Текст книги "Avtoritar şəxsiyyətin necəliyi"

İ.
AŞAĞI BAL YIĞAN SUBYEKLƏR HAQDA MÜŞAHİDƏLƏR

Bu fəsildə biz antisemitizmin və onların arasında yaranan struktur əlaqələrin təzahürünün formalarının tədqiqatında cəmləşəcəyik. Biz münasibət haqqında ətraflı müzakirədə azlıqlar probleminə, antisemitlərə və “antiantisemitlərə” toxunmadıq. Görünür nisbətən spesifik fikirləri və nöqteyi-nəzərləri təhlil etmək onların yoxluğunu tədqiq etməkdən, daha perspektivli, daha asandır. Bizə elə gəlir ki, tədqiqatda səthi ideoloji strukturu və səciyyəvi determinantları əhatə edən aşağı bal yığanların tipi üzrə bütöv təsviri müəyyən dərəcəyə qədər çəkməyi bacardıq.

Ancaq aşağı bal yığan kateqoriyasının irqi məsələlərə olan tam laqeydliyi bu problemə aid materialın yığımının imkanlarını məhdudlaşdırır. Bundan başqa, bizim tədqiqatımızın praqmatik aspekti bizi təbii surətdə diqqətimizi ərazilərə deyil, daha çox təhlükə zonasının analizinə ayırmağa məcbur edir, faşizm üçün potensiallıq təşkil etdiklərinə görə onları diqqətsiz qoya bilərik. Bütövlükdə aşağı bal yığan kateqoriyasının nöqteyi-nəzəri e-contrario-u-nun bir çox hallarda polemik olaraq, bu mədəni mühitdə yayılmış antisemit təsəvvürlərə qarşı qoyulan aşağı bal yığan kateqoriyasının nöqteyi-nəzərini müəyyən etməsi üçün kifayət olacaq.

Ancaq aşağı bal yığan haqqında bir neçə qeyd etməyə icazə vermək olar, təkcə ümumi mənzərənin tamamlanması üçün deyil, həm də ona görə ki, bu kateqoriyanın nümayəndələri azlıqlar problemləri haqqında məsələyə öz cavablarında qərəzli ilə şəxslərin nöqteyi-nəzərinin sadə inkarının çərçivəsindən kənara çıxırlar və onların fikirlərinin qeyri-faşist xarakterini işıqlandırırlar.

Kateqoriyanın ümumi xarakteristikası aşağı bal yığan yəhudilərə onların münasibətində ikitərəfli mənada göstərilən vurğulanmış səmərəlilik olur. Bir tərəfdən, ümumi, o qədər tipik aşağı bal yığan daxili müşahidəyə meyl xüsusən harada görünür, orada irqi problemlər haqqında söhbət gedir. Daxili müşahidənin köməyi ilə antisemitizmdə onlar antisemitlərin problemini görürlər. Digər tərəfdən, onlar tarixi və sosioloji perspektivlər nöqteyi-nəzərindən azlıqların xüsusiyyətlərinə aid olan irqi suallara və məsələlərə baxırlar, ona görə hər kəsə rasional izah etmə və qeydlər əlçatan olur, amma irrasional obrazla.

İrqi məsələlərdə öz-özünə refleksiyanı təsvir edən nümunə kimi, M910, bütün şkalalarda aşağı bal yığmış universitet keşişi xidmət edə bilər. O, əksər aşağı bal yığan kimi intellektual fəaliyyətə ifadə edilmiş meylə malikdir və qərarsızlığa, şübhələrə və şəxsi fikir ayrılığı tendensiyasını aşkar edir. Qərəzlilərə o açıqürəkliliklə, hərçənd ki, bir qədər sadə tərzdə qapılır.

Sizin fikrinizcə, qərəzliliyin səbəbi nədir?

– Çox güman ki, ən çox fərdlərə məxsus inamsızlıq və inamsızlıq qorxusu əsas səbəbdir. Mənim mühitimdə yəhudilər haqqında uca danışan insanlar, yaponlar tərəfindən tərk edilmiş mülkiyyəti mənimsəyənlərdir…və onlar onların qayıtmasından ehtiyat edirlər… bir də yaponlar işdə inadkar olduqlarından onlarla rəqabətdən qorxurlar …

– Siz güman edirsiniz ki, əsasən istehsal münaqişəsi haqqında söhbət gedir?

– Xeyr, tam olaraq istehsal olmayan sahələrdən, və mən dü şünmürəm ki, onu iqtisadi cəhətdən həll etmək mümkün olacaq … Bütün insanlar hər halda özünü tərəddüdlü hiss edirlər. Bu kifayət qədər gizlədilmiş ola bilər; ola bilər ki, onlar bunu anlamırlar, və yaponların burada günahı yoxdur, amma məhz onlardan qisas alırlar. İnsanlar axı qəribə varlıqdırlar (gülür), və onlar amansızdır.

