Текст книги "АБУ АЛИ ИБН СИНО Биринчи китоб"

Абдуллоҳ ўғлида фавқулодда истеъдод борлигини тушунган эди. Шундан сўнг уни Бухорода ўқитишни режалаштира бошлади. Ўйлаб кўрса, бундан фақат ютар экан. Аввало, Бухоро қадимдан алломалар макони бўлган. “Бухоро” сўзи суғдлар тилида “Тангри жамоли” маъносини англатиши ҳам бежиз эмас. Ҳусайн бу шариф шаҳарда билимли инсон бўлиб етишмоғи мумкин. У бор бойлигини сарфлаб бўлса ҳам ўғлини алломалар оламига олиб киради. Зотан, ундаги ноёб зеҳн, иқтидор келажакда улуғ инсон бўлмоғидан дарак бермоқда.

– Ўғлим, Бухорои шариф ҳақида сўзлаганларим ёдингдами? – деди бир куни Абдуллоҳ сабоқ пайтида.

– Ёдимда, отажон.

– Биз Бухорога кўчиб борурмиз.

– Нечун? – ажабланди Ҳусайн.

– Сен илм олмоғинг даркор.

– Бунинг учун сизнинг сабоғингиз кифоя.

– Ундай эмас, ўғлим.

– Сизни, фақат сизни устоз деб биламен!

– Ҳусайн, мендан олганинг илмлар уммонининг бир томчиси, холос. Сен келажакда бу беҳудуд уммонда балиқдек эмин-эркин сузмоғинг даркор. Ул баҳрда янги оламларни кашф этурсен, деб умид қиламен.

– Ота!

– Не дейсан, ўғлим? – хаёл суриб қолган Абдуллоҳ ўғлига қаради.

– Мени ўшал оламлар жозибаси чорлаётир.

Отаси кичкина Ҳусайнга янада ажабланиб тикилди:

– Сен… гапларимни тушундингми?

– Алифбони қандай билиб олган бўлсам, худди шандай, дарҳол тушундим.

Ўғлининг дадил жавоби Абдуллоҳнинг кўнглини кўтарди.

Шундай қилиб, асли Балхдан бу томонларга келиб қолган Абдуллоҳ ибн Ҳасан энди бу ердан Бухорои шарифга кўчиш тадоригини кўра бошлади. Ситорабонуга қолса, ота-онаси бағридан кетишни асло истамасди. Аммо, эри шуни хоҳлаяпти, қолаверса, у ҳам ўз ҳою ҳавасини деб эмас, ўғиллари келажагини ўйлаб шундай қарорга келиб ўтирибди. Абдуллоҳнинг қарори, айниқса кексаларга – Амрилло оқсоқол билан Суйимхон момо учун кутилмаган гап бўлди. Ўзи бўладими. Кексайган чоғларида ёппа-ёлғиз овунчоқлари бағирларини ҳувиллатиб кетиб қолса… Яшашнинг қизиғи қолмайди-ку. Ситорабону ҳам отасининг ҳамдарди эди. Бундан ташқари, у яна кўзи ёриш арафасида.

Узоқ маслаҳатлашиб, бир қарорга келишди. Бухорога кўчиш Ҳусайннинг келажаги учун зарур экан, бунга рози бўлмасликнинг иложи йўқ. Бироқ, ой-куни яқинлашган Ситорабону узоқ йўлга ярамайди. Ҳозирча Ҳусайн билан Афшонада қолишади. Шундай қилиб, ҳижрий 375 йилнинг кузида Абдуллоҳнинг ёлғиз ўзи Бухорога жўнади.

Абдуллоҳнинг Бухоро амири Нуҳ ибн Мансур саройида қадрдонлари кўп, ҳатто ўзи туғилиб-ўсган Балх шаҳридан келиб қолганлари ҳам бор эди. Ҳамшаҳарлар қўллаб-қувватлашлари билан амир девони мулозимлари сафига қўшилиб олиши қийин бўлмади. Яна шу ҳамшаҳарлар кўмаги билан Арк яқинидаги маҳалладан ҳовли-жой ҳам сотиб олди. Ҳовли бой савдогарларга тегишли экан. Оталари вафот этганидан кейин ўғиллари бу ерда қолишни исташмабди. Она юртлари Самарқандга кўчиб кетишга шошиб туришган экан, шу боисдан бу ички, ташқи ҳовлили уйнинг баҳоси ҳам айтарли қиммат бўлмади. эди. Ҳовлиларга узун долон орқали кирилади. Ичкари ҳовлининг этагига каттагина боғ туташиб кетган. Боғ этагидан кулолчилар ҳовлиси бошланаркан. Ташқари ҳовлига ҳам қаторлатиб бодом кўчатлари экилган. Ёш ниҳоллар ҳали ҳосилга кирмаган. Бироқ катта боғдаги олма, хурмоларнинг шохлари меваси мўллигидан ерга тегай-тегай деб турибди.

Абдуллоҳ ўзининг уйида яшаб, хизматга қатнаб юраверди. Орадан бир ойлар чамаси вақт ўтди. Куз ўрталарида уни Афшонага чақиртирдилар. Ситорабонунинг кўзи ёриган эди. Яна ўғил фарзандли бўлганини эшитиб, боши осмонга етди. Амрилло оқсоқол бу неварасига Маҳмуд деб исм қўйди.

Чақалоқнинг чилласи чиққандан кейин Абдуллоҳ оиласини Бухорога кўчириб келди.

