Текст книги "İbn Sina"

İbn Sinanin ilk böyük sınağı

Bir dəfə – onda hələ Samanilər süquta uğramamışdı, – dövlətin əmiri Rza Nuh (II Nuh) ağır və deyilənə görə çarəsiz xəstəlikdən yatağa düşdüyü vaxtlarda Qumrini saraya çağırdılar. Əmirin şəxsi həkimləri onun dərdinə dərman eləyə bilməmişdilər. Ümid Qumriyə qalmışdı. Lakin Buxaranın ən görkəmli loğmanı da hökmdarın xəstəliyi qarşısında çarəsiz qaldı.

Saraydan qayıdan Qumri tələbəsinə – Hüseynə xəstəliyin əlamətlərini yerli-yataqlı təsvir etməyə başladı. Belə görünür, o, Hüseynin fəhminə həddən artıq inanır, buna görə də tələbəsinin fikrini öyrənmək istəyirdi. Hüseyn müəllimini diqqətlə dinlədikdən sonra yaddaşına güc verdi. Lakin nə qədər çalışsa da, oxuduğu kitablardan Qumrinin sadaladığı əlamətlər barədə heç nə xatırlamadı. Odur ki müəlliminə dedi: «Əmirin xəstəliyini anlamaq üçün onu şəxsən müayinə eləməyim gərəkdir. Bəlkə, belədə bir köməyim dəydi…»

Qumri tələbəsi ilə razılaşdı, lakin bildirdi ki, onu əmirin yanına aparmağa ixtiyarı çatmır. «Bununla belə, çalışaram saray əyanlarını razı salım» – Qumri lap axırda bunu dedi və getdi. Hüseyn həyəcanlı şəkildə müəllimindən gələcək xəbəri gözləməyə başladı. Həmin müddətdə isə bir dəqiqə belə boş dayanmadı: Qumrinin sadaladığı əlamətlərin hansı xəstəliyə aid ola biləcəyini müəyyənləşdirmək üçün kitabları ələk-vələk elədi. Lakin səyləri nəticəsiz qaldı.

Bu zaman Qumri saray əyanlarını yola gətirməklə məşğul idi. Əyanlar məşhur loğmandan Hüseyn ibn Sinanın adını eşidincə dodaq büzdülər, əmirin şəxsi həkimləri isə əməlli-başlı pərt oldular. Kimsənin dərdinə əlac edə bilmədiyi əmiri indi əl boyda uşağa tapşırmaq?! Lakin həm Qumrinin israrlarını nəzərə alıb, həm də öz canlarının dərdindən sonda razılaşmalı oldular. Xüsusilə saray həkimləri əmir sağalmasa, buna görə cəzalandırılacaqlarını yaxşı bilirdilər. Odur ki indi onlara bütün məsuliyyəti üzərinə atmaq, bütün günahı boynuna yıxmaq üçün bir nəfər lazım idi. Elə isə həmin bir nəfər niyə İbn Sina olmasın?!

Beləcə, axşama doğru razılıq verildi və Hüseyni saraya gətirmək üçün onun arxasınca adam göndərildi. Hüseyn qızıl bəzəmələri gün işığı kimi par-par yanan şux geyimli əmiri Buxara küçələrindən keçərkən çox görmüşdü. Şəhərin varlı, imkanlı adamları özünü ona bənzətməyə çalışır, onun kimi geyinmək üçün əldən-ayaqdan gedir, hətta bığlarını, saqqallarını onun kimi qırxdırırdılar…

İndi isə Hüseynin qarşısında biçarə, yuxusuzluğun və naxoşluğun əldən saldığı bir adam uzanmışdı. Saray həkimləri səssizcə kənara çəkilərək ona yol açmış, eyni zamanda qaşqabaqlarını sallamışdılar. Onlar əmin idilər ki, İbn Sina da hökmdarın dərdinə dərman eləyə bilməyəcək. Ürəklərində isə buna sevinirdilər. Əmirin başına bir iş gəlsə, Hüseyni günahkar çıxarıb öz yaxalarını kənara çəkə biləcəkdilər.