–Qərəzli insanlara üstün gəlmək üçün nə etmək lazımdır? Düşünürəm ki, bu bir növ kontroldur, yəni faktları aşkar etmək lazımdır, bu kömək edə bilər, ancaq bu yolla problemi həll etmək mümkün deyil… məsələn, qaradərililərin və ağ insanların donor qanını müxtəlif sınaq şüşələrinə bölməyə ehtiyac yoxdur, amma axı bir çox insanlar yaponları satqın hesab edir və inanır ki, bu xüsusiyyət irsən keçir. Əlbəttə, çoxları sadəcə cəfəngiyat danışır.

M203 (liberal baxışlı müəllim) guya anadangəlmə xüsusiyyətlərlə bağlı dinamik amillərin rolunun dəqiq izahatını verir. O kolleclərdən birində ingilis filologiya elmindən dərs deyir və bütün şkalalarda aşağı bal yığın. Onun həyat nöqteyi-nəzərləri pozitiv xarakter daşıyır, o semantikanın problemlərinə böyük maraq göstərir, amma onu bütün xəstəliklərin əlacı hesab etmir. Onun azlıqlar probleminə olan münasibəti yaponların qiymətləndirilməsində cəmləşdirilib:

“Əgər nasistlər almanları bir nəsil ərzində dəyişdirməyi bacardısa, onda bir və ya iki nəsil yaponları demokrat etmək olar. Hər kəs uyğun olan şərait vaxtı hər kəs ola bilər”.

Söhbət antisemitizmdən gedəndə, o izah qismində tarixi amili seçir: pis niyyətlə yəhudilərə boynuna qoyulmuş adlar. Bu spesifik amilin sərbəst seçimi ola bilsin ki, məhz, onun semantikaya olan sədaqəti ilə izah olunur:

–Antisemitizmlə hər şey bir qədər başqa cür olur. Semitləri müəyyən etməyə o qədər də asan deyil. Düşünürəm ki, bu hər şeydən əvvəl onların adları ilə bağlıdır. Məsələn, sizin adınız üzrə mən deyə bilərdim ki, siz yəhudisiniz, hərçənd görünüş üzrə mən bu müəyyən etmədim, elə deyilmi?

–Bəli. (Dindirilən çox açıq fikir bildirir. Onun utanmasını ələ verən tək əlamət onun əvvəlcə ona “semit” sözünə üstün lük verərək “yəhudi” sözünü istifadə etməkdən çəkinməsi idi. Daha sonra, o “yəhudi” sözünü də sakitcə tələffüz edirdi.)

Onun müsahibə alanın yəhudi mənşəyini vurğulamağa hazırlığı diqqətəlayiqdir. Onun üçün “yəhudi” sözündə sirli heç nə yoxdur, həmçinin yəhudi olmaq – onun üçün biabırçılıq deyil. Buna görə də onun həmsöhbətlə bu sözün aid olduğu danışığında ton sərbəstdir. Ancaq aşağı bal yığanın özünü müdafiə etməli olmağı və başqasını incitməyi arzu etməli olduğunu hesab etməsəydi, müsahibə alanın mənşəyini yolüstü müzakirə etməsini təsəvvür etmək çətindir. “Siz axı özünüz də yəhudisiniz, elə deyilmi?”

Obyektiv düşünən müsahibə alınanın səmərəliliyi hər şeydən əvvəl azlıqlara qarşı klişe olan təhqiredici sözlərdən istifadə etməməsində özünü büruzə verir. Çox vaxt bu imtina şüurlu olaraq və aydın görünür: şəxsiyyət anlayışı bütün ciddiliklə qəbul edilir. Yenə M910-a istinad edək.

Onun fikirlərində mütənasibliyin hissi aydın görünür, hətta hadisələrdə, o klişedən istifadə etməkdən imtina edəndə belə irqin fiziki əlamətlərinin mövcudluqlarına etiraz etmir, ancaq onu əhəmiyyətsiz hesab edir:

–Mən özümü hər hansı insan haqqında qrup kimi fikirləşmək ideyasına meylləndirməyə imkan verməzdim. Tanıdığım yaponlar, mənə çox qanışirin idi. Əlbəttə, yaponların da arasında xoşagəlməyənlər var.

–Siz hesab edirsiniz ki, hər irqi qrup hansısa bir xüsusi tipik fərqləndirici əlamətlərə malikdir?

–Əlbəttə, xeyr. Bioloji əlamətlər var, məsələn, burunun arxasının hündürlüyü və ya dərinin rəngi.

Bu fikrə yaxın digər müsahibə 5030, dörd il hərbi dəniz donanmasının qoşunlarında xidmət etmiş və leytenant rütbəsi almış 33 yaşlı Stenford Universiteti məzunudur. O, bütün şkalalarda aşağı bal alıb. Müsahibə alan onu çox ağıllı və müvəffəqiyyətli insan kimi xarakterizə edir.

