Текст книги "Где, когда и как родился мугам"

III. ULULAR MUĞAMI MUĞAM AKADEMİYASINDA TƏDRİS EDİRDİLƏR. BUNA LYAPİS-LAZURİ LÖVHƏSİ ŞAHİDLİK EDİR. LÖVHƏ HƏM DƏ İKİ YENİ MUĞAM BARƏDƏ MƏLUMAT VERİR

I: da-gu-na……………..II: dim-mu-ziSALagrig

ama-ga-ku

DUMU.SAL ti-sa

Qiymətli daş sayılan lyapis-lazuri lövhəsi üstündə tərtib edilmiş yazını ilkin deşifrə edib oxuyan J.Nougayrol [8] hər iki tərəfdə qabardılmış eyni yazının dilini hurrit dili sayır. Onu qeyd edək ki, 22 illik gil yazıların tədqiqi təcrübəmizdə ilk dəfədir hurrit dilinə rast gəlirik. Elə bəri başdan deyək ki, tərcümə özünün mənasız söz yığımı ilə minlərlə digər tərcümələrdən heç nəyi ilə fərqlənmir. Burada da küt və ənənəvi sözlərə meydan verilib. Tərcümənin daha bir təəccüblü cəhəti ondan ibarətdir ki, yazıdakı türk dilinin sual şəkilçisi olan DUMU, sən demə, hürrit dilində də “övlad” mənasını verir. Adətən, dil ailəsinə mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, istər sami mənşəli dillər (akkad, assur), istər aqqlütinativ dillər (şumer, urartu, elam), istərsə də hind-avropa mənşəli dillər grupuna (harrit, hetit, hurrit) və yaxud digərləri olsun, heç bir fərqi yoxdur, bütün ölü dillərdə DUMU “oğul” kimi tərcümə edilir. Bu necə olur ki, eyni bir söz bütün ən müxtəlif dil ailəsinə mənsub dillərdə belə eyni məna verir?

Dillərin öz aralarında sözdəyişmə prosesi millətlərin lap ilk təmas dövrlərindən yer almış təbii prosesdir. Amma eyni mixiyazılı şəkilçini bütün dillərə şamil etməyin özü, bu cür tərcümənin uydurma olduğuna qəti sübutdur. Bir anı da qeyd etmək vacibdir – əgər DUMU – dan sonra anlaşılmayan hər hansı söz və ya şəkilçi gəlirsə, o zaman onlar birlikdə, bu mətndə olduğu təki, bütün sadaladığım dillərdə “qız”a çevrilir. Yəni “qız” kimi tərcümə edilir. J.Nougayrol da DUMU.SAL`ı “hurrit” dili üçün də tam əminliklə qız kimi qəbul edir:

Daguna, the wet-nurse,

daughter of

Tisadimmuzi

the attendant

Az: Süd verən (əmizdirən) Daguna, Tisadimmuzinin qulluqçusunun qızıdır.

Mətn bizim modelləşdirmə və tərcüməmizdə aşağıdakı kimi səslənir:

M: I. Daguna amaga kuDUMU sal tisa

II. Dim muzi sal agrig

Lüğət və kommentarilər (LК):

I.Daguna – güman ki, tağanula — ırlamak – şakımak, oxumaq, tərənnüm etmək, bülübül tək ötmək, cəh-cəh vurmaq, zəngulə vurmaq; amaga – amaca — amac, qayə, məqsəd; 2) nişangah; amak (-kı) cəmdə, təkdəki umk — dərinlik, amakına nüfuz etmək – [işin] məğzinə varmaq; kuDUMU– kudumu – güdümü – güdürmü; birlikdə amaca gütmek – məqsəd güdmək; amaca güdümü – u məqsədi güdürmü? Sal – salmaq, qatmaq, söhbət yüksək tonda səsdən gedir; tisa – şəksiz tiza – tiz – 1) hündür, kəskin, nüfuz edən; 2) mus. hündür, yuxarı not; birlikdə: Sal tiza – yuxarıdan, hündürdən götür (notu); yüksək notda oxu;

II.Dim – dəm – bəm`ə – pəs`ə oxşayır; bəm – bəmdən, astadan, yarımtonda oxumaq; Amma bəm deyil. Muzi – musiqi; sal —; agrig – ağrıq (xalq deyimi) – аğrı – ah-vay, qəm, kədər.