Əmirin yatağına yaxınlaşmaq üçün Qumrinin yanından keçərkən müəllimi ona pıçıltı ilə bunu deməyə macal tapmışdı: «Çalış, əmirlə göz-gözə qalmağa müvəffəq ol. Belədə onun gözlərinin içinə yaxşı baxıb halından nəsə öyrənə bilərsən».

Hüseyn bu müdrik məsləhətə əməl elədi. Ətrafdakılardan onu padşahla tək buraxmalarını xahiş etdi. Gənc olmasına baxmayaraq səsi o qədər təmkinli və qətiyyətli idi ki, hətta buna özü də təəccübləndi. Saray həkimlərinin və əyanların İbn Sinanın xahişindən narazı qaldıqları sifətlərindən aydın oxunurdu. Onların yerindən tərpənmədiyini görən Hüseyn isə xahişini təkrarladı. Bu zaman əmir də gücünü toplayıb əl hərəkəti ilə həkimlərinə və əyanlarına otaqdan çıxmağı işarə elədi.

Elə ki hər kəs otaqdan çıxdı, Hüseyn müayinəyə başladı. Nəticədə belə qərara gəldi ki, əmir uzun müddətdir davam edən, üstəlik, bir yox, bir neçə xəstəliyin kəskinləşməsindən əziyyət çəkir. O, hələlik ən ziyansız ağrıkəsici və yuxu gətirici vasitələrdən istifadə etməyi qərara aldı. Hökmdar yuxuya getdikdən sonra onu Qumrinin nəzarətində qoyub saraydan çıxdı. Gənc həkim bütün gecəni fikirli-fikirli dolaşdı. Müayinə və müşahidələrinin nəticəsi olaraq əmirin xəstəliyinin konkret səbəbi üzərində düşündü. Sübh namazı vaxtı yenidən saraya qayıtdı. Əmir gecəni rahat keçirsə də, səhərə yaxın onun halı yenidən pisləşmişdi…

Gənc həkim növbəti müayinədən sonra hökmdara hazırladığı dərmanı içirdi, bundan başqa, ciddi rejim təyin etdi. Müalicə nəticə verdi. Bir müddət sonra əmir ölüm yatağından qalxdı.

Bu uğuruna görə İbn Sinanı yaxşıca mükafatlandırmaq istədilər. Şəxsən əmir Rza Nuhun özü ondan soruşdu: «Nə istəyin varsa, çəkinmə, söylə, dərhal yerinə yetirim».

Gənc Hüseyn cəsarətini toplayıb çoxdandır qəlbinin dərinliklərində gəzdirdiyi ən böyük arzusunu dilə gətirdi: hökmdardan onu öz kitabxansına buraxmağı xahiş etdi. Xahişini dilə gətirdikdən sonra isə başını qaldırıb əmirin üzünə baxmağa qorxdu ki, onun qəzəbli nəzərlərini görməsin. Axı o vaxtlar bir hökmdarın kitabxanasına nəinki ayaq basmaq, bunu ağlından belə keçirmək heç kəsin həddi deyildi.

Hüseyn əmirin əsəbiləşərək özündən çıxacağını gözlədiyi bir vaxtda Rza Nuhun yumşaq səs tonu ilə dediyi bu sözləri eşitdi: «Saray həkiminə belə bir icazəni vermək olar. O nə qədər çox oxuyub öyrənərsə, bizim xeyrimizədir…»

Beləcə, həmin gündən İbn Sina saray həkimliyinə qəbul edildi və hökmdar kitabxanasına giriş icazəsi aldı. Əslində, onun sarayda işləmək təklifini qəbul etməsinin səbəbi də elə həmin icazə idi: Hüseyn bu zəngin kitabxana sayəsində daha çox bilgi əldə etmək istəyirdi.

Samanilər kitabxanasında

Hüseyn Samanilər kitabxanasına qədəm qoyduğu ilk günü ömürboyu unutmayacaqdı. Onun qarşısında qədim kitablar və əlyazmalarla, müasir əsərlərlə zəngin nəhəng bir dünya açılmışdı! İki yüz il boyunca saysız-hesabsız qiymətli kitabın, əlyazmanın toplandığı həmin kitabxananın öz dövrü üçün dəyərini anlatmaqda sözlər acizdir.