* * *

Бухородаги уйлари Ситорабонуга ёқди. Абдуллоҳ бу уйни сотиб олгани ҳамон яхшилаб таъмирлатган, қўли гул усталар қисқа фурсатда ичкари ва ташқари ҳовлидаги уйларни ганчлаб беришган эди. Улар ичкари ҳовлидаги катта уйга жойлашдилар. Бу ердаги шароитлар қишлоқдагидан анча афзал эди. Айниқса, ёзги, қишки ошхоналарнинг алоҳидалиги Ситорабонуни қувонтирди. Шаҳарнинг катта бозори ҳам уйларига яқин жойда экан.

Абдуллоҳ ташқари ҳовлидаги меҳмонхона қилиб қурилган уйни дарсхонага айлантирди. Ўзи йиллар давомида жамлаган ноёб китобларини ҳам шу хонадаги токчаларга жойлаштирди. Ҳусайн янги дарсхонасида завқ-шавқ билан сабоғини бошлаб юборди. Энди у отасининг кўп вақтини олмас, мустақил ўқиш-ёзишга берилиб кетганди.

Бухоро Ҳусайннинг ҳаётида янги бир олам очди. Шаҳарнинг тош ётқизилган кўчалари, улуғвор сарой ва кўркам уйлар бола тасаввурини алғов-далғов қилиб юборди. Шариф шаҳарга бир умрлик меҳр қўйиб қолди. Отаси энди девондаги ишлар билан қаттиқ банд эди. Шу боисдан унга алоҳида муаллим тайинлади. Бу – ўттиз ёшлардаги, узун кулоҳ кийган, катта-катта кўзлари синчков боқадиган Абдулваҳҳоб ибн Али деган кимса эди. У қоқсуяк, озғин гавдасига мос жарангдор овозда гапирарди. Биринчи кўришганларида муаллимнинг ўзини тутиши ғалати туюлди. У меҳмонхона тўридаги қаватлаб солинган юмшоқ шоҳи кўрпачага ўтириб олди. Ҳусайн устозининг қаршисидаги лавҳга китобини қўйиб, тиз чўкди.

– Хў-ўш-ш, Ҳусайн, менга диққат қил! – деди Абдулваҳҳоб ибн Али қироат билан. – Отангни айтишига кўра, имлони билурсен, шундайми?!

– Шундай, тақсир! – Ҳусайннинг овози майин, ёқимли эди. – Бироқ имло маъно англатмайдур. Маълум тартибда бирлашса, маъноли сўзлар ҳосил бўлур.

Абдулваҳҳоб ибн Али қаршисида одоб билан тиз чўккан озғин болакайга ажабланиб қаради.

– Ёшинг нечада?

– Беш ёшга тўлдим, тақсир.

– Ўқишни ҳам билурмисен?

– Шундай, тақсир, – деди Ҳусайн яна одоб билан. – Отажоним ўқиш ва ёзишни ўргатдилар.

– Китобингни ўқи-чи?

Ҳусайн бир қалқиб, қулайроқ ўтириб олди. Қўлларини тиззасига қўйиб, “Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм” деди ва Қуръоннинг “Фотиҳа” сарасини қироат билан ўқий бошлади.

– Ҳусайн!

– Лаббай?

– “Йо”ни чўзиброқ ўқи.

Ҳусайн сурани қайта ўқимоққа киришди…

Энди Абдулваҳҳоб ибн Али ҳар куни эрталаб сабоқ ўтгани келарди. У кичкина шогирдининг фавқулодда иқтидоридан борган сари кўпроқ ҳайратланар, ўзига юклатилган масъулиятни чуқурроқ ҳис қиларди. Ҳусайнга кун-бакун янги-янги талаблар қўя бошлади. Бола устозининг сўзларини хотирасига қўрғошиндек қуйиб оларди. Ой эмас, кун сайин билими мукаммаллашиб борди. Ҳар сафар сабоқ якунида ўйлаб юрган саволларини беради.

– Устоз, одамлар имлони қачон ўрганганлар? – деб қолди бир куни.

Абдулваҳҳоб Ҳусайнга ажабланиб қаради. У ихлос қўйган устозига иштиёқ билан термулиб турарди. Бу саволга сарбаст жавоб бермоқ мушкул. Рад этмоқ эса устозлик мақомига муносиб эмас.

– Қадимдан, жуда қадимдан ўрганганлар, – деди. – Минг йиллар аввал.

– Минг йил?

– Ҳа.

– Бу жуда кўпми?

Шундагина Абдулваҳҳоб ибн Али шогирдининг ҳали бола эканини эслади. Ахир, у ҳисоб илмидан сабоқ олмаган.

– Жуда-жуда кўп, – деди бўшашиб.

– Ўшанда ҳам шундай имло бўлганми?

– Мен ундай демадим, – Абдулваҳҳоб бир муддат тараддудланди. – Билсанг, Ҳусайн, қачонлардир қоғоз ҳам, китоб ҳам бўлмаган, – у Ҳусайннинг олдидаги лавҳга ишора қилди. – Аммо одамлар, улар бизнинг ўтмиш аждодларимиз, кўнгилларида яралган туйғуларини ифода этмоқни жуда-жуда исташган. Ҳатто тошларга ҳам хат битганлар. Оламда имлоларнинг тури бисёр. Масалан, Юнонистонда⁹ араб ҳарфида эмас, ўзгача имлода ёзадилар.

– Юнонистон?

– Ҳа, Юнонистон. Устози аввал Арасту ҳакимнинг Ватани, – Абдулваҳҳоб Ҳусайнга қараб қўйди. – Юнонистон Бухородан жуда-жуда йироқдаги ғаройиб юрт. Мавжланиб турган уммондан ўтиб борурлар.