Bahar (İstər) bayramının ilk səhəri erdən Azərbaycan türkləri dəhnə, kəhriz, çay üstünə çıxıb, Baharın ilk müqəddəs sularında yuyunur, sonra onun üstündən hoppanaraq hündürdən: “Ağırrığım-buğurruğum bu su aşağı!”, deyə suya müraciət edirlər. Həmən ümid dolu ifadəni u günün axşamı Yeni fəsil – Yeni il bayram şərəfinə qalanmış ocaq alovlarının üstündən atılanda da qışqırır, lakin bu dəfə oda müraciətlə: “Ağırrığım-buğurruğum bu odda yansın!» nidasını edirlər.

Çoxlarının düşündüyü kimi, buradakı ağırrıq – çəki, kütlə və ya massivlik deyil. Ağrı, kədər, qəm-qüssə, muun`dur (gil yazılı dövrünün adekvat məna daşıyan terminidir). Yazıdakı ağrıq burada bu anlamlarda işlədilib.

Lyapis-lazurdan hazırlanmış lövhədəki yazının işarələrini ayrıca deşifrə etməyə çalışaq:

Bu kiçik mətni tam dəqiqliyi ilə açmaq yolunda 3 mərhələ keçmişik. Onlar bir-birini rədd etsələr də, biz onların hər üç versiyasını burda işıqlandırmaqdan utanc duymadıq. Əksinə, dilimizin mixi yazılı sirrlərinin gələcək tədqiqatçılara çivi yazılardan son və təkmil cavab almaq yollarının çətin olduğunu, çətin olduqca da səbir tələb etdiyini göstərmək istədik. Beləliklə.

1-ci versiya

Yazı ilk baxışda belə məna verir:

Az: I. TAĞANULA AMACA GÜDÜMÜ (A, QIZ), SAL TİZƏ;

II. DƏM MÜZƏ SAL AĞRIK.

Tağanula amaca güdümü (Oxumaq məqsədi güdürsənsə), sal tizə (qalx zilə);

Dəm müzə sal ağrık (ağrı) (Dəm müsiqiyə ağrı qat).

Noqeyrolun (J.Nougayrol) açılışından belə anlamaq olur ki, biləyindən tutulub, kürsüdə oturan bəyin yanına gətirilən gənc qız (qadın), yəqin ki, hansı körpəyəsə öz döşlərindən süd vermək üçün təqdim edilir. Arxasınca gələn sonuncu qadının əlindəki vedrə isə – Nogeyrol qadının əlindəki çantanı belə təqdim edir – “süd sağılmaq üçün” gətirilib yəqin… Kahkəşanlı tariximiz bax beləcə predmetsiz yazılarla təhqir edilir, adımız səhifələrdən silinir, müdrik əcdadlarımızın ruhları üstündə kotanla şum çəkilir.

Müəllifin fikirncə, Böyük Britaniya muzeylərindən birində saxlanılan qiymətli lövhə Quzey Mesopotamiyanın və ya Suriyanın şimalından aşkar edilib. Bu yer coğrafi baxımdan vaxtilə orada öz dövlətlərini qurmuş ulu türklərin Ete eli adlandırdıqları ölkə ərazisi ilə eynidir. Lövhəni son Akkad dövrlərinə, yəni eramızdan əvvəl 2254-2154-cü illərə aid edirlər. Yəni ona təxminən 4300 il yaş verirlər. Bu yaş da dünənin məhsulu saydığımız dağunanın (heyratı) və demüzinin (segahın) təmiz sinni deyil. Əgər yazılan bu dövrdə onları musiqi akademiyalarında tədris edirdilərsə, deməli, onlar bu lövhəyə qədər uzun tarixi yol keçiblər.

Əmin olduğumuz kimi, lövəhinin kənarlarını bəzəyən eyni ilə təkrar olunmuş mətn təmiz türkcə səslənir və o musiqiyə həsr olunub. Solda qabartmalarla bəzədilmiş yüksək kürsüdə oturub, ayaqlarını yenə də qabartmalarla örtülmüş ayaq altlığına qoymuş nəcib kişini Nageire allah adlandırır. Əgər o allahdırsa, onun körpəsi haradan, və hətta əgər o varsa, ona niyə küçədən tutulub gətirlmiş kimsənə süd verməlidir? Məntiqsiz söz yığını.