Kitabxanadan istifadə etmək üçün 17 yaşlı İbn Sinaya hökmdar möhürü ilə təsdiqlənmiş xüsusi icazə kağızı verilmişdi.

Hüseyn günlərinin çoxunu burada keçirir, sandıqlara yığılmış kitablarla, əlyazmalarla bircə-bircə tanış olurdu. Qısa vaxtda onun heç bir şübhəsi qalmadı ki, bu bər-bəzəksiz, taxta sandıqlarda dünyanın ən qiymətli xəzinələri yatır. Həmin kitablar, əlyazmalar arasında kimin əsərləri yox idi? IX əsrin ikinci yarısı – X əsrin əvvəllərində yaşamış ərəb alimi, coğrafiyaşünas İbn Rüstənin, X əsr səyyahı və alimi Əbu-Tahir Tayfurinin, İran əsilli tarixçi əl-Balazurinin (820–892), görkəmli coğrafiyaçılar əl-İstəhrinin (850–957) və İbn Havkalın (943–988)… Üstəlik, riyaziyyata, astronomiyaya, bitki və heyvanat aləminə dair saysız-hesabsız kitablar! Bu kitablardan və müəlliflərdən bəzilərinin adları ilə Hüseyn ilk dəfə qarşılaşırdı.

Kitabxanada tibbə dair kitabların saxlandığı ayrıca otaq var idi. Hüseyn həmin otaqda daha çox vaxt keçirirdi. Buradakı sandıqlarda gənc İbn Sina adlarını Qumridən eşitdiyi, yaxud başqa əsərlərdən oxuduğu qiymətli kitablara rast gəlir, sevinci və həyəcanı birə beş artırdı. Düzdür, bəzən ara həkimlərinin, türkəçarələrin əsərlərinə də rast gəlirdi. Həmin əsərləri mötəbər mənbə hesab etməsə də, onlara göz atmağı unutmurdu. Məsələn, bir dəfə Hüseynin diqqətini qalın bir kitab cəlb etdi. Kitabda qiymətli daş-qaşların müalicəvi xüsusiyyətlərindən bəhs olunurdu. Müəllif ölümün caynağından həmin qiymətli daşlarla xilas olan şahların, sultanların, xəlifələrin siyahısını vermişdi. Bu siyahını gördükdə Hüseynin yadına ölüm yatağından qaldırdığı əmirin taxtı yanındakı kətil üzərinə səpilmiş daş-qaşlar düşdü. Həmin daş-qaşların oraya qoyulmasının səbəbini indi anladı və fikrə getdi: əgər daş-qaşlar, doğrudan da, belə möcüzəvi gücə sahibdirsə, onda tibb elminə, həqiqi həkimlərə, loğmanlara nə ehtiyac var?!

***

Hüseyn kitabxanadan ayrıla bilmir, evə nadir hallarda gedirdi. Onu axtaranlar da artıq gənc İbn Sinanı harada tapacaqlarını yaxşı bilirdilər. Hüseyn indi çağırışlara nadir hallarda gedir, kitabxanadan yalnız Samani əmirinin təcili işi olduqda çıxırdı.

Bir müddət sonra əmirin səhhəti yenidən pisləşdi. Odur ki Hüseyni hökmdarın yatağı başına tez-tez çağırmağa başladılar. Bu dəfə İbn Sinanın səyləri nəticə vermədi. 997-ci ildə əmir Rza Nuh vəfat etdi. Həmin ilin yazında taxta onun böyük oğlu Əbul-Haris Mənsur (II Mənsur) çıxdı. Yeni hökmdar əyan-əşrəfləri arasında gənc İbn Sinanı görməkdən çox məmnun idi. Ona xüsusi hörmət və diqqətlə yanaşırdı. Bunda təəccüblü heç nə yox idi: gənc həkimin şöhrəti getdikcə artır, yalnız bir loğman kimi yox, alim kimi də hamı tərəfindən hörmətlə qarşılanırdı. II Mənsur onu özünün əsas şəxsi həkimi təyin eləmiş, sarayda qalması və çalışması üçün İbn Sinaya xüsusi şərait yaratmışdı.

