Текст книги "Василий Босяк: кэриэспин ыһар кырыһым"

Василий Босяк: Кэриэспин ыһар кырыһым: ахтыылар, ыстатыйалар, айымньылар

ААН ТЫЛ

Балысхан сайдыы олохпутугар модуннук, дохсуннук күн-түүн киирэ турар. Түргэн тэтим, сымса толкуй, туттуу-хаптыы, айыы-тутуу – бүгүҥҥү сайдыы тутаах соруга буолла. Куйаар ситимэ – интэриниэт модун ооҕуй ситиминии орто дойдубутун курдуу кууста. Маннык дохсун сайдыы кыра омук тылын-өһүн симэлитиэх кэриҥнээх. Төрөөбүт тылбыт эйгэтэ кыараатар кыараан иһэр. Тыл сүттэ да – омук сүтэр.

Олох саҥа кэрдиис кэмигэр норуоту инники күөҥҥэ сирдиир, санаатын салайан биэрэр, толкуйун тобулар дохсун тыллаах-өстөөх, кимиэллээх киирсиилээх дьон баар буолар. Саха норуота биир киэн тутта ааттыыр, чулуу уола Василий Иванович Босиков-Василий Босяк – СӨ үтүөлээх учуутала, Учууталлар учууталлара, поэт, СӨ суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ. Василий Иванович олоххо биир өрө тутар, нохтолоох тойон сүрэҕинэн сүгүрүйэр, уйадыйа долгуйар, тууйуллар санаатын чопчута – төрөөбүт төрүт тыла этэ. Нуучча тыллаах саха оҕотугар төрөөбүт тылыгар тапталы иҥэрэр, сахалыы тыынныыр туһугар олоҕун бүтүннүү анаабыта.

Истиҥ-иһирэх тыллаах поэт сахатын тылын кэрэтин, этигэнин туттан, сылаас-сырдык тыыннаах, дьикти уобарастаах хоһооннору суруйан хаалларбыта. Хоһоонноругар тылы айылҕа араас көстүүтүгэр дьүөрэлээн истиҥник хоһуйара:

 
Эн – сырдык үрүйэҕин,
Кылыгырайа сүүрдэҕин,
Этиэхтэн дьикти кэрэҕин
Уулла маныыр сүрэҕим.
 

В.И. Босиков төрөөбүт төрүт тыла, араас өҥүнэн күлүмүрдүү оонньуур кэрэтин сүтэрбэккэ, этигэн сүдү күүһүн мөлтөппөккө, саҥаттан саҥа үйэлэргэ сырдык сулус буолан, кэнчээри ыччаты угуйа туруон баҕарара. Саха омук быһыытынан, Аан дойду атын омуктарыттан хаалсыбакка, ахсаана тономмокко, орто дойду олохтооҕо буолан, үүнэ-сайда турдар диэн баҕа санаалааҕа.

Бу кинигэҕэ Василий Иванович олох уустук ыйытыыларыгар тус санаатын хаһыаттарга, сурунаалларга суруйбут ыстатыйалара, литература атын көрүҥэр холоммут айымньылара, бииргэ үөрэммит, үлэлээбит дьонун, үөрэтэн-такайан олох киэҥ аартыгар таһаарбыт үөрэнээччилэрин, аймахтарын, доҕотторун, биир санаалаахтарын ахтыылара киирдилэр.

Бастыҥ учуутал, уһуйааччы, уран тыллаах поэт төрүт тылын туһугар бүтүн олоҕун анаабыт, омугум туһа диэн эппит-тыыммыт саха омук биир саарына – Василий Иванович Босиков айымньылара ааҕылла, аата ааттана, ахтылла туруоҕа.

Ульяна Заболоцкая

I түһүмэх
УДЬУОР УТУМ
Ульяна Заболоцкая

Киһи олоҕун оҕото салгыыр. Орто дойду олоҕо түүннээх күн солбуйсарыныы, киһиттэн оҕотугар, оҕотуттан сиэнигэр көһөн, олох быстыбат ситимэ түҥ былыргы үйэттэн бу күҥҥэ диэри тиийэн кэлэн, киһи аймах сир үрдүгэр олордоҕо.

Былыр Саха сиригэр Дүпсүн улууһа, Тэбиик нэһилиэгэ тэриллиэҕиттэн Буоһукап аймах уутуйан олохсуйбутун архыып матырыйааллара кэпсииллэр.