Ҳусайн устозига ҳавас билан тикилди. Абдулваҳҳоб эса кичкина шогирди оддий бола эмаслиги, бу ўзига жуда катта масъулият юклашини аллақачон тушунганди. Ҳусайн устозининг ҳар бир сўзини хотирасида сақлаб, қурби етганча таҳлил қилади. Абдулваҳҳоб буни билгани учун, шогирдига уламолар талаб қилган жавобни уқтирди:

– Сендин сўрсалар, биринчи хат ёзган Одам аллайҳиссаломдир, демоғинг лозим. Ул зотга ёзув таълимини берган Аллоҳ Роббул иззадир. Қуръони каримнинг Бақара сурасида, Аллоҳ Одамга барча номларни ўргатди, деб марҳамат қилинган.

Абдулваҳҳоб ибн Али ҳафта давомида дарс ўтиб кетади. Бўш пайтларида Ҳусайннинг ўзи сабоғини такрорлаши лозим. Буни у чин дилдан, ихлос билан бажаради. Устози кун сайин ёш шогирдидаги фавқулодда иқтидорнинг янги-янги қирраларини кашф этарди. Шундан сўнг машғулотларни икки қисмга бўлди. Сабоқнинг биринчи қисмида қироат билан машғул бўладилар. Кейинги дарс эса ёзув машқига бағишланади. Шогирди тез орада ҳуснихатда ҳам илғорлаб кетди.

Ҳусайн бутун вужуди билан, шиддатли шамол каби илм оламига кириб борарди. Тенгдошлари ўйин-кулгига берилган паллада унинг фикр-ўйи илм олишда бўлди. Орадан бир йил ўтгач, устози Қуръон тафсири¹⁰ сабоғини бошлаб юборди. Бу машғулотларда ҳам Ҳусайннинг ютуқлари лол қоларли бўлди. У Қуръони карим сураларини жуда тез ёд олиб, тафсирларини ўзлаштирди.

Абдулваҳҳоб ибн Али ўзини Бухоронинг билимдон йигитларидан ҳисобларди. Турфа фанларда илғор бўлгани боисдан ҳали сабийлик давридаги шогирдини босқичма-босқич билимлар оламига олиб кирди. Тез орада “Адаб илми” сабоғини бошлади. Араб тили сарфу наҳви¹¹, адабиёт, шеър санъати билан машғул бўлдилар.

* * *

Шундай қилиб, орадан беш йил ўтди. Ҳусайн йил сайин болалик давридан йироқлашиб борарди. Бу унинг юриш-туриши, ўзини тутиши, қизиқишларида бошқа тенгдошларига нисбатан жуда-жуда яққол сезилади.

Ёз кунларининг бирида отаси Ҳусайнни бозорга олиб борди. Бухоро бозорининг айни қизиган пайти эди. Чумолилар карвонидек қаторлашиб ҳар томонга юрётган одамларнинг шовқин-суронидан кўз тиниб, бош айланади. Бошига сават, тугун қўйган бозор аҳли бир дақиқа тиним билмайди. Кимдир олмасини, яна бошқа биров “тилими тилни ёрадиган” қовунини бор овозда қичқириб мақтайди. Айниқса, зардўзлар растаси ўтган-кетганнинг кўзини куйдириб, оҳанрабодай ўзига тортади. Қуёш нурида жилоланаётган тилларанг нақшлар билан безатилган чопон, нимча, дўппи, маҳси-ковушларнинг харидори-ю, ҳавас билан томоша қилувчиси кўп.

Бухоронинг оламга машҳур катта бозорида савдо-сотиқдан холи бўлган кенг бир майдон бор. Бу саҳнни тумонат одам босган. Уларнинг “Оҳ-оҳ!”, “Иби-иби-иби!”, “Офари-ин!”, “Аъло!” деган эҳтиросли ҳайқириқлари Ҳусайннинг эътиборини тортди. Отаси қўлидан ушлаб олган эди. Китоб ўқиб, оқ-қорани ажрата бошлаган ўн яшар йигитчага бу эриш туюлди. Секин қўлини тортди.

– Одам кўп, мендан қолиб кетсанг бўлмайди, – деди отаси.

Бояги шовқин-сурон яна кучайди. Давра бўлиб олган одамларнинг ҳис-ҳаяжонга тўла овозлари эшитилди.

– Морбозларни кўрмоқни истармусен? – деди Абдуллоҳ ибн Ҳасан ўғлига.

– Морбозлар шу ердами?! – ажабланди Ҳусайн. – Аввал келганимда кўрмаган эдим.

– Сени морбозлар ўйингоҳига олиб бормаган эканман-да?

– Йўқ, отажон, бу бозор жуда катта экан, буткул айланиб чиққан эмасмен..

– Морбозлар – илон ўйнатувчи ҳиндилар. Уларнинг томошасидан чўчимайсенми?

– Илонданми?

– Ҳа.

– Йўқ, отажон, Афшонадаги ўтлоқда илонлар жуда кўп. Мен уларни бўйинларидан тутиб, кейин қўйиб юборар эдим.

Отаси Ҳусайнга ажабланиб қаради. “Бошқа болаларга ўхшамайди, – дея ўйлади. – Баъзан уни таниёлмай қоламан. Қисқа фурсатда шунча ўзгариш?”

– Нечун ундай қилдинг?! – деди хавотирланиб. – Морнинг заҳри ўткир. Чақиб олмоғи мумкин эди.

– Илон беозор жонивор. Мен уларни дарҳол қўйиб юборар эдим. Ҳар сафар ўрмалаб, алафлар орасига кириб кетганлар… Илон заҳаридан табиблар дору тайёрлайдилар.

– Буни қайдан билдинг?

– Устозим Абдулваҳҳоб ибн Али табобатда ҳам моҳир. Дорую дармонлар хусусидаги суҳбатларини жон қулоғим билан тинглаймен.

– Табобатга қизиқдингми?

– Ҳа, отажон. Табиблик аъмолига беҳад ҳавасдамен.

– Ахир, табобатни англамоқ, теран тушунмоқ учун жуда ёшсен.