Yeni hökmdar cavan və sağlam Hüseynin işinə yarayırdı. Çünki II Mənsurun həkimə, demək olar, ehtiyacı yox idi. Bu isə İbn Sinaya öz elmi araşdırmalarını rahatca davam etdirmək imkanı verirdi. Başı kitablardan yalnız xəstə yanına gedəndə açılırdı. Ona görə də xəbəri yox idi ki, Buxaranın üstünü yenidən qara buludlar almaqdadır. Atası Abdullah isə gündən-günə daha da qayğılı görünürdü. Hər dəfə dostları onun evinə yığışanda söhbət Qaraxanilərin gizli hücum hazırlıqlarından və Qəznəvilər dövlətinin1818
  Qəznəvilər dövləti – 963–1186-cı illərdə Mavəraünnəhr, müasir Əfqanıstan, Şimali Hindistan və Xorasanda hökm sürmüş türk məmlük xanədanlığı. Qəznəvi sülaləsi öz adını paytaxtları olmuş Qəznə şəhərinin adından götürmüşdür. Bu şəhər indiki Əfqanıstan ərazisindədir.


[Закрыть] hökmdarı Sultan Mahmud Qəznəvidən (971–1030) düşürdü. Onların öz aralarında danışdıqlarından belə aydınlaşırdı ki, Samanilər dövləti iki ciddi təhlükə ilə üz-üzədir…

II Mənsur isə xalq arasındakı narahatlıqlardan xəbərsiz şəkildə hakimiyyətini davam etdirirdi. O, Buxara ətrafındakı sarayında kef içində yaşayırdı. Tez-tez hay-küylü ziyafətlər təşkil olunur, gənc əmir bu ziyafətlərə Hüseyni də çağırtdırırdı.

Aradan bir müddət də keçdi. Artıq 999-cu il idi.

Bir dəfə gecəyarı II Mənsurun əyanları İbn Sinanı yuxudan qaldırdılar. Bildirdilər ki, əmirin halı xarabdı, təcili özünü çatdırsın. Hüseyn həyəcanlı şəkildə şəhər ətrafındakı saraya gəldi. Lakin onu içəri buraxmadılar. Sarayın qapısındakı yüzbaşı əsəbi şəkildə dedi: «Sənlik burada iş yoxdur. Sarayda başqa həkimlər var». İbn Sina çarəsiz şəkildə Buxaraya qayıtmalı oldu. Ertəsi gün şəhər məscidinin minarəsindən əmirin atdan yıxılaraq öldüyü, taxta isə qardaşı Əbdülməlik ibn Nuhun (II Əbdülməlik) çıxdığı elan edildi. Günortaya yaxın isə camaat arasında söz yayıldı ki, Mənsur sui-qəsd qurbanı olub.

Hüseyn hər şeyi anladı: əmirin səhhətinin niyə qəfil pisləşdiyini də, nə üçün özünün saraya buraxılmadığını da…

Gənc əmir Əbdülməlik taxtda yencə oturmuşdu ki, böyük bir təhlükə ilə üz-üzə gəldi. Qaraxanilərin hökmdarı Toğan xanın Buxara üzərinə yürüşə çıxdığı məlum oldu.

Əbdülməlik şəhəri müdafiə edə bilmədi. Beləliklə, Toğan xanın ordusu, demək olar, heç bir ciddi müqavimətlə üzləşmədən Buxaranı ələ keçirdi. Yanğınlar, qətllər, talanlar şəhəri bürüdü. Varlılar bütün mal-mülklərini qoyub qaçdılar. Qaça bilməyənlər isə əsasən yoxsullar idi və onlar da öz daxmalarının qapılarını arxadan bağlayaraq qorxu içində başlarına nə gələcəyini gözləyirdi.

Şəhəri tərk etməyərək həyəcanla öz aqibətini gözləyənlərin arasında Hüseyn də var idi. Bütün gün evin içində var-gəl eləyirdi. Atası nəinki ona, ailə üzvlərindən heç kimə evdən bayıra addım atmağa icazə vermirdi.