Аҕам, Босиков Василий Иванович, ийэтинэн эһэтэ Афанасий Сергеевич Босиков Уус Алдан Дүпсүнүн олохтооҕо, эбэтэ – Мария Николаевна Горохова Чэриктэйтэн төрүттээҕэ. Кинилэр алта оҕолоохторо: Афанасий (Хонооһой), Евдокия (Дэбдэ), Илья (Ылдьаа), Василий (Улахан Баһылай), Николай (Ньукулай), Мария (Улахан Маайыс).

Мария Николаевна Горохова-Мааһа эбэ орто уҥуохтаах, номоҕон кэрэ сэбэрэлээх, ыллыктаах-ылыннарыылаах тыллаах-өстөөх, сэмэй-холку майгылаах, намыын саҥалаах эбитэ үһү. Аҕам эһэтэ, Афанасий Сергеевич, Аҕа дойду сэриитин иннинэ өлбүт. Онон Мааһа эбэ дьарамай санныгар алта оҕотун атаҕар туруорар дьылҕа түспүтэ. Сэрии кэмигэр киниэхэ ол ыарахан ындыы буолбута саарбахтаммат. Улахан уолун Хонооһойу аҕата быраатыгар соҕотох Дьаакыпка эрдэ ииттэрэ биэрбит. Хонооһой улаатан, холкуос төһүү үлэһитэ буолбут. Кэргэннэнэн икки оҕону төрөтөн баран, 1958 с. ыарахан ыарыыттан эдэр сааһыгар олохтон туораабыт. Кини өлүөн үс ый иннинэ төрүт ыарыһах кэргэнэ олохтон барбыт. Онон, кыра кылааска үөрэнэр уоллара Вася (Аччыгый Бааска) уонна түөрт-биэс саастаах кыыстара Маша (Аччыгый Маайыс) төгүрүк тулаайах хаалаахтаабыттар.

Мария Николаевна (Мааһа эбэ) улахан кыыһа Евдокия Афанасьевна Босикова (Дэбдэ эбэ) ийэтигэр сүрүн көмөлөһөөччү, дьиэ кэргэнин сотоҕох үлэлээн иитээччи буолбут. Кини холкуоска биригэдьииринэн, бэрэссэдээтэлинэн уһун кэмҥэ үтүө суобастаахтык, үрдүк таһаарыылаахтык үлэлээбит. Дэбдэ эбэбит Улуу Өктөөп сылыгар төрөөбүтүнэн киэн туттара. Сэрии кэмигэр баара-суоҕа сүүрбэ түөрт саастааҕа, ол кэмҥэ биригэдьиир ыарахан эбээһинэһин толороро. Ити сылдьан, хомуньуус-баартыйа кэккэтигэр киирэн бэриниилээх хомуньуус буолбута. Онтон холкуос бэрэссэдээтэлинэн анаммыта. Күнү быһа ат үрдүттэн түспэккэ, ыкса киэһэҕэ диэри бары учаастактарын, пиэрмэлэрин кэрийэрэ, салайара, ыһыах буоллун, от үлэтэ буоллун – барытыгар тиийэрэ. Дьиэтигэр сылдьар ыалдьыт, хонор хоноһо, аһыыр-утуйар эрэ кэмигэр кылгастык көстө, сынньана түһээт, эмиэ атын үрдүгэр түһэн дьаһайа, салайа, дьону үлэлэтэ, ханна туох кыаллыбатын быһаарса-быһаара ыстаннарара. Ийэтэ, Мааһа эбэ, кини инчэйбит таҥаһын куурдара, алдьаммыт таҥаһын абырахтыыра. Онно Дэбдэ эбэ бириэмэтэ тиийбэтэ.

1946 с. Хоту Эбэҕэ олороллоро. Атынан сүүрдэн дьону салайа сылдьан, биир киэһэ ийэтигэр: «Иһим ыарыйда», – диэбит. Бөдөҥ, уп-уһун тулууп кэтэн субуруҥната сылдьарын устубутугар, ийэтэ, кыыһа субу төрөөрү талыыта киирбитин, дьэ өйдөөн соһуйбут. Аһыырыгар да тулуубун устубакка аһыыр эбит, ол иһин ийэтэ кыыһа хат сылдьарын билбэтэх. Эбэм уолун Баасканы, аҕабытын Василий Ивановиһы, оннук төрөппүт. Төрөтөөт, сарсыарда эрдэ эмиэ үлэтигэр сүүрбүт. Онон аҕам ийэ үүтүн минньигэс амтанын билбэккэ улааппыт, эбэтин көрүүтүгэр-истиитигэр уу ньуулдьаҕай эһээхэй эрдэҕиттэн киирбит.