Əslində alicənablığı ilə seçilən şəxs, öz zamanının Musiqi akademiyasına sahib müəllimdir. Burada allahlıqdan söhbət gedə bilməz. O onun həmkarı tərəfindən yanına tövsiyə üçün gətirlmiş gənc xanəndəyə məsləhət verir. Gəncin əlindən tutmuş qadın, yəqin ki, qızın vokal üzrə ya sinif, ya da ailəvi müəlliməsidir. Anun (qadının) kübar cəmiyyətə aid olduğu həm paltarının, həm gentacının (termin mənimdir – şlyapasının-T.A.) forma və bahalığından sezilir. A (qadın – Əcdad kitabında [10] dilimiz üçün qadın cinsi əvəzliyi kimi işlətməyi təklif edirik – T.A.) da, maestro kimi qat-qat tikilmiş çoxsəviyyəli paltardadır. Kürsüdəkinin dövrünə məxsus görünür, çox bahalı gentacı (şlyapası), çiyinlərinə tökülmüş uzun, qıvrım saçları, Qarabağ xanəndələrinə məxsus dolu ovurdları və kök buxağı, qalın bığları onun musiqi ustaları arasındakı yüksək səlahiyyətindən və cəmiyyətdəki nəcib statusundan xəbər verir.

Müəlliməsi ilə yanaşı gənc tələbə qızı görünür, anası da müşaiyət edir. A əlındə ya dəridən hazırlanmış, ya da rəngli ipdən toxunmuş qadın çantası (“vedrə” – Noqeyrol) tutmuşdur. Əsər yüksək texnologiya və sənərkarlıqla yonulduğundan arxadakı iki fiqur bir-birinə çox oxşayır və ikincinin yaşlı sifəti dediklərimizi – anun qızın anası olduğu fikrini – təsdiqləyir. Ana və müəllimə xanəndəlik sənətinə yenicə ayaq basmaq istəyən qızın vokal imkanlarını məşhur maestroya göstərməyi qərarlaşdırıblar. Kübarlığı şübhə doğurmayan müəllim, azacıq sonra mətndən enən məlumatdan görcəyimiz kimi, dövrünün məşhur muğam ustasıdır. Şəklin təbii olduğuna şübhə yoxdur. Yəni, əsər özündə vaxtilə mövcud olmuş tanınmış şəxslərin obrazlarını əks etdirir. O, elə-belə, xəyal məhsulu deyil. Bu mənada dediklərimiz doğrudursa, bir fakt adamın hisslərini göynədir ki, maestronun adı lyapis lövhəsinə qazılmayıb. Əks təqdirdə, biz ilkin muğam ifaçısının, hətta professorun səsini eşitməsək də, heç olmasa, üzünü gördüyümüz kimi, adını da bilərdik. Bu, Cabbar Qaryağdıoğludan başlandığını iddia etdiyimiz muğam sənətimizə dörd minillik ilkin ustadımızın adını qızıl hərflərlə əlavə etməyə imkan verərdi.

Buradaca qeyd etmək lazımdır ki, onları özününküləşdirmək yolunda tədbirlər görülməlidir. Bunun üçün maestronun, qarşısındakı qadın həmkarının və anun dərs dediyi gənc qızın aydın görünən şəkilləri əsasında portret ustası məşhur rəssam Fəxrəddin Əlinin yaradacağı əkslərini Bakıda Beynəlxalq muğam məbədindən asmaqla, onları bizim ulu sənətkarlar kimi dünyaya təqdim etmək haqqımız var düşünürəm. Mən onların şəkillərini bu kitabda “İlkin muğam ustalarımız” adı altında ayrıca verdiyim kimi.