Nəhayət, bir gün axşam çağı Hüseyn dözə bilməyib evdən çıxdı. Şəhərin Rehistan adlanan baş meydanı Qaraxani əsgərləri ilə dolu idi. Sarayın dörd bir tərəfində əlisilahlı qarovulçular gəzişirdi. Buxaranın ələ keçirildiyi gün yandırılan saray hələ də tüstülənirdi. Saray xidmətçiləri adda-budda alışan yerlərə su səpirdilər. Onların arasında əynində yarıyanmış xalat olan kitabxanaçı da vardı. Hüseyni dərin məyusluq bürüdü. Anladı ki, sarayla bərabər içində minlərlə qiymətli kitabın, əlyazmanın olduğu kitabxana da külə dönüb.

İbn Sinanı elə bil ayaqlarından yerə mismarlamışdılar: uzun müddət heykəl kimi lal-dinməz dayandı. Bir xeyli keçəndən sonra ailə üzvlərinin ona görə narahatlıq keçirəcəklərini düşünüb üzgün addımlarla evə döndü. Yolboyu düşünürdü ki, bundan sonra yalnız bir şeyə arxalana bilər – öz yaddaşına! Çünki hər biri qiymətli xəzinə olan kitablar, əlyazmalar artıq yox idi.

İbn Sina hafizəsini qurdalamağa başladı və heyrətə gəldi: hansı kitabı yadına saldısa, onu, az qala, əzbərlədiyinin fərqinə vardı. Qəlbi bir az rahatladı. Ancaq bu rahatlıq ötəri idi. Yadına düşdü ki, Samanilər kitabxanasında hələ oxumağa macal tapmadığı o qədər dəyərli əsər var idi! Artıq həmin əsərləri oxumaq mümkünsüz idi. İbn Sinanı yenidən qüssə bürüdü.

Bu baş verənlərdən təxminən iki il öncə iki qonşusu eyni vaxtda Hüseynə maraqlı bir təklif vermişdilər. Həmin vaxt Hüseynin ayağı Samanilər kitabxanasına təzəcə açılmışdı. Qonşulardan biri – ixtiyar Əbülhəsən əl-Arudi idi. Elmə, biliyə çox həvəsli olan bu adam dünyanın bir çox ölkələrini gəzmiş, saysız-hesabsız alim-üləmalarla söhbət etmişdi. Üstəlik, öz dövrünə görə güclü mütaliəsi var idi. Bununla belə, əl-Arudinin ən böyük arzusu Samanilərin kitabxanasına baş çəkmək, oradakı dəyərli əsərlərin ən azı bir hissəsini oxumaq idi. Lakin bu, təbii ki, Əbülhəsənə heç vaxt qismət olmamışdı. Bir gün əl-Arudi gənc İbn Sinanın həmin kitabxanaya giriş icazəsi aldığını öyrəndi. Bundan sevincək olub Hüseynin yanına gəldi, onu kitabxana barədə xeyli sorğu-sual edəndən sonra xahiş etdi ki, orada oxuduğu kitablardan öyrəndiyi məlumatları qələmə alsın. Daha dəqiq desək, həmin məlumatları bir və ya bir neçə kitabda ümumiləşdirsin.

İndi, kitabxananın yandığını görəndən sonra İbn Sinanın yadına əl-Arudinin həmin xahişi düşdü. Evə çatanda ixtiyar qonşusu ilə rastlaşdı. Əl-Arudi ondan yanğın barədə eşidəndə bərk sarsıldı. İki il öncəki təklifini xatırladaraq dedi: «Oğlum, hələ də gec deyil… O kitabxanadakı kitablardan, əlyazmalardan oxuyub öyrəndiklərin əsasında yeni kitablar yaza bilərsən. Beləcə, yandırılmış kitabların, əlyazmaların ən azından bir hissəsi yaşamağa davam edər, gələcək nəsillər onlardan agah olarlar. Yaz, oğlum! Əmin ol ki, nə qədər ömrüm var, yazacağın kitabın əlyazmasını çoxaltmağa sərf edəcəm. Lazım gəlsə, bu işə katibləri1919
  Katib – burada: başqasının sifarişi ilə mətn tərtib edən və ya əsərlərin üzünü köçürən şəxs


[Закрыть] qoşacağam».

Əl-Arudinin bu sözləri Hüseyni ruhlandırdı və o, böyük həvəslə ilk əsəri üzərində işləməyə başladı. «Seçilmişlər» adlandırılan həmin kitabda gənc İbn Sina riyaziyyat istisna olmaqla digər bütün elmlərə dair oxuyub-öyrəndiklərini cəmləmişdi. Kitabı yazarkən Hüseynin bircə köməkçisi vardı, bu da onun yaddaşı idi.