Евдокия Афанасьевна (Дэбдэ эбэ) сэрии сут-кураан сылыгар холкуос сүөһүтүн Кэбээйигэ кыстата ыыталларыгар биригэдьииринэн барсыбыт. Ол баран уонна да кэлин, сэрии кэмин устата, холкуоһугар хоргуйууну таһаарбакка дьон тыыннаах Улуу Кыайыыны көрсүбүтүгэр кини өҥөтө, кыһамньыта муҥура суох. Ыаллыы холкуостарга, уопсайынан Саха сирин үрдүнэн хас оройуон, нэһилиэк ахсын хоргуйан өлүү олус элбэх этэ. Салайааччы дьон, кыраҕа-кыаммакка, оҕоҕо-урууга кырыктаах сыһыаныттан элбэх өлүү-сүтүү тахсыбыт. Саха сирин үрдүнэн сэриигэ баран өлбүттээҕэр, холкуос сүөһүтүн, сылгытын, аһын-үөлүн чөмөччү тута сылдьан, балтараа төгүл элбэх өлүү тахсыбыт. Иэдээн сыыппара… Ол сыыппара эппиэтигэр ким да турбатаҕа хомолтолоох.

Дэбдэ эбэбит Кэбээйигэ холкуос сүөһүтүн кыстатан эргиллэн кэлбитэ, дьиэ кэргэнэ бары хоргуйан, оронтон кыайан турбат буолан сыталлара, дьэҥкэрэн эрэллэрэ үһү. Тугу да аһыыллара суох буолан, оннооҕор ааҥҥа саба бүрүллүбүт тириини бысталаан, өр оргутан сии сатаабыттар. Дэбдэ эбэбит аҕыйах хонук хойутаабыта буоллар, дьоно бары өлөн тоһуйуо эбиттэр. Баттаһа кэлэн, өлүү иҥсэлээх айаҕыттан быыһаабыт. Кыра нуорма бурдуктаах кэлэн, убаҕас хааһы оҥорон, кыра-кыралаан сиэтэн барыларын атахтарыгар туруорбут.

Кэбээйигэ кыстыы барбыт холкуос сүөһүтүн эргиллиитин Дүпсүҥҥэ элбэх ыал сорохторо өлөн, сорохторо нэһиилэ иэҕэҥнэс буолан көрсүбүттэр. Холкуос биир да сүөһүтэ энчирээбэккэ эргиллэн уонна үтүө үүнүүлээх сайын буолан, хоргуйбут дьон бары өрүттүбүттэр. Күөллэргэ муҥха тэрийэн, холбуур үүтү киһи ахсын нуормалаан түҥэтэн (дьон ону суораттаан эҥин сиэн), кыра нуорма бурдук көрүллүбүтүн үллэрэн биэрэн абыраабыттар. Дэбдэ эбэ сэрии кэмигэр бар дьонугар оҥорбут өҥөтө, өлүүттэн өрүһүйбүт үтүөтэ, кини киһи да, салайааччы да быһыытынан үтүө суобастааҕын көрдөрөр.

Дүпсүн нэһилиэгэр дьон хоргуйан өлүүтэ тахсыбатаҕа – кини сатабыллаах салайааччы буоларын туоһулуур. Ити сыралаах үлэтэ сыаналанан «1941–1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр килбиэннээх үлэтин иhин» И.В. Сталин төбөлөөх мэтээлинэн наҕараадаламмыта. И.В. Сталин аата, мөссүөнэ – биһиги Дэбдэ эбэбитигэр таҥараҕа тэҥнээҕэ. Ону ааһан: «Мин – Сталин кыыһабын», – дэнэрэ. Өлүөр диэри Сталин мэтириэтин кыракый чымадааныгар укта сылдьара, ону биһиги көрөн олус сөҕөрбүт, дьиктиргиирбит. Иосиф Виссарионович өлбүтүн кэннэ, кини аатын-суолун, үлэтин-хамнаһын хараардыыны олох өйдөөбөтөҕүн, олус хомойорун туһунан элбэхтэ истэрбит.

Дэбдэ эбэ Кыайыыны бэрэссэдээтэллии сылдьан көрсүбүтэ. Дүпсүҥҥэ Ампаардаахха Кыайыы ыһыаҕын тэрийбитэ. Онно тыл эппит түрүбүүнэтэ сууллубакка өргө диэри турбута.