– Табобатга оид суҳбатларга ниҳоятда ташнамен. Бироқ бундай суҳбатлар асосий сабоқдан сўнг бўлаётир. Сабоқни тез ўзлаштириб оламен. Устоз хурсанд бўлиб, илтимосимни рад этмайдилар.

– Неларни илтимос қилдинг?

– Инсон жисми, ботинига қизиқдим. Устоз тушунтириб бердилар.

– Неларни тушундинг?

– Инсонда юрак, бир жуфт ўпка, меъда, ичаклар борлиги, уларнинг вазифаларини билиб олдим.

– Шуларни тушундингми?

– Ҳа, отажон. “Қўй сўйганларини кўрганмисен?”, дедилар устоз. Бобожонимнинг Афшонадаги уйларида кўрганимни айтдим. Инсоннинг ботиний аъзолари қўйникига ўхшар экан. Мен буни тасаввур қилдим. Ҳозир юрак, иккала ўпка, жигар ва ичакларим жисмимнинг қаерида эканини биламен.

– Сабоқларинг мушкул эмасми?

– Йўқ, отажон. Айни пайтда устоз таътил бердилар. Ўзим мустақил китоб ўқиётирмен. Меҳмонхонамиздаги токчада сизнинг китобларингиз кўп. Табобат илмига оидлари ҳам бор.

Абдуллоҳ ибн Ҳасан ўйланиб қолди. Нозик, қотмагина ўғлига тикилди: “Ҳали гўдак-ку. Китобларга бунчалар муккасидан кетмаса. Тенгдошлари ҳали ўйин-кулгудан бўшамайдилар. У эса Қуръонни хатм қилди, табобатни ўрганмоқда. Бу аҳволда зўриқиб, хасталаниб қолмоғи мумкин”.

– Ҳусайн, таътилинг ўтиб бормоқда. Афшонага олиб борайми?

– Бажонудил борурмен. Бобожоним, моможонимни соғиндим.

– Ундай бўлса, саҳарда йўлга чиқурмиз. Ҳозир эса, юр, ўғлим, морбоз, найрангбозларни кўрурсен.

– Найрангбоз?

– Бу сўзни энди эшитдингми?

– Ҳа.

– Бу ерда ҳинди найрангбозлар бор. Мана, улар!

Ота-бола одамлар издиҳомидан ўтдилар. Давра ўртасида ўрта ёшлардаги, қоп-қора, чиллашир бир ҳинди эртакдаги аждар сингари оғзидан олов пуркаб ҳаммани лол қолдирарди. Бир пайт юлдузлар тасвири туширилган авра чопонини ҳилпиратиб чир айлана бошлади. Шу ҳолатда икки томонга ёйилган қоқсуяк қўлларида биттадан оппоқ каптар пайдо бўлди. Издиҳом ҳайратдан бир қалқди. Ҳар томондан “Офари-ин!” деган ҳайқириқлар эшитилди. Найрангбоз бирдан каптарларни осмону фалакка улоқтирди. Каптарлар қанотларини тапиллатиб парвоз қилишди. Томошаталаблар ложувард осмонда жуфт бўлиб учаётган каптарлардан кўз узолмай қолишди.

Ниҳоят каптарлар кўздан йўқолди. Одамларнинг нигоҳи яна ўзлари доира бўлиб ўраб олган саҳнга қадалди. Энди давра ўртасида катта оқ саллали яна бир ҳинди ўтирарди. Унинг қўлида бу ерларда ўсмайдиган ғаройиб қамишдан ясалган най бор. Олдига тол хивичдан тўқилган сават қўйиб олган. Ҳусайн қизиқиб олдинга бир қадам ташлади. Отаси уни елкасидан ушлади:

– Тўхта! Яқинлашма, саватда илон бор!

– Биламан, ота, капча илон бор. Устозим морбозлар ҳақида сўзлаб берганлар, – Ҳусайн ниҳоятда ҳаяжонланарди. – Бу томошони кўрмоқ иштиёқида эдим.

– Шунда ҳам яқин борма. Капча илон заҳарли!

– Хўп, отажон.

Шу пайт саллали ҳинди саватнинг қопқоғини очиб, энгашди. Саватга қараб нимадир дегандек бўлди. Издиҳом бирдан жимиб қолди. Ўша заҳоти саватда бўйнини шишириб олган илоннинг боши кўринди. Даврадаги одамлар увиллаб юборишди.

– Бу ҳинди илонга қандай сеҳрли сўзни айтди?! – Абдуллоҳ ибн Ҳасан ҳам ажабланганини яшара олмади.

– Отажон, ҳинди илонга сув пуркади.

– Сен қайдан билдинг?

– Сув пуркаганин кўрдим. Буни жуда тез бажарди.

Морбоз қўлидаги қамиш найини лабига олиб борди. Илон ўзини орқага тортиб, қотиб қолди. Найдан ғалати куй таралди. Ҳусайн бундай майин оҳангни аввал эшитмаганди. Илон куйга маҳлиё бўлгандек морбозга тикилиб турарди. Ҳинди эса най чалишдан тўхтамас, гавдаси куй оҳангига мос чайқаларди. Энди илон рақс тушаётгандек тебрана бошлади. Морбоз най чалишга шунчалар берилиб кетдики, ҳозир қаерда эканини ҳам унутиб қўйгандек эди. Издиҳомдан ҳар замонда “Э воҳ!”, “Ё тавба!”, “Офари-ин!” деган эҳтиросли товушлар эшитилади. Томошаталаблар борган сари кўпаярди. Гўё бу ерга бутун бозор аҳли йиғилиб келаётгандек.