Qeyd edək ki, gənc İbn Sina bu kitabda Samanilər kitabxanasında saxlanılan əsərlərdən əxz etdiyi bilgiləri ümumiləşdirməklə kifayətlənsə də, digər kitabında öz müstəqil fikir və düşüncələrinə də yer vermişdi. Söhbət başqa bir qonşusu – Buxaranın tanınmış şəriət hüquqçularından olan Əbubəkr əl-Barkinin təklifi ilə yazdığı əsərdən gedir. Belə ki, əl-Barki Hüseynə fiqh elminə dair müxtəlif kitablara şərh və Qurana təfsir yazmağı təklif etmişdi. Həmin təklifi də həvəslə qəbul edən İbn Sina, nəticədə ilk böyük əsəri olan və az qala iyirmi cildə çatan «Yekun və nəticə»ni qələmə aldı. Bunun ardınca isə o, etika məsələlərinə həsr olunmuş «Savab və günah kitabı» əsərini ərsəyə gətirdi. Lakin maraqlıdır ki, Əbubəkr əl-Barki həmin əsərləri nə bir kimsəyə göstərdi, nə də üzünü köçürtməyə verdi. O qorxurdu ki, fiqh alimi və təfsirçi kimi qazandığı şöhrət bu kitablar yayıldıqdan sonra iyirmi yaşlı İbn Sinanın kölgəsində qalar.

Ən qəribəsi isə o idi ki, Əbubəkr müxtəlif mübahisələr, müzakirələr zamanı Hüseynin əsərlərindəki fikirlərdən faydalanır, üstəlik, çox vaxt onları öz fikri kimi təqdim edirdi. Bu isə İbn Sinada yalnız təbəssüm doğururdu…

Həmin günlərdə İbn Sinanın atası ağır xəstələndi və ölüm yatağına düşdü. Bu zaman Buxarada vəziyyət yenidən gərginləşdi. Samani xanədanından olan İsmayıl əl-Müntəsir Buxaranı ələ keçirdi. Onun istəyi Samani dövlətini bərpa etmək idi. Bu hadisədən sonra Buxaranın ağır günləri yenidən başladı: hər hakimiyyət dəyişikliyində olduğu kimi, şəhəri yanğın və talanlar bürüdü. Baş verənlər Abdullahın səhhətini bir az da ağırlaşdırdı: sevimli şəhərində yaşananlar xəstəyə pis təsir edir, onu həyəcanlandırır və kədərləndirirdi.

İbn Sinanın atasını sağaltmaq üçün cəhdləri heç bir nəticə vermədi: Abdullah dünyadan köçdü. Böyük bir ailənin yükü iyirmi yaşlı Hüseynin üstünə düşdü. Bu, İbn Sina üçün böyük məsuliyyət və sınaq idi, çünki indiyədək məişət məsələlərindən uzaq olmuşdu, bütün meylini, marağını elmə, bilgiyə yönəltmişdi…

İbn Sina Xarəzmdə

Bir yandan atasının ölümü, digər tərəfdən isə Buxarada hökm sürən ab-hava gənc İbn Sinanı dərin düşüncələrə qərq etmişdi. Qədim şəhər öz simasını sürətlə itirirdi: ona qorxu hakim kəsilmişdi. Yerli əhali arası kəsilməyən hakimiyyət dəyişikliklərindən yorulmuş, əldən düşmüşdü. Öz həyatlarına və mallarına görə əndişə keçirən tacirlər belə Buxaradan üz döndərirdilər. Onlar dinclik axtarırdılar, odur ki Buxarada qalmaqdansa, Bulqara, Ürgəncə, Səmərqəndə yollanmağı üstün tuturdular. Şəhər bazarında bir zamanlar quş südü belə axtarsan tapardın, indi isə o boşalmış və kasıblamışdı. Sənətkarlar həvəssiz işləyirdilər, çünki öz mallarına alıcı tapacaqlarına zərrəcə ümidləri qalmamışdı. Bircə Buxara məscidlərində bir gün də olsun ibadətə ara verilmirdi. Şəhər mollaları heç vaxt özlərini belə təkəbbürlü və müstəqil aparmamışdı. Bunun da səbəbi var idi. Buxara növbəti dəfə Qaraxanilərin nəzarətinə keçmişdi. Şəhər mollaları bilirdilər ki, bu türk dövləti Bağdad xəlifəsinin, ümumiyyətlə isə sünni məzhəbinin başlıca dayağıdır. Ona görə də özlərini əvvəlkindən daha güclü hesab edirdilər.