Сэрии кэнниттэн икки сыл холкуос салайааччыларын үөрэҕэр үөрэммитэ уонна агроном идэтин ылбыта. Ол кэлэн салгыы холкуоһугар биригэдьиирдээбитэ, бэрэссэдээтэллээбитэ. Салгыы Дүпсүн сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн ананан, биэнсийэҕэ тахсыар диэри отут сыл тохтообокко бэриниилээхтик үлэлээбитэ. Евдокия Афанасьевнаны Социалистическай үлэ Дьоруойа аатыгар иккитэ түһэрээри гыммыттара да, бастакытыгар, өлүү түбэлтэлээх, ньирэйдэр өлүүлэрэ тахсан тохтоппуттар. Иккис сырыытыгар, отут сыл сэлсэбиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит киһи буолуохтаах диэн буолбут, кини оччо сыл Дүпсүн нэһилиэгин сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлээтэр да, хомойуох иһин, ол сайын ыалдьан биэнсийэҕэ тахсан хаалан, Дьоруой аатын ылбатах. Киниэхэ «Персональнай пенсионер» диэн эрэ аат иҥэрбиттэр. Бүрүкүрээтийэттэн сылтаан, эбэбит барахсан үлэтэ ситэ сыаналамматаҕыттан олус хомойобут.

Дэбдэ эбэбит биэнсийэҕэ да тахсан баран дьиэтигэр олорботоҕо. Борокуратуура, онтон үнүбүрсүтүөт баахталарыгар хас да сыл үлэлээбитэ. Мин онно «эбэ кутуруга» буолан элбэхтик «үлэлэспитим».

1996 сыл сайыныгар Дьокуускай куоракка биһиги, уолун дьиэ кэргэнин, көрүүбүтүгэр киирэ сытан, эбэбит барахсан маҕаһыыҥҥа тахсарбытыгар, соҕотох хаалымаары, 4 ыйдаах хос сиэнин Диманы илдьэ хаалаары гынара. «Ытаатаҕына ыксыаҥ, көтөҕөөрү гыныаҥ», – диэтэхпинэ: «Кэлээскэҕэ сытар оҕону бигээн уоскутуом», – диэхтиирэ. Ол сыл атырдьах ыйыгар ыарахан ыарыыттан сырдык тыына быстыбыта.

Мария Николаевна-Мааһа эбэ иккис уола Ылдьаа наһаа сымнаҕас үлэһит киһи эбит. Кини кэргэниниин Ааныстыын тулаайах оҕолору – Аччыгый Баасканы уонна Аччыгый Маайыһы иитэ ылан бииргэ олорбуттара. Бэйэлэрэ төрөппүт оҕолоро суоҕа. Ылдьаа эдэрчи сааһыгар өлөн хаалан, оҕолору 60-с сыллар бүтүүлэригэр Мааһа үһүс уолун дьиэ кэргэнэ Дьокуускай куоракка киллэрэн иитэн улаатыннарбыта. Аччыгый Бааска 1981 с. Дьокуускайдааҕы художественнай учуулуссаны бүтэрбитэ, «прикладной ускуустуба маастара, худуоһунньук» идэни ылбыта. Москваҕа тиийэн «Кристалл» диэн алмааһы кырыылыыр собуокка стажировканы ааһан, онно үлэҕэ киирэн, Саха сирин бастакы ювелира буолар.

Аччыгый Маайыс 2-с нүөмэрдээх оскуола 8-с кылааһын бүтэрэн, Москваҕа тиийэн, оччотооҕуга сабыс-саҥа тутуллубут «Кожгалантерея» бөдөҥ кэмбинээккэ үлэҕэ киирбитэ. Онтон доруобуйата мөлтөөн, Дьокуускайга дьонугар төннөн кэлбитэ. Сэбиргэхтэтэн 2005 с. олохтон туораабыта. Кыыһа Надя үрдүк үөрэхтээх исписэлиис. Кэргэннээх, оҕолордоох.

Мааһа эбэбит үһүс уола Василий Афанасьевич-Улахан Баһылай Сэбиэскэй сойууска биллэр Москватааҕы култуура үнүстүүтүн 1960 с. бүтэрбитэ. Кини 1962 с. Мария Кузьминична Гаврильеваны көрсөн ыал буолаллар. Василий Афанасьевич – Арассыыйа уонна Саха өрөспүүбүлүкэтин култуураларын үтүөлээх үлэһитэ, П.А. Ойуунускай аатынан Саха өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата. Василий Афанасьевич култуура миниистирин солбуйааччытынан үлэлээн, Саха сирин култууратын сайыннарбыт, саха эстрадатын төрүттээбит, Дьокуускай куоракка мусукаалынай, нуучча драматическай тыйаатырдарын үлэлэрин атаҕар туруорбут киһинэн буолар. Кэлин Муусука үрдүкү оскуолатын ректорынан үлэлээн, бу оскуола иитиллээччилэрин Аан дойду таһымыгар таһаартаабыта.

