ундан ҳам дадилроқ кесаклар сочилиб ётибди. Ҳусайн икки қўллаб катта бир кесакни шахт билан кўтарди. Илкис қилган ҳаракатидан ортга қулашига бир баҳя қолди. Қўйнинг калласидек кесакни кўтара олганига ўзи ҳам ажабланди. Оёғи ерга тегмай, кесакни қиёқ тўпининг ёнбошига олиб келди. Оҳиста ерга қўйиб, яна Исфана бўйига кетди. Кун иссиқ эди, уч-тўрт бор қатнаганидан сўнг терлаб-пишиб кетди. Ҳали беш ёшга тўлмаган болага бу дўнгликлар баланд тоғ бўлиб кўринди. Бир пайт қараса, қиёқ тўпининг олдида кесаклардан каттагина уюм пайдо бўлибди. Оқсоқол улардан ўчоқ ясашга киришиб кетди. Ҳусайн қўлидаги охирги кесакни тўпга қўшди. Қариянинг ишига бир муддат тикилиб турди-да, ўтин тергани кетди. Жинғилзордан бир қучоқ шох-шабба йиғиб келди. Бу пайтда ўчоқ ҳам тайёр бўлганди. Чол ўзи билан келтирган қозонига ариқдан сув олиб, ўчоққа қўйди. Ўт ёқди. Халтасидан бир парча эт олиб, қозонга солди-да, қайната бошлади.

– Болам, сен ўчоққа ўтин ташлаб ўтир, олов ўчмасин, – деди.

Ҳусайн “Хўп бўлади, бобожон”, деб, ўчоқнинг олдига ўтирди. Оқсоқол қиёқ соясидаги ажриқларга ёнбошлаб, мудрай кетди.

Қозондаги гўшт пишганда Ҳусайн чолни уйғотди:

– Ота, туринг, гўштингиз пишди, – деди оҳиста.

Оқсоқол ўрнидан туриб, унинг бошини уч марта силади. Ҳусайннинг миясида йилдирим чақнагандек бўлди. У сесканиб кетди.

– Бул тансиқ таомни тановул қилмоқ сенга насиб этган, – деди оқсоқол ва ўша лаҳзанинг ўзида кўздан ғойиб бўлди…

Ҳусайн уйқудан уйғониб, атрофга аланглади. Қиёқ тўпидан ўсиб чиққан савағичларга кўзи тушди. “Бобожон…”, – деди-ю, тутилиб қолди. Ўтлоқда қўй-қўзилари, уларнинг атрофида айланиб юрган итини кўрди. Ўзи қиёқ тўпининг соясида ўтирарди. Оппоқ соқолли нуроний чол ҳам, қозон-ўчоқ ҳам йўқ. Кўзларини ишқалаб атрофга аланглади. Ўрнидан турмоқчи бўлди. Шу пайт бошида яна чақмоқ чақнаб, йиқилиб тушаёзди.

– Олавой! – қичқирди у жон ҳолатда.

Ёйилиб ўтлаётган қўйларни тўпига ҳайдаётган бўрибосар югуриб кетаётган жойида тўхтади. Аввал оқ-қора юнгларини ҳурпайтирди. Кейин бошини қийшайтириб, кичкина хўжайинига ажабсиниб тикилди-да, шитоб билан олдига етиб келди. Нимадир демоқчидек тилини осилтириб “хах-ха-ха”лаб тикилди. Тили билан тумшуғини ялаб, чордона қургандек орқа оёқларини йиғиб ўтириб олди.

– Олавой, уйга қайтамиз, – деди Ҳусайн базўр.

Ит ўтлоққа ёйилган пода томонга югуриб кетди. Йўғон овозда вовуллаб, қўй-қўзиларни бир жойга тўплади. Эсарланаётган қўчқорга жаҳл билан ириллади. Қўчқор ер депсиниб турди-да, бўрибосарнинг важоҳатидан қўрқдими, қўй-қўзиларни уй томонга бошлади.

Ҳусайн қиёқ соясидан чиқди. Яшил ўтлоқ ўртасида турган болани офтобнинг заррин нурлари қучоғига олди. Бола ёруғ оламни энди кўраётгандек қуёшга юзини тутди.

* * *

Ҳусайндаги ўзгаришлардан отаси янада ҳайратга туша бошлади. Энди у ҳар кунги сабоқларга қаноат ҳосил қилмасди. Ўқиш-ёзишни ўрганиб олгани ҳамон мустақил мутолаага берилди. Беш яшар боланинг хотираси ҳар қандай илғор талабаникидан кучли эди. Бир марта эшитгани, ўқигани хотирасига ўчмас бўлиб муҳрланади. Боланинг хотира сандиқлари беҳисобдек эди. Синамоққа бундан бир неча ой аввал ўтилган мавзуларни сўраб кўрди. Ҳусайн адашмасдан, бурро-бурро жавоб қайтарди. Ёд олган матнларини бехато такрорлади.