İbn Sina və onun ailəsinin Buxaradakı tanışları getdikcə azalırdı. Hüseyn mərhum atasının qərməti dostlarına indi nadir hallarda rast gəlirdi. Əli-ayağı tutanlar şəhəri tərk edib Xarəzmə yollanmışdılar.

Sadalananlar azmış kimi, Buxarada Hüseynin qardaşı Mahmuda qarşı münasibət getdikcə kəskinləşirdi. Bu da səbəbsiz deyildi. Onun qərmətilərlə əlaqəli olduğundan şübhələnirdilər. Hüseyn bilirdi ki, həmin şübhələr güclənərsə və günlərin bir günü öz təsdiqini taparsa, bu bütün ailəni təhlükə altında qoyacaq. Odur ki ailəlikcə Buxaradan köçmək qaçılmaza çevrilirdi.

Beləliklə, xeyli götür-qoyda sonra 1002-ci ildə Hüseynlə Mahmud digər ailə üzvləri ilə birlkdə Buxaradan Xarəzmə köçdülər…

***

İbn Sinagili daşıyan karvan Ürgəncin gözəlliyi ilə ad çıxaran və «əl-Xəcac» kimi tanınan şəhər qapılarından keçəndə Hüseynin içindəki qüssə dağıldı. O artıq rahat nəfəs ala bilərdi. Təhlükə, çətinlik arxada qalmışdı.

Gənc İbn Sinanın şöhrəti Xarəzmədək gəlib çatmışdı, odur ki paytaxt Ürgəncə gəldikdən cəmi bir neçə gün sonra onu Xarəzm hökmdarı (xarəzmşah) özü şəxsən qəbul etdi. Hüseyni Buxaranın son durumu ilə bağlı sorğu-sual etdikdən sonra böyük hörmətlə yanaşdığı Samanilərin kədərli taleyindən üzgünlüyünü dilə gətirdi. Sonda isə xarəzmşah İbn Sinaya sarayındakı üləmalar məclisinə qatılmağı təklif etdi. Bu təklif gənc alim üçün böyük şərəf idi, ona görə də məmnuniyyətlə razılaşdı.

Ticarət yollarının qovuşacağında yerləşən və adının mənası «Günəş ölkəsi» olan Xarəzm Orta Asiyada (indiki Özbəkistan, Qazaxıstan və Türkmənistan) tarixi-coğrafi ərazidir. Bu ərazi hələ qədim zamanlardan böyük ticarət mərkəzi hesab olunurdu. Şərq və Qərblə geniş əlaqələri Ürgənci iri bazara çevirmişdi. Buraya yüzlərlə fərsəh2020
  Fərsəh – 1 fərsəh təxminən 33–34 kilometrə bərabərdir.


[Закрыть] uzaqdan tacirlər gəlirdi. Xarəzm bazarlarında nə istəsən və nə qədər istəsən tapa bilərdin. Xarəzmdən Bulqara – türk çöllərinə, Kiçik Asiya ölkələrinə, Çinə, İrana karvanlar işləyirdi.

Bununla belə, Xarəzmin əsas gəlir mənbəyi qul alveri idi. Tacirlər əsir düşən oğlan uşaqlarını və yeniyetmələri buradan alıb digər bölgələrin əmirlərinə, hökmdarlarına satırdılar. Həmin qullardan orduda döyüşçü kimi istifadə olunurdu. Onların sayəsində əmirlər, hökmdarlar əsgərlərinin sayını qatbaqat artırırdılar. Nisbətən yaşlı qullar isə təsərrüfat işlərində, tikintidə, suvarmada çalışdırılırdı.

Xarəzmdə qadın qullara da rast gəlmək olardı. Onlar arasın