Василий Афанасьевич кэргэнэ Мария Кузьминична Гаврилова – географ, климотолог мерзлотовед, Арассыыйа уонна Саха өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх учуонайа, география билимин дуоктара, икки араас Аан дойдутааҕы Академия, Арассыыйа естественнэй билимин Академиятын, Саха өрөспүүбүлүкэтин билимнэрин Академиятын бэрэпиэссэрэ, академига, Арассыыйа күн-дьыл туругун кэтиир сулууспатын үтүөлээх үлэһитэ, Арассыыйа географическай уопсастыбатын Бочуоттаах чилиэнэ. Маны таһынан өссө да элбэх ааттаах-суоллаах Аан дойдуга биллэр учуонай. Баһылайдаах тетя Муся сүрдээх иллээх дьиэ кэргэн этилэр, кинилэргэ элбэхтэ ыалдьыт-хоноһо буоларым. Орто дойдуга таптал диэн баар эбит буоллаҕына, бу кинилэр тапталларын эдэр ыччакка холобур оҥостон кэпсии сылдьыахха сөп. Үйэ тухары өлбөөдүйэн көрбөтөх, бастакыттан алмаас таастыы кылбачыйбыт тапталлара бу сиртэн күрэнэр бүтэһик күннэригэр диэри уостар диэни билбэтэҕэ. Бэйэ-бэйэлэригэр оннук истиҥ сыһыаннаах этилэр. Кэрэ ыраас тапталлара кинилэри иилии кууһара. Сыл аҥаара эрэ быысаһан утуу-субуу орто дойдуттан күрэммиттэрэ. Убай Баһылай олоҕун доҕорун, тапталын сүтэрэн уһаабакка, кинини батыһан 2011 с. бараахтаабыта.

Мааһа эбэ төрдүс уола Ньукулай, Николай Афанасьевич, биллиилээх поэт, прозаик, СГУ саха салаатын бүтэрбитэ. Арассыыйа уонна Саха өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ буолбута. Элбэх хоһоон хомуурунньугун, айымньыларын кинигэлэрин бэчээттэппитэ. Кини – П.А. Ойуунускай аатынан Саха өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата. Кэргэнэ Любовь Иннокентьевна Босикова (Акимова) СГУ биофагын бүтэрбитэ. РФ үрдүкү профессиональнай үөрэхтээһинин Бочуоттаах үлэһитэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, СГУ БГФ биология хаапыдыратын лабораториятын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Кинилэр Иннокентий Николаевич Босиков диэн уоллаахтар. Иннокентий кэргэннээх, оҕолордоох, сиэннэрдээх.

Мааһа эбэ кыра кыыһа – Улахан Маайыс. Кэргэнэ Иннокентий Неустроевтыын түөрт оҕолоохтор. Оҕолоро бары оҕолордоох, сиэннэрдээх ньир бараан олохтоох ыаллар.

Мааһа эбэ төрөппүт оҕолорун таһынан сиэнин, Дэбдэ уолун Баасканы, биһиги аҕабытын Василий Ивановиһы көрөн-истэн улаатыннарбыта. Ол иһин аҕабыт эбэтин «ийэ» диэнтэн атыннык ааттаабата, эбэтин «эбэ» диэбэккэ орто дойдуттан атаарбыта. Ийэтин буоллаҕына, убайдарын үтүктэн, «эдьиий» диирэ үһү. Онтон кэлин, эбэтэ өлбүтүн эрэ кэннэ, «ийэ» диир буолбут.