Томоша роса авжига чиққанда ғалати ҳодиса юз берди. Куннинг иссиғи таъсир қилдими, морбознинг қўлидаги най тушиб кетди. Унинг боши илондек бир чайқалди-ю, қоқсуяк гавдаси ерга қулади. Қўли беихтиёр саватга тегиб, ағдариб юборди. Шу пайт кутилмаганда тутқунликдан озод бўлган капча илон саватдан судралаб чиқди. Илон жуда тез ҳаракатланарди. Киши қулочидек келадиган чипор илон жазирама қуёш нурларидан яширинмоқчидек бир чап томонга, бир ўнгга ўрмалай бошлади. Бу одамларни даҳшатга солди. Ёшу қари бир-бирини суриб, итариб дуч келган томонга тумтарақай қочди. Морбознинг боягина оғзидан олов пуркаган шериги уни ўрнидан турғазишга уринарди. Эгасиз қолган илон бирор кавак тополмасдан ҳамон саҳнда гир айланарди. Отаси Ҳусайнни қўлидан ушламоқчи бўлиб ёнбошига қаради. У жойида йўқ эди! Илоннинг ортидан югураётган ўғлига кўзи тушиб, бор овозда қичқириб юборди.

– Қайт, қайт! – деди титраб-қақшаб.

Бу пайтда Ҳусайн гангиб ўрмалаётган илонга рўпара турарди. У чап қўлидаги чўпни бир-икки қимирлатди. Капча илон томоша пайтидагидек тик бўлиб олди. Ҳусайн чаққон ҳаракат қилиб, ўнг қўли билан илоннинг бўйнидан маҳкам ушлади. Ҳар томонга қочаётган одамларнинг айримлари тўхташди. Қўлида капча илонни ушлаб турган болага ҳайрат ва қўрқув билан тикилиб, тахтадек қотиб қолишди.

Ҳусайн типирчилаётган илонни ағдарилиб ётган сават томонга судради. Морбоз ҳамон ерда беҳуш ётибди. Қўрқиб кетган найрангбоз унинг лабига сопол пиёлада сув тутарди. Бир қулоч келадиган илонни судраб келаётган қотма болакайга қараб олди-да, ҳарқалай ағанаб ётган саватни тўғирлаб қўйди. Ҳусайн илонни саватга жойлаб, қопқоғини ёпди. Шу пайтда отаси югуриб келиб, қучоқлаб олди.

– Мор чақмадими, ўғлим?! – Абдуллоҳ ибн Ҳасаннинг овози титраб кетди.

– Йўқ, отажон.

Атрофни одамларнинг қийқирган, ҳайқирган овозлари босди. Ҳозиргина ҳар томонга тирқираб қочган катта-кичик ёшдаги одамлар Ҳусайнни олқишлашар эди.

Шу куни заҳарли капча илонни тутган бола ҳақидаги шов-шувлар Бухорои шарифдан ташқаридаги қишлоқларга ҳам тарқалди…

Ёз охирида Абдуллоҳга байтул молдаги¹² хизматидан таътил беришди. Ситорабону ёлғиз қолган ота-онасини ўйлаб эзилиб юрганди. Эри билан келишиб олди-ю, йўл ҳаракатига тушди. Икки-уч кунда зардўзлик буюртмаларини шошилинч якунлади. Оилада сафар тадориги кўрила бошланди. Бу пайтда Маҳмуд беш ёшга тўлганди. Афшона хабари ҳаммадан кўп уни қувонтирди. Кўкламда Амрилло бобоси билан Суйимхон момосининг олдиларида анча пайт бўлиб, уларга ўрганиб қолганди. Устози ўтадиган машғулотлар ҳамда мустақил китоб ўқимоқдан бўшамайдиган Ҳусайн ҳам қишлоқни соғинганди.

Афшонага тонг саҳарда, от аробада йўлга чиқишди. Қўш отли аробага қават-қават кўрпачалар солинган бўлса ҳам йўл азоби анчагина чақиб юборди. Шомда қишлоққа етиб келишганда ҳаммалари ҳолдан тойган эдилар. От кишнаганини эшитиб, Амрилло бобо билан Суйимхон момо югургудек бўлиб дарвозадан чиқиб келишди. Уларни кўриб, Маҳмуд қийқириб юборди. Бобоси билан момосига талпиниб, аробадан туша олмасдан типирчиларди. Севимли набирасини анчагина кексайиб қолган Амрилло бобонинг ўзи кўтариб олди. Ситорабону чор аробадан¹³ туша солиб онасининг қучоғига отилди. Суйимхон момонинг севинчи оламга сиғмасди. Минг айланиб, ўргилиб қизи, невараларини ўпиб, алқай кетди. Қўш отнинг юганларини ушлаб турган Абдуллоҳ жилмайиб уларни кузатарди. Маҳмудни кўтариб олган Амрилло бобо куёвининг олдига келди.

– Ассалому алайкум, ота, – деди Абдуллоҳ қўлини кўксига қўйиб.

– Ваалайкум ассалом, ўғлим.

Амрилло бобо куёви билан қучоқ очиб кўришди Бўйнига осилиб олган Маҳмудни ерга қўйиб, отнинг юганларига қўлини узатди.

–  Баҳузур, ота, мен ўзим.

Абдуллоҳ бобосига осилаётган Маҳмудга қаради:

– Ўғлим, катта йигит бўлиб қолдинг. Энди бобонг кўтарсалар уят бўлур.

– Ҳали қувватим бор, ўғлим, – Амрилло бобо Маҳмуднинг бошини силади. – Набираларим бағримга келсалар ёшариб кетурмен.

Бу ҳаяжонли учрашувни бир четда кузатаётган Олавойга ҳеч ким эътибор бермади. Ит ўзининг шу ердалигини билдириб қўймоқчидек чўзиб-чўзиб акиллади. Ҳамма ўша томонга қаради.

– Олавойимиз ҳам набираларимни соғинган, – кулди Амрилло бобо.

Аввал момоси, кейин бобоси билан кўришган Ҳусайн Олавой томонга юрди. Ит уч оёқлаб бир-икки қадам ташлади-да, Ҳусайнга суйкалди. Олавойнинг олдинги ўнг оёғи икки букилиб, шалвираб қолганди. Ҳусайн тиз чўкиб, итнинг оёғини сийпалади. Олавой ангиллаб оёғини тортиб олди.

– Бобожон, Олавойнинг оёғига не бўлди? – деди бобосига қараб.

– Не бўлганин билолмадик, – Маҳмудни етаклаган Амрилло бобо Ҳусайннинг олдига келди. – Кеча ўтлоққа қўйлар билан қўйиб юборган эдим. Уйга оқсоқланиб қайтди. Бировнинг йирик моли ёки отнинг туёғи остида қолган-ов.

– Шундай бўлмоғи мумкин. Суяк синибди.

Амрилло бобо неварасининг катталардек гапиришидан ажабланди.

– Сен буни қайдан билдинг, болам?

– Бобожон, устозим Абдулваҳҳоб ибн Али табобат илмида ҳам етук инсон. Бул соҳага қизиққаним боис табобатдан қўшимча сабоқ олаётирмен.

Амрилло бобо куёви Абдуллоҳга қаради. У ўғлининг гапларини тасдиқлаб жилмайиб турар эди. Ҳусайн рухсат сўрамоқ мақсадида бобосига мулоҳазасини айтди:

– Олавойнинг оёғини тахтакачлаб қўймоқ лозим. Шунда суяк тўғри битади?

– Ихтиёринг, ўғлим! Яна неларни ўрганаётирсен?

– Бобожон, ҳинд ҳисобини ўрганмоққа киришдим. Бу илм ҳам уммон каби беҳадду ғоятдур¹⁴. Айни пайтда мустақил китоб кўрмоқдамен. Ҳар турли илмларда мумтоз бир устозга эҳтиёжим бор.

– Бухоро илмкишлар¹⁵ шаҳридур. Отанг сенга бир аллома устоз топгай, албатта. Илмга рағбатинг шуни тақазо этади. – Амрилло бобо меҳр билан неварасининг бошини силади.

Абдуллоҳ икки отли аробани дарвозадан олиб кирди. Отларни шотидан чиқариб, сайисхонага етаклаб кетди.

Ҳусайн билан ҳеч кимнинг иши бўлмай қолди. У ҳовлининг шох-шаббалар уйиб ташланган бурчагига келиб, иккита равон чўп топди. Уйдан пичоқ олиб чиқиб, чўпларнинг қирраларини йўниб силлиқлади. Бир парча эски матони чўпларга ўради. Шундан сўнг Олавойнинг оёғини тахтакачлашга киришди. Ит аввал инжиқлик қилди. Оёғини тутқазмай ангиллади. Кейин кичик хўжайиннинг нияти эзгулигини тушунгандек жимиб қолди.

* * *

Тарихдан маълумки, ҳижрий 260 йил, муборак рамазон ойининг ўн иккинчиси, душанба¹⁶ кунида Бухоро Сомонийлар қўлига ўтгач, амир Исмоил ибн Аҳмад давлат бошқарувини девонлар орқали амалга ошира бошлаган. Кирим-чиқим ишларини юритиш, солиқларни назорат қилиш Девони муставфий зиммасида эди. Солиқдан озод қилинмаган деҳқон ерлари ана шу девон назоратида бўлди. Бундай давлат бошқаруви, орадан юз йилдан ортиқ вақт ўтган бўлса ҳам, ҳамон давом этиб келарди.

Абдуллоҳ ибн Ҳасан Афшонадан қайтган ҳамон хирож – ер солиғи ишларига жалб қилинди. У қўл остидаги мулозимларни роботдаги қишлоқларга йўллади. Кузда пахта, ғалла, қовун-тарвуз эккан деҳқонлар шошилинч ҳосил йиғмоққа киришадилар Уларнинг кўпчилиги “муқосама” солиғига шартлашган бўлиб, бунда ҳосилнинг учдан бир қисмини солиқчилар ихтиёрига топширишар эди.

Хирож тўплаш бошланганига ўн кун бўлар-бўлмас Абдуллоҳ ибн Ҳасанни тонг саҳарлаб қози¹⁷ чақиртирди. Зармуҳаммад ибн Юсуф исмли бу қози билимдонлиги, ҳақгўйлиги билан Бухорода танилган. Абдуллоҳ унинг ҳузурига кирганида қозининг кайфияти ёмонлигини сезиб, ҳушёр тортди. Қози унинг саломига базўр алик олди.

– Хурмитанга хирож тўпламоққа кимни йўллаган эдингиз? – деди дабдурустдан.

Абдуллоҳнинг юраги бир қалқиб тушди. Хурмитанга юборган мулозимидан ўзининг ҳам кўнгли тўлмай юрган эди.

– Жаббор ибн Азларни, – деди оҳиста.

– Хурмитанлик деҳқонлар норозилик билан Девони муставфийга келганлар! Бунга не дейсиз?!

Абдуллоҳ нима деб жавоб қилишни билмасдан кўзини ерга тикди.

– Биламен, сиз ҳалол иш олиб борасиз, – Зармуҳаммад ибн Юсуфнинг гап оҳанги бироз юмшади. – Шу боисдан энг одил қарорга келдик. Хурмитанга ўзингиз бориб, ҳақни қарор топтирурсиз. Зудлик билан йўлга тушинг!

Абдуллоҳ ибн Ҳасан олиму фозил, халқнинг ҳурматига сазовор қозининг таънасини эшитиб ботинан эзилди. Аммо, айб ўзида, Жаббор ибн Азларнинг феълини яхши билар эди; ғаддорлиги, олчоқлигини ҳам. Уни мулозимлар етишмагани боисдан Хурмитанга жўнатди. “Ўзим назорат қиламан”, деб ўйлаган эди. Тилёғламалиги кўзини кўр қилиб қўйди. Нопок ишларини билиб юрса ҳам Девондаги хизматидан четлатмади. Мана оқибат! Адолатпеша қозининг олдида ўзининг бўйни эгилди. Энди унга шафқат қилса, давлатга хиёнат билан баробар бўлур.

Абдуллоҳ шошилинч тадорик кўриб, дарҳол йўлга тушди. У минган тўриқ от Бухоро шаҳридан чиқаверишдаги Руди зар анҳорига етиб келганда кун эндигина кўтарила бошлаганди. От кўприк олдида тўхтаб қолди. Абдуллоҳ анҳорда тўлиб оқаётган сувга қараб ўйга чўмди: “Ажаб, одамларнинг қиёфалари бир-бирларига ўхшаши мумкин экан-у, ботинлари турлича. Хурмитан, Афшонада истиқомат қилганида хушфеъл, бағри кенг одамларни кўп кўрди. Улар бутунлай ўзгача инсонлар. Қалъа мулозимлари орасида эса фитна-фужур, қаллоблик болалаган. Гарчи, улар авом халқдан саводли, зукко бўлсаларда… Жаббор ибн Азлар ўзи билан тенгдош, ҳаётнинг паст-баландини кўрган. Бироқ, ҳануз нафсини тия олмайди. Ёшига ёш қўшилган сайин қинғирлиги ортиб бормоқда. Энди қатъий чора кўрмаса бўлмас. Зотан, қози ҳазратларининг талаблари ҳам шундай”.

Руди зар анҳори тўлиб оқарди. Тиниқ сувнинг қирғоққа урилгандаги шовқини эшитилди. Отини ниқтаб, тахта кўприкдан ўта бошлади. Абдуллоҳнинг юзига салқин ҳаво урилди. От кўприкдан ўтгандан сўнг жадал йўртиб кетди. Бу пайтда унинг ёши элликка яқинлаб қолганди. Аммо, ҳали бақувват, соғлом. Куз ҳавосида отда йўл юрмоқ унчалик ҳам машаққатли эмас. Тўхтамасдан илгарилаб, йўлдаги қишлоқлардан бирида тушлик қилди. Аср олдидан манзилга яқинлаб қолди.

Наҳр ул-Бухородан ўтаётганида Хурмитандаги кўҳна қалъа харобалари кўринди. Қадимги ҳокимлар қароргоҳи бўлган бу маҳобатли саройнинг қор-ёмғир ювган деворлари уфққа чўкиб бораётган қуёш нурларида мунғайиб турарди. Бу манзара ўн беш йил аввалги хотираларни ёдига солди. У пайтларда Абдуллоҳ ёш ва қизиққон эди. Амир девонидан Хурмитанга хирож мулозими этиб тайинланди. Хирож йиғиш пайтида муаммолар, ҳатто жанжаллар ҳам бўлиб турарди. Бироқ, қишлоқнинг кенг феъл одамлари, айниқса, одил ва сермулоҳаза оқсоқолларнинг доноликлари туфайли борки муаммолар бартараф этилган. Нечун Жаббор ибн Азлар оқсоқоллар кўмагига суянмади? Қандай гумроҳликлар қилди? Холис бўлганида қишлоқ кишилари девонга арз қилиб бормас эдилар…

Абдуллоҳ шундай ўйлар билан қишлоққа кириб келди. Амирлик мулозими ҳали далаларда экан. Буни йўлда учраган одамлардан билиб олди. Вақтни бой бермаслик учун оқсоқолнинг уйига бориб, ундан вазиятни аниқлашни маъқул кўрди.

Йўл-йўлакай учраган одамлар унга тавозе билан салом беришарди. Ёши улуғ кишиларнинг айримлари таниб ҳам қолишди. Абдуллоҳ буни уларнинг нигоҳларидаги умид учқунларидан пайқаб олди. Бу ўзига бўлган ишончдан эканини ҳам тушунди.

Қишлоқ оқсоқолининг исми Мусожон ота эди. Абдуллоҳ уни аввалдан яхши танир, уйини ҳам биларди. Шунинг учун отини қишлоқнинг қоқ ўртасидан кесиб ўтадиган йўлга бурди. Оқсоқолнинг Хурмитандаги томсувоқ уйлардан унчалик ҳам фарқ қилмайдиган уйига етиб келганида юраги бир қалқди. Қишлоқда турган пайтларида Мусожон ота унга кўп яхшиликлар қилган. Ўз ўғлидек кўриб, хонадонидан жой берган.

Ислими нақшлар билан безалган таниш дарвоза ёшлик йилларини эслатди. Мусожон отанинг уйида туриб, Афшонага қатнаганлари, қайта олмаган куни Амрилло бобоникида ётиб қолгани, Ситорабонуни илк бор учратгани ёдига тушди.

Отини етаклаб келиб, қадрдон дарвозани қўли билан беозор урди. Бироз ўтиб, ичкаридан оғир қадамлар билан оқсоқолнинг ўзи чиқди. Мусожон ота анча кексайиб қолганди. Бир пайтлар гавдаси қорувли бўлган забардаст эркак озиб, бўйи ҳам чўккан. Унинг оппоқ соқоли нуроний чеҳрасига ярашибди. Кўзларида қарияларга хос аллақандай мунг бор. Мусожон оқсоқол Абдуллоҳни таниб, севиниб кетди.

– Оҳ, тақсир, ким келар экан, деб безовта эдим, – оқсоқол қучоқ очиб кўришди. – Амирликдан тафтишчи келур, деганларидан буён аҳвол шу.

– Ота, аввалгидек Абдуллоҳ деяверинг.

– Энди мартабангиз улуғ, ўғлим. “Тақсир” деб мурожаат қилмоқ жоиздур.

– Ота…

– Ичкари кирайлик. Узоқ йўлдан толиқиб келдингиз.

Мусожон оқсоқолнинг уйи ичкари-ташқари ҳовлили. Улар ташқари ҳовлидаги меҳмонхонага киришди. Томсувоқ, шифти вассажуфтли бу хонада бир пайтлар Абдуллоҳ қўним топган. Шу уйда яшаб, атроф қишлоқларда амирликнинг хирож мулозими вазифасини бажарган. Энди эса ўзи Хурмитанга йўллаган мулозим ишини тафтиш қилади. Жаббор ибн Азларнинг деҳқонларга қилган ноҳақликларини девонда айтган эдилар. Абдуллоҳ Мусожон оқсоқолдан бу арзномаларнинг асл сабабини билиб олишни истарди.

– Ота, Хурмитанлик деҳқонлар девонга арз билан борибдурлар, – деди чой ичиб ўтирганларида ўсмоқчилаб.

Мусожон оқсоқол қўлидаги пиёлани айлантирганича ўйланиб қолди. Нигоҳини дастурхонга қадаб, оғир-босиқлик билан сўзлай бошлади.

– Аввало, қишлоғимиз фуқароларининг Бухорога борганларидан хижолатдамен…

– Фуқаронинг талаби ҳақ бўлса, бу гуноҳ эмас, ота.

– Шундай, тақсир. Хирож қоидаларин сиздан яхши биладургон киши йўқдур. Шуларга амал қилинмагани рост.

– Ота, бу қандай бўлди? Сабабини аниқ айтинг?

– Биласиз, қишлоғимиз одамлари пахта, буғдой, кунжут, зиғир, нўхот, айрим ҳудудларда шоли экиб деҳқончилик қиладилар. Ҳосилнинг учдан бир қисми хирожга тўланмоғи амирлик девонидан белгиланган. Жаббор ибн Азлар ана шу қоидага риоя қилмадилар. Солиқдан ташқари яна олтин, кумуш тангалар йиғиб олинди. Ҳосили яхши бўлмаган деҳқонлардан ҳам ана шундай маблағ талаб қилинди.

Абдуллоҳ оқсоқолнинг фикрларини эшитди-ю, шу хусусда анча пайт ўйланиб ўтирди. Жаббор ибн Азларни Хурмитанга юборганига яна бир бор афсусланди. Демак, девонга арз билан борган деҳқонлар ҳақ бўлишган. Ахир, шунчалар ҳам инсофсизлик бўладими! Ҳосил ололмаган деҳқон бола– чақасини нима билан боқади? Бунинг устига, солиқчи улардан олтин, кумуш тангалар талаб қилса-я!

Абдуллоҳ буларнинг барини деҳқонларнинг ўзларидан эшитиб билмоқчи бўлди. Оқсоқол билан суҳбатларидан кейин шу мақсадда далага чиқди. Шомгача бир нечта деҳқон билан учрашди. Улар ҳам оқсоқолнинг гапларини тасдиқлашди.

Шом аввалида оқсоқолнинг уйига ҳовлиққанича Жаббор ибн Азларнинг ўзи кириб келди. Ҳеч нарсадан хабари йўқдек Абдуллоҳ билан қучоқ очиб сўраша кетди. Бироқ, унинг сохта муомаласи остига яширинган кибру ҳаво шундоққина билиниб турар эди. Унчалик ҳам узоқ давом этмаган суҳбатлари асносида Абдуллоҳ бор гапни тўкиб солди. Девондан топшириқ берилгани, вазият қанчалик қалтислигини тушунтирди. Аммо, Жаббор ибн Азлар отдан тушса ҳам эгардан тушмади.

– Арзчи деҳқонлар амир хазинасининг душманларидур, – деди дабдурустдан. – Халқдан тўпланадургон хирож давлатимиз равнақига сарфланажак. Буни ул шаккокларга тушунтириб қўюрсиз, деган умиддамен.

– Эртага деҳқон далаларига чиқурмиз, – Абдуллоҳ босиқлик билан жавоб қайтарди. – Ҳақ-ноҳақ жойида ҳал бўлгани маъқул.

Унинг бу гапига Жаббор ибн Азларнинг ғаши келди. Эътироз билдиришга уриниб кўрди. Аммо, бунинг уддасидан чиқолмади.

Саҳарда Мусожон оқсоқолни ўзлари билан бирга олиб, далаларга жўнашди.

Хурмитан атрофидаги катта-кичик пайкалларда деҳқонлар аллақачон иш бошлаб юборишган. Улар кузнинг илиқ-иссиқ кунларида бола-чақаларининг ризқи бўлган ҳосилларини йиғиштириб олишга шошишарди. Олинадиган ҳосил келгуси йил кузигача бутун оилани боқиши лозим. Жаббор ибн Азлар қўйган шарт бўйича эса деҳқонлар қишнинг қора совуғида очликка маҳкум бўлишади. Айни пайтда уларнинг ичини ит тирнаётганини Абдуллоҳ яхши тушунди. Ижарачи деҳқонлар буни таъкидлаб-таъкидлаб гапиришди. Кузги ҳосил ҳаёт-мамот масаласига айланганда ҳар қандай истиҳолалар четга суриб қўйилиши табиий. Ўндан ортиқ ўртаҳол деҳқон Жаббор ибн Азларнинг ҳосил солиғидан ташқари қанча миқдорда олтин, кумуш тангалар олганини рўйирост айтишди.