Şəkildəki bir detalı da xüsusi vurğulamaq gərək. Bu sözlərlə mən, muğam ustasının dəbdəbəli, bahalı əbasının altından çıxan sağ əlində musiqi alətini andıran dörddişli əşyaya işarə edirəm. Parıltısından təsəvvür yaranır ki, detal qızıldan tökülmədir. Son illər bərpa edilən Azərbaycan musiqi alətləri arasında ona bənzəri varsa, qoy mütəxəssislər öz sözlərini desinlər. Əfsus ki, mən onları o qədər də tanımıram. İnternetdə də məlumat azdır. O cür musiqi aləti yoxdursa, ona dörddişli kamerton da demək olar hələlik. Bəlkə elə doğrudan da indi ikidişli kimi tanınan – orekstrə və xora start vermək üçün yarımtonu tapmaq məqsədilə geniş işlədilən kamertondur. Mətndə aparılan söhbət də onu nümayiş etdirməyin vacibliyini ortaya atır. Çünki gənc müğənni özünün vokal imkanlarını yoxlatmaq üçün maestroya müraciət edir.

Müəyyən düşüncələrdən sonra qərara gəldik ki, şəklin təsviri və ondan çıxan nəticələr tam həqiqət olsa da, iki sətirdə verilmiş əski mətnin açılışında, yəni ilkin tərcümədə məntiq azdır. Əgər kimsə oxumaq istəyirsə, vacib deyil ki, o həmişə səsini yüksək tonda saxlasın (mətndə I seqment). Bu, nəhayətdə səs tellərinə qansızması və səsin xırıltılı çıxmasına gətitrib çıxarır. II seqmentdə isə Dim və ya Dəmin Bəm (pəs) ilə əvəz edilməsi də vacib deyil. İşarələr təmiz oxunur və buna görə də “müzi”ni musiqi kimi anlamaqda da səhv var. Odur ki, əslində Daguna`nı Tağanula, Dim`i Bəmlə dəyişmək olmaz.

Burada son açılışı (tədqiqatın nəticəsini) birbaşa verməməkdə məqsədimiz odur ki, yuxarıda dediyimiz kimi, gil mətnlərin tərcüməsində əsil gerçəkliyə nail olana kimi nə qədər axtarışlar aparıldığını qabardaq. Bunlar tərcüməçini qorxutmamalıdır.

2-ci versiya

Sonrakı gərgin axtarış və analizlər göstərdi ki, əski yazar bu terminlərlə əslində muğamların bizə məlum olmayan ilkin adlarını verir. “Diqqəti buna yönəltmək daha məntiqi nəticələr verə bilər və verməlidir” fikri bizi yeni açılışa sövq etdi. Kim zəmanət verə bilər ki, bütün məlum 12 muğamın hamısının bu qədər qədim yaşı var və o zaman yarananların hamısı uşşaq, mahur, rah kimi bizim bu gün tanıdığımız adlarla da bizə gəlib çatıblar?

Odur ki, Dağünə iki sözdən ibarət olub Dağ burada – dağlamaq, yandırmaq anlamını verir, una isə ünə olub adlıq halda ün – ün, səs anlamında işlənib, işlənir. Və bu xüsusiyyət indi heyratı adlandırdığımız muğamda cəmlənib.

Dimüzi də onun kimi: Dim-dəm – dem, göz yaşı; üzi isə üzmək feilidir. Göz yaşı üzən, gözdən yaş çıxardan (muğam) anlamındadır. Bu da müvafiq olaraq bu gün segah kimi tanıdığımız muğamın və onun “satellitlərinin” fiziki təbiətidir. Satellit dedikdə, biz, zabul segah, orta segah, Yetim Hüseyn segahı, Mirzə Hüseyn segahı, dügah və əvvəl qəbul olunub, sonra nədənsə danılan Habil segahını və segahın digər növlərini nəzərdə tuturuq. Onları muğamın ilkin adlarıyla da adlandırmaq lazımdır ki, qulaqlar dolsun, yaddaşlara həkk olunsun. Yəni, zabul demüzi, orta demüzi, Yetim Hüseyn demüzi, Mirzə Hüseyn demüzi, dügah və Habil demüzi. Əslində, tabloda müəllimin verdiyi tövsiyələr bizi bu yolda bu cür axtarışlar etməyə vadar etdi. Fikir veriin:

I. Amacın (məqsədin) Dağ ünə [oxumaq] güdürsə, sal tize (səsii tonunu yuxarı nota sal).

Səsi dağlayan muğamlar içərisində fərqlənən heyratıdır. Muğamın ilk baxışda qəribə gələn və hələ beşikdə ikən verilən bu cür adı onun spesifik ornamentləri, harmonik, lakin güclü səs, nəfəs, həvəs tələb edən daima inkişafa can atan dinamik ladları, forma və quruluşu ilə tam uzlaşır. Bilavasitə dağlamaq, yandırmaq, ütmək, qarsıtmaq mənalarında işlədilmiş daq və ya dağ və ün – səs kəlmələrindən təşkil olunmuş ad da Səsə dağ çəkmək, Səsi dağlamaq anlamında əvvəlindən axırına kimi ən yüksək tonda ifa olunan heyratı muğamının təbii xüsusiyyətinin izharıdır. Muğamın Dağünə adı sonrakı min illər ərzində heyratı ilə əvəz olunmuşdur.

Analizini verdiyimiz lyapis-lazuri əsaslı lövhənin də təsdiq etdiyi kimi, Dağünə gənc xanəndənin səsini yoxlamaq üçün dövrünün ən təkmil cihazı idi. Doğulduğu gündən səllimə yaşamış atın iki qaya arasına salınıb tutularaq, əhliləşdirmək üçün çəpər kolları, yarğan, yoxuş və kəskin enişlərdə (oxu, Koroğlu dastanı) sürülüb sınaqdan keçirildiyi kimi, gənc xanəndəni də lövhədəki müəllim heyratıya çatacaq səsində sınaqdan keçirmək amacını, niyyətini güdür.

Heyratı oxumaq məqsədini güdürsənsə, sal tizə, yəni səsini ən yüksək notda üt, dağla!

Yox, əgər Demüzə oxumaq istəyirsənsə, alt səsdə elə ağrılı oxu ki, qəlbinin sızıltısı, səsinin yanğısı gözlərdən yaş üzsün (yaş çıxarsın).

3-cü versiya

Müəyyən düşüncə və axtarışlardan sonra məlum oldu ki, ikinci versiya da məntiqi səslənmir. İananaq ki, üçüncü versiya daha diqqət çəkəndir, gerçəkdir. Azərbaycan dilinin ensiklopedik lüğətində heyratı muğam adının Əfqanıstanın Herat şəhərindən yarandığını oxuyanda adam az qala şok olur. Biz niyə əfqandan muğam almalıyıq? Heyratı qətiyyən Heratda yarana bilməzdi. Orada bəlkə nə vaxtsa türk tayfaları yaşayıblarsa da. Əfqan isə heyratı oxumur. O, bəlkə heyrət sözündən də yarana bilərdi. Amma yox.

Çox götür-qoydan, lüğətlərlə işlədikdən sonra belə qərara gəlmək olur ki, əslində Daguna terminini nə Tağanula`ya dəyişməyə, nə də Dağ ünə şəklində ikiyə bölməyə ehtiyac var. Daguna-Dağına sözü dağıla sözünün Türkiyədə işlədilən dialektik variantıdır və bu terminlə ulular muğamın yeri-göyü lərzəyə gətirən vulkanın dağıdıcı xarakterinə uyğun səslənməsinə işarə ediblər. Ad özü muğamın nədən yarandığını müəyyən etməyə istiqamət verir.

Muğamın əvvəldən sonadək tüğyan qoparması onun vulkanik püskürmələrə həsr edildiyinə şahidlik edir. Bu muğam təbiət hadisəsinin səsə, musiqiyə boyanmış təsviridir.mahur-hindinin də, dağunanın da sədaları eyni kökdən gəlir – onlar şimşək, göy gurultusu, vulkanik püskürmələr allahı Mərduka həsr olunmuşlar. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, göydə şimşək çaxan Mərduk yeri-göyü bir andaca öz gözqamaşdırıcı bərqinə qərq edir. Bu hadisə sadəcə, Mah Ur: mah — işıq, ur- ver adlanır. Dağuna da Mərdukun əmri ilə yerləri lərzəyə gətirən yerdəki Mərduk püskürməsinin təsviridir:

Sər küllə atı cığı, bel kürdüri,

Ete el enün ki, Mərduk lüzum urur.

(Dağ zirvəsi küllə atır cığı (odlu horra, odlu kütlə), fəlakət özülündədir,

Ete el zarıyırsa, Mərduk lüzum görür (lazım bilir). [11]

“Vulkan püskürməsi” terminini qəsdən “Mərduk püskürməsi” ilə əvəz etdik. Bunu, biz, burda bir beytini misal gətirdiyimiz qədim elm müşahidənin təsvirinə söykənərək etdik. Bizdən alınan hər şeyi, indi bizim özümüzə qaytarmağa haqqmız var. Məlumdur ki, vulkan sözü bütün Avropa dillərində qədim romalıların od allahı sayılan Vulkandan alınmadır. Qədim Romada od allahı meydana gəlməmişdən min illər qabaq Ete elindəki yer püskürməsinin (dağuna) təsvirindən göründüyü kimi, bizim uluların həm göydəki (şimşək), həm yerin təkindəki od ümmanının (maqma) allahı sayılan mərdukları və birbaşa od allahı adlandırdıqları ahuraları var idi. Mərduk allah kimi Vulkan od allahından sonra yarana bilməzdi. Çox güman ki, romalılar bu allahı Mərdukun adekvatı kimi yaratmışdılar. Onlara bu işdə Ete elindən özləri ilə Apenninə Mərduk allahına inamı gətirmiş türk mənşəli etrusklar yardımçı ola bilərdilər. Bəs elə isə, biz niyə öz terminimizdən imtina edib, özgəsininkini işlətməliyik?

Əslində Dağuna (Dağıdan) muğam termini muğamın yuxarıda azacıq təsvirini verdiyimiz öz təbiətindən yaranıb. O Mərduk püskürmələrinin musiqi dili ilə təsviridir. Ona görə də adına Dağuna, yəni Dağıdan deyiblər. Güman ki, vulkan sözü əcdadlarda elə dağuna da olub. Muğam da onu təsvir etdiyindən adına dağuna, yəni vulkan, sonralar hurra atı da deyiblər. Sonuncu termin ta indiyə kimi də yaşamadadır. Hurra və ya horra atı da elə püskürmə deməkdir. Qəfil püskürəndə göyə kilometrlərlə zəhərli tozu, odlu daşı, yanar palçığı horra şəklində atan nədir? Əlbəttə ki, dağuna, yəni vulkan! Ulularımızın dağuna terminini vulkanla əvəz etmək olar.

Şumer dövrü türkcəsində odlu kütləyə laba deyirdilər. Bu termin Avropa dillərinə də lava şəklində uzaq əcdadlardan keçmədir. Odur ki, muğamı yaradan xalqın yeni nəsilləri özü-özünə sonradan heyratıya azacıq dəyişmiş horra atı adını da verə bilərdilər. Hafizələr gördüyünü, eşitdiyini uzun əsrlər belə qorumaq qabiliyyətinə malikdir. Onlar Dağunanı (vulkanı) Horra atı (Heyratı) ilə əvəz edəndə onun əski adını nəzərə almışlar.

Burada hələ də primitiv həyat tərzi yaşayan, mağara düşüncə səviyyəsindən uzaqlşa bilməyən, ömrü boyu müharibələrdən bir an başı ayırd olmayanların nə günahı ola bilər? Biz niyə əfqandan nəyi isə borc almalıyıq?

Dağuna (dağıdıcı, horraatı, heyratı) muğamının sonuna göy gurultularını və şimşək çaxmalarını təsvir edən mahur-hindinin “önsözü” əlavə edilmişdir. Bütün bunlar guya Azərbaycan ədəbiyyatının muğamın indiki adının Əfqanıstan səhralarında haradasa orta əsrlərdə kök salmış Herat şəhərinin adından alındığı uydurmasına (ADİL, Bakı, Şərq-Qərb, 2006) zərbə endirir. Kim eşidib ki, hər hansı əfqan heyratı muğamı oxusun? Niyə bizim millət özünü yadlarda axtarmaqla bu qədər fəxr edir? Mənim nəyim varsa hamısını, ərəbin, farsın, əfqanın, talışın, tatın, ləzgnin, Heratın adına çıxmaq korluqdan doğan, üzr istəyirəm, ədəbsizlikdir.

İnanmırsınıza, Xan Şuşinskinin və ya Alim Qasımovun ifasında dinlədiyiniz Dağunanı (Hurra atı – Heyratı) videodan tapacağınız Mərduk püskürmələri fonunda dinləyin…

I. Dağuna oxumaq məqsədini güdürsənsə, sal tizə, yəni, vulkan kimi püskür!

Lyapis-lazur lövhəsinin Dağuna barədəki verdiyi qısa məlumatdan yuxarıdakıları, Demüzi barədəki xəbərdən isə aşağıdakıları sintez etmək olur.

II. Amacın Demüzi oxumaqdırsa, sal ağrıq (ağrı, qəm-qüssə qat muğama).

Ürəkləri, hissləri göynədən muğam segahdır ki, mütləq səsin məlahətliliyini, yanğılılığını, sənətkarın qeyri-adi ustalığını tələb edir. Elə bir yanğı ki, mütləq gözdən yaş üzsün. Mən sentimental deyiləm. Lakin segahı deyək ki, Şövkət Ələkbərovanın və ya Mirələm Mirələmovun ifasında dinlədikdə, heç olmasa kipriklərim mütləq göz yaşlarında nəmlənir.

Təsvirini verdiyimiz 4300 illik lövhə Elnara Abdullayevanın ağrıkla (qəm-qüssə ilə) dolu muğamından danışır sanki.

II. Amacın Demüzi oxumaqdırsa, sal ağrıq (ağrı, qəm-qüssə qat muğamata).

Deməli, mətndə, Heyratı (Dağına) və Segah (Demüzi) muğamlarının sənətkarlıqla ifası üçün məsləhət verilir.

IV. MUĞAMIN ŞƏCƏRƏ (GENEАLOJİ) AĞACI

Bütün bu coxsaylı qədim yazılı faktların fonunda kökü şumerdən (oxu, türkdən) gələn Muğamın geneoloji ağacını (Muğamın şəcərə ağacını) yaratmağa özümüzdə haqq tapmış oluruq:

Göründüyü kimi, kökdə Cıqqur at məbədindən başlayan ulu Azərbaycan muğamı durur. Bu mənada muğamı “Ana musiqi” adlandıranlar, yalnız həqiqəti deyirlər. Lakin bu ideyanı söyləyənlər muğamın ana musiqi funksiyasının təkcə Azərbaycan musiqisinə aid olduğunu deyirlər. Doğrudan da, Azərbaycan bayatıların, laylaların, ağıların musiqi, mahnı, kantata, xor, konsert, digər növ musiqi əsərləri, hətta simfoniyaları belə – hər şey muğam ladları çərçivəsində yaranır. Azərbaycanın heç bir musiqi növü (janrı) muğamdan kənarda mövcud deyil.

Bütün bunlar həqiqətsə, biz niyə muğamın köklərini ərəbdə, farsda, əfqanda, ləzgidə axtarmalıyıq? Bəs hal-əhvalımıza təsir edib, hisslərimizə hakim kəsilməsə də, hər halda, onları yerindən oynadan Şərq xalqları musiqisindəki oxşarlıq (eynilik də desək səhv etmərik), yəni onların melodiya, ritm, temp, metr, dinamik, harmonik və s. xarakterlərindəki ümumiliyin kökləri haradan?

Bütün şərq musiqisini özündə əks etdirən şəcərə ağacının kökündə Azərbaycan adının olması özlərini bizdən qədim sayan hindlini də, yunanı da, ərəbi, farsı, gürcünü, ermənini, adları barlı ağacdan asılan bütün türkdilli qardaşlarımızı da qəzəbləndirəcək. Ancaq unutmamalıyıq ki, bu gün də muğamatı yaşadıb, hansı adla adlandırırsa adlandırsın, fərqi yoxdur, onu öz doğma malı sayan hər kəs onu bütün fiziki əzaları ilə və hisslərinin sızıltılarıyla mənimtək yaşayırsa, deməli, bu musiqi janrının bir əsasdan – Kainatın qurulmasında bu gündə var fəal işləyən Qalaksi Salxımından (Cluster of Galaxes) əmələ gəldiyinin fərqində varmalıdır. Bunu deməyə qorxan dil isə günaha batır. Əgər yazdığım kimi deyilsə, bizim kimi, “Ey habibim”la (Ey sevgilim) başlayıb ürəkləri dağladan ərəbə, kamanında Ustad Habil dühasını təkrar edən yəhudiyə, giTARında “segahı” olduğu kimi sızladan yunana, klarnetdə çahargahı ustalıqla çalan, Komitasın muğam üstündə bəstələdiyi və elə mənim dilimdə də adlandırdığı hissləri göynədən “Lələ Yaman`a!” balaban sızıltısında həmahəng yanıb-yaxılan erməniyə, bütün muğamlarımızı olduğu kimi, lakin öz şirin təmində ifa edən farsa, kinolarında muğamatı bizdən daha çox öz malı kimi təbliğ edib sevdirən gürcüyə, uzaq Qanq çayının sahillərindən yüksələrək insan hisslərində rəngarəng təxəyyüllər oyadan və Raq adlandırılan bhayanoka (arazbarı), şrinqara (şahnaz), xasya (çahargah), karuna (segah), vira (mənsura), bibxasta, şanta (rast), rudra (mahur-hindi) kimi muğamları yaratmış (bizdəki adekvatları mötərizədə verilib) hində deynən ki, Ağa, bütün bunlar öz başlanğıcını Türk muğamlarından alır. Deynən ki, raq adlarının çoxu belə şumer türkcəsi ilə eyni səslənir. Deynən ki, raqlar Dəclə-Fərat sahillərindən Qanq sahillərinə muğam ixracatının yaşarı izləridir. Ədəbiyyat yazmırmı ki, şumerlər Hindistan yarımadası ilə sıx ticari əlaqələrdə olub? İnanmırsınızsa birlikdə baxaq:

Bhayanoka hindlərdə qorxu, təlaş hissləri oydan muğamdır. Bu termin (bhay) şumer türkcəsindəki bak`a – qorxu, təlaş — çox yaxındır. Vira – qəhrəmanlıq aşılayan muğamdır. Vira türkcə – aramsız; qaldır, çək deməkdir. Sözün hər iki dildə – qoy lap ayrı mənalar versin – mövcudluğu da az şərt deyil. Karuna – qəm-kədər. Kökdəki kahr – qəhər deyilmi? Şrinqara – məhəbbəti tərrənüm edir. Bu yanmış, mövcudluğunu şirin ilə qaranın üstündə bərqərar edib də elə. Xasya – şadlıq deməkdir hindçə. Çahargaha uyğun gəlir. Xasya – xassə də insan təbiətinin bir kimyəvi xassəsidir. Şanta – sakitlik hissləri aşılayır. Yəqin bizdəki rasta uyğundur. Türk dilində samt – susmaq; samit – sakitlik, susan, səssiz, cansız deməkdir. Şantanın sakitlik hissləri aşılaması ilə samt – sakitlik arasında əlaqə sanki iki qitəni biləşdirir. Rudra – qəzəb oyadan muğamdır. Rat – türkcə göy gurulrusu deməkdir. Bütün bunlar təsadüfdürmü?

MUĞAMIN GENEOLOJİ AĞACI

Di gəl hünərindir bunları deynən, özlərini millət saymayan özümüzünkülər adamı oda tutar və tuturlar da… Amma türk adı çəkmədən desən ki, onlar şumerdən gəlmədir, hamı sevinəcək. Şumerin isə türk olduğunu sübut edən milyon yarım gil lövhə mətnləri öz açılışını gözləyir. Bunu bilmədiklərindən sevinəcəklər.

Beləcə qədim dillər arasındaki qarşılıqlı münasibət sən demə musiqi terminlərinin analizi ilə də mümkündür. Sadəcə buna fikir verənimiz olmayıb.

Şumer təkcə türkün yox, bütün bəşəriyyətin daima yanan, şölələnən simvoludur, onun uzaq, qaranlıq tarixinin ayaqları altına ışı saçan ziyasıdır. Şumer və Türk isə eyni məfhumdur. [10].