Аҕам алын кылааска үөрэнэр сылларыгар, дьоно Дүпсүн кэрэ-мааны Ампаардаах алааһыгар сүөһү көрөн олорбуттар. Ампаардаахтан хас да оҕо бииргэ сылдьан Дүпсүн оскуолатыгар үөрэнэллэр эбит. Үөрэнэн кэлэн иһэн, суолларын төрдүгэр үүммүт суон тиит мас алын лабаатыгар суумкаларын ыйаан кэбиһэллэрэ үһү. Чугас бастыҥ доҕоро скульптор Баһылай Боскуруоп биирдэ кэпсээн күллэртээбитэ. Биһиги аҕабыт мэник-тэник, сытыы-хотуу оҕо эбит. Кэлин оскуола бары үлэтигэр, тэрээһинигэр көхтөөх кыттааччы буола улааппыта. Араас куруһуокка дьарыктанара, ордук сөбүлээн боксанан, тустуунан үлүһүйэрэ. Оройуон, өрөспүүбүлүкэ күрэхтэһиилэригэр кыттан кэккэ ситиһиилэнэрэ. Кини бөдөҥ сөҥ куоластаах, үчүгэй дииксийэлээх буолан, улуус орто оскуолаларын араас көрүүлэригэр көрдөөх-күлүүлээх, тыллаах-өстөөх бастыҥ биллэрээччи (конферансье) аатын өрүү сүгэрэ. Кэнсиэрдэргэ үҥкүүлээн да кыттара.

Уус тыллаах-өстөөх, сэргэх кэпсээннээх-ипсээннээх, мындыр өйдөөх саха дьахтара – эбэтин кыһамньытынан, ити бөдөҥ убайдарын кынаттарын анныгар атаах оҕо буола улаатан, омук өркөн өйүн – үһүйээннэрин, номохторун, өс хоһооннорун истэ-билэ ситэн, убайын хоһоонноро, айар үлэтэ аҕабытыгар поэт, суруйааччы акылаатын уурбуттара. Итини сэргэ оскуолаҕа саха тылын, литературатын учууталлара Алексей Иванович Сивцев, кэлин норуодунай суруйааччы буолбут Василий Тарасович Сивцев хоһоон суруйуу маастарыстыбатыгар уһуйбуттара. Итинтэн ыла уран тыл иччилээх умсулҕаныгар төбөтүн оройунан түһэн, кыра сааһыттан суруйар-айар дьоҕура сайдан, «Бэлэм буол» оҕо хаһыатыттан саҕалаан «Эдэр коммунист», «Кыым» хаһыаттарга, «Хотугу сулус» сурунаалга айымньылара бэчээттэнэн барбыттара. Ол эрэн, барыта эриэ-дэхси буолбатаҕа. Улахан убай суруйааччылар бэйэлэрин айымньыларын утуу-субуу бэчээттэтэн күн сирин көрдөрөр түгэннэригэр аҕабыт көлүөнэтин эдэр поэттарын куоластара ончу иһиллибэтэ, айымньылара бэчээттэммэтэ. Онон буолуо, кини мах бэрдэрэн, суруйбат буола сылдьыбыт кэмнээҕэ. Учуутал үлэтинэн дуоһуйан, сааһырыар диэри «Эдэр коммунист» хаһыакка эдэр поэт аатыран, хоһоонноро биирдэ эмэ хаһыаттарга бэчээттэнэрэ.

Бөдөҥ дьон сиппит улахан дьиэ кэргэҥҥэ иитиллэн, эбэбит ыллыктаах өйдөөх дьаһалынан, үлэһит бастыҥа ийэтин көмөтүнэн СГУ саха салаатын 1973 с. бүтэрбитэ. Ол сыл Мүрү 1-кы нүөмэрдээх орто оскуолатын интэринээтигэр ананан биир сыл баспытааталлыыр. Онтон Өнөр 8 кылаастаах оскуолатыгар түөрт сыл нуучча тылын уонна литературатын учууталынан үлэлиир. Ити үлэлиир сылларыгар оскуола ис бараанын тупсарар, элбэх истиэндэ оҥорор. Оччотооҕуга истиэндэ оҥорору киһи эрэ барыта сатыыр дьыалата буолбатах этэ. Билиҥҥи курдук дэлэй матырыйаал, бэлэм эскиис, араас өҥнөөх кырааска да суоҕа. Истиэндэлэрин тууһунан, араас кээмэйдээх бөрүөнэн ойуулаан-бичиктээн, бэйэтэ дизайыннаан, араас сириибинэн илиитинэн суруйан оҥортообута. Ити туһугар туспа дьоҕур, сатабыл. Истиэндэлэрэ, Василий Иванович куоракка көспүтүн да кэннэ, өр сылларга туһалаабыттара, Өнөр оскуолатын истиэнэлэрин киэргэтэн турбуттара. Маны таһынан, эмиэ бэйэтэ дизайыннаан элбэх дидактическай матырыйааллаах, көрдөрөр-үөрэтэр тэриллээх, араас былакааттардаах, табылыыссалардаах, альбомнардаах Уус Алдан оройуонугар биир бастыҥ кэбиниэти тэрийбитэ. Бастакы аттестациятын нуучча тылын, литературатын учууталын быһыытынан Өнөр оскуолатыгар ааспыта.