“Qaradərililər, yəhudilər və azlıqların bütün qrupları üçün çətin zəmanə gəldi. Düşünürəm, çoxları onları onların psixi xüsusiyyətlərinə görə sevmirlər. Həqiqətdə bu pisdir. Çoxları boyunlarına almaq istəmirlər ki, qaradərililərin çoxu ziyalı, ba carıqlı və hətta nədəsə onlardan üstün olan insanlardır. Şərait onlara tam ölçüdə irq kimi özünü reallaşdırmaq imkanını vermədi. Və onlarla ünsiyyət nəticəsində məndə bu qrupların nümayəndələri haqqında yaxşı və pis fikirlər yarandı, ancaq mən heç vaxt onlara müəyyən irqə və ya dinə mənsubluqla əlaqədar baxmırdım. Mən onları həmişə fərdlər kimi qəbul edirdim. Dünən bir xoş hadisə baş vermişdi. Mənim siniflərimdən birində qaradərili metis qız oxuyur. Çox bacarıqlı, əlaçı qızdır, əminəm ki, sinifdə ən ağıllı odur. Məndə tez-tez onunla qeyri-rəsmi vəziyyətdə danışmaq fikri yaranırdı, ancaq heç vaxt münasib imkan yaranmadı. Dünən, mən tərəddüdlə, onu bir fincan qəhvəyə dəvət etdim. Onun bu dəvəti qəbul etməsi görüşün özündən daha xoş idi və biz əla vaxt keçirdik. Düşünürəm ki, mənim tərəddüdlərimə səbəb yalnız qorxudur, bəs başqaları bu haqda nə düşünə bilərlər. Mənə yəhudi ilə bir otaqda kirayə qalmalı olmuşam və o mənim birlikdə yaşadığım insanlardan ən yaxşısı idi”.

Ekstremal hal kimi, şüurlu olaraq antistereotip nöqteyi-nəzərləri 5046 (bütün şkalalarda aşağı bal yığmış fəhlə hərəkatında fəal iştirak edən bir kinostudiyadan 40 yaşlı katibə) təqdim edir. Hətta əgər onun qısa fikirlərindən bəziləri onu da ümumi fikirlərə qapıldığını göstərsələr də, nəzərinizə çatdırırıq ki, stereotipləri qəbul etməməsi onu yəhudilər haqda klişenin avtomatik formalaşmasından qoruyur. O, “yəhudilərin tərəfdarı” deyil, ancaq fərdlər kimi insanları qiymətləndirərək səmimi təqdim edir. Əslində, o yaxın vaxtlarda bir yəhudi ilə münasibətləri kəsib. Müsahibə alınan yəhudi problemi üzrə suallara cavab verəndə dərhal aşkar oldu ki, o “bütün cavabları bilir”. O bildirdi: “Bəli, problem mövcuddur… amma mən düşünürəm ki, yəhudilərin problemini onunku adlandırmaq lazım deyil. Həqiqətdə bu – xaçpərəstlərin problemidir… antisemitizmi təcrübədən keçirən qeyri-yəhudilərin nəsihət məsələsi”. Tipik əlamətlərin siyahısını alıb, o güldü və dedi: “Ümumiləşdirmək olmaz… antisemitlər bu klişedən yəhudiləri müəyyən səhvlərdə günahlandırmaq üçün istifadə edirlər … Mən hesab edirəm ki, hər hansı qrupa belə etiket yapışdırmaq lazım deyil… bu təhlükəlidir, xüsusilə yəhudilər barəsində, çünki fərdi şəxsi keyfiyyətləri əsasında qiymətləndirmək lazımdır”. Növbəti suallara cavablarda da antisemitizmə heç bir işarə hiss edilmirdi. Onun cavabları antisemitizmə qarşı sabit, demək olar ki, davakar çıxış idi. O hesab edir ki, antisemitizm bu ölkədə ən təhlükəli istiqamətlərdən biridir və vəziyyətdən tək çıxış yolu liberal prinsiplər əsasında hərtərəfli maarif və qarışdırılmış nikahların sayının artımı ola bilər. Keçmiş illər ərzində antisemitizmin artması onda narahatlığa səbəb olsa da, o, assimilyasiya prosesinə optimizmlə reaksiya verir. Hitlerin irqi nəzəriyyəsinə və yəhudilərin təqiblərinə qarşı olan qarşıdurmalara nə formada olursa-olsun, bütün vasitələrdən istifadə edərək, mübarizə aparmaq lazımdır. O dedi: “Mən bəzi yəhudiləri tanıyırdım ki, mənim qətiyyən xoşuma gəlmirdilər, onlardan bəziləri təcavüzkarlıqla fərqlənirdilər, amma mən heç vaxt buna əsaslanaraq, bütün yəhudiləri təcavüzkar kimi ümumiləşdirməzdim … Kaş ki, biz insanları inandırmağı bacar