1978 с. Дьокуускай куоракка киирэн, маҥнай А.С. Пушкин аатынан Национальнай бибилэтиэкэҕэ үлэлээн баран, 14-с нүөмэрдээх оскуола арыллан, саха тылын, литературатын учууталынан үлэтин саҕалыыр. Улахан ыарыыга ылларан тохтуор диэри бу оскуолаҕа учуутал түбүктээх үлэтигэр үлүһүйэн туран үлэлээбитэ. Манна 1990 с. өрөспүүбүлүкэҕэ аатырбыт «Айыы балаҕана» диэн төрүт култуура кэбиниэтин арыйбыта. Саха литературатын, суруйааччылар олохторун, айымньыларын үөрэтэргэ аналлаах баай матырыйаалы, хаартыскалары тиэмэлэринэн аттаран паапкаларга түмпүтэ, аудио, видео матырыйааллары бэйэтэ устан мунньубута, саха тылын үөрэтиигэ рулоннай тирэх табылыыссалары оҥортообута. Кырдьаҕас суруйааччылары кытта кэпсэппит аудио матырыйаалларын «Суруллубут суоруллубат» кинигэтигэр киллэрэн үйэтиппитэ. Кэлин ол аудио матырыйаалларын оцифровкалата бибилэтиэкэҕэ биэрбит этэ.

Оскуола ис бараанын оҥорсууттан да туора турбатаҕа. Истиэндэлэри холустанан бүрүйэн, онно сахалыы ойуу-бичик түһэрэн, суруйан, араастаан дизайыннаан киэргэтэрэ. Оргстеклону кырааскалаан, ол кырааскатын кэлин өттүттэн кыһан кэбиниэттэр ааттарын тиэрэ суруйан, тас өттүттэн хомоҕой көстүүлээх табличкалары оҥортуура. Маны таһынан, өрөспүүбүлүкэҕэ соҕотох «Төрөппүт албан аата» диэн оскуолатааҕы түмэли тэрийсибитэ, оҥорсубута. Оскуола общественнай үлэтигэр өрүү инники күөҥҥэ сылдьара: турпоходтары, араас таһымнаах тэрээһиннэри, бырааһынньыктары, самодеятельность көрүүлэрин барытын тэрийсэрэ, бэйэтэ да ыллаан-туойан, артыыстаан кыттара. Онон, Василий Иванович саха тылын, литературатын уруоктарын үөрэтиинэн эрэ муҥурдаммакка, оскуола олоҕун бары өттүгэр ис дууһатын, өйүн-санаатын бүтүннүү анаан туран үлэлээбитэ-хамсаабыта, оскуоланан олорбута.

Е.П. Жирков Саха оскуолаларын саҥалыы сайыннарар кэнсиэпсийэтин, А.П. Оконешникова «Эркээйи» бырагырааматын оҥорууга, олоххо киллэриигэ быһаччы кыттыбыта. Үөрэх үлэһитин идэтин үрдэтэр үнүстүүт саха тылын кэбиниэтин кытта ыкса үлэлэһэн, өрөспүүбүлүкэ үгүс улууһугар ааптарыскай куурустары ыыппыта. Ол туһунан «Поэт уонна учуутал» диэн 2001 с. бэчээттэппит кинигэбэр суруйан турабын.

Василий Иванович таһаарыылаах үлэтэ сыаналанан, 1993 с. Саха өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх учуутала диэн үрдүк ааты сүкпүтэ. Үгүс үөрэнээччитэ, ол иһигэр мин, төрөппүт кыыһа, учуутал идэтин талбыппыт, ол түмүгэр киниэхэ 2006 с. Учууталлар учууталлара диэн үрдүк аат иҥэриллибитэ.

1968 с. ийэбитин Ульяна Дмитриевнаны кытта олохторун холбоон, биэс оҕону төрөппүттэрэ.

Саамай улахаммыт – Василий. Түөрт оҕолоох, элбэх сиэн тапталлаах эһэтэ. Иккис уол – Дмитрий. Кэргэниниин биир кыыстаахтар. Үһүс уол – Илья 33 сааһыгар ыарахан ыарыыттан олохтон туораабыта. Кэргэннэммитэ, уоллаах кыыс оҕоломмута. Сиэннэрдээх. Төрдүс оҕонон мин, соҕотох кыыс, төрөөбүтүм. Кэргэмминиин икки оҕолоохпут. Кыра уол – Николай түөрт уоллаах. Василий Иванович бу олоххо киһи буолан төрөөн, орто дойдуга кэлэн барбыт бэлиэтэ – кини кэнчээри ыччата буолабыт. Биһиги, кини оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ, аҕабыт-эһэбит араспаанньатын сүгэн, кини өбүгэтин ууһун үйэттэн үйэҕэ салгыы уһата, тэнитэ туруохпут.

Төрүччү

Дүпсүн таҥаратын дьиэтэ тутуллуоҕуттан архыып дааннайа Босиков араспаанньа түҥ былыргыттан кэлбитин кэпсиир. Олох сокуонун ирдэбилинэн салгыы да тэнийэн, элбээн иһиэҕэ.

II түһүмэх
ИСТИҤ-ИҺИРЭХ ТЫЛЫНАН
(Ахтыылар)

Евгения Исаевна Михайлова, президент СВФУ им. М.К. Аммосова
Мастер родного слова – учитель и поэт!

До встречи с Василием Ивановичем Босиковым, учителем якутского языка и литературы СШ № 14 г. Якутска, у меня не возникало грустных мыслей «об истертости в веках» языков многих народов. С детства у нас дома был билингвизм, училась я в экспериментальной начальной школе № 15 на двух языках с первого класса и с 5 по 10 кл. в средней школе № 2 г. Якутска, где с 5 по 8 кл. такие предметы, как алгебра, геометрия, физика, биология, анатомия, география, история преподавались на якутском, и только в 9-10 кл. все предметы изучались на русском языке.

Я счастлива, что у меня было хорошее школьное образование, благодарна своим учителям и, конечно же, своим родителям. Родной якутский язык и литературу преподавала наша любимая всеми, уважаемая Прасковья Ивановна Оконешникова, литературный кружок вел Владимир Михайлович Новиков – Кюннюк Урастыырап, народный поэт Якутии. Иногда занятия кружка проводила обаятельная, улыбчивая Надежда Гаврильевна, его супруга, учительница якутского языка и литературы моих старших братьев. Горжусь своими учителями, и, понятное дело, всегда стремилась к тому, чтобы никто из тех людей, с которыми по разным причинам на данный момент общаешься – учишься, работаешь, сотрудничаешь, дружишь, не воскликнул с негодованием: «Чему только тебя в школе учили?» Василий Иванович об этом, конечно, не знал и не догадывался наверняка, потому что, как зашел в кабинет заведующей Якутским гороно, сразу строго спросил: «Сахалыы билэҕин дуо?» После моего утвердительного ответа на якутском начал рассказывать о Концепции возрождения национальных школ как о каком-то феноменальном явлении, утверждающем обучение детей на родных языках и т. д. Пришлось немного рассказать о том, что, благодаря замминистра просвещения РСФСР Владимиру Константиновичу Бацыну и «Учительской газете», был объявлен общероссийский конкурс о разработке Концепции развития национальных школ РСФСР, а также был опубликован проект Концепции. Из Якутии в конкурсе планировали участвовать три авторских коллектива под руководством Луки Григорьевича Никифорова, замдиректора Эльгяйской авторской школы Сунтарского района, Василия Софроновича Долгунова, директора Верхневилюйской республиканской гимназии и Егора Петровича Жиркова, кафедра преподавания математики Якутского госуниверситета. На коллегии министерства просвещения Якутской АССР под руководством министра Будимира Дмитриевича Слепцова было принято решение об объединении трех проектов Концепции и участии на всероссийском конкурсе с обобщенной Концепцией от Якутии.

В тот день Василий Иванович слышать не хотел о Декларации прав человека ООН от декабря 1948 года и федеральном законе об образовании, установивших право обучения на родном языке и выборе родителями ребенка школы и образовательной программы, и согласился только с доводом о моем школьном детстве. Затем Василий Иванович хотел покритиковать нашу Вторую школу, но все же согласился с тем, что жизнь человека проходит в обществе, где не факт, что все люди одной национальности или все хотят учиться на одном языке. А школа – это микромодель общества, где могут одновременно учиться и общаться дети разных национальностей и для изучения своего родного языка могут зайти в отдельный класс. В общем, дискуссия наша закончилась обоюдным одобрением и моим обещанием профинансировать издание его учебно-методического пособия «Куккун куоттарыма, сүргүн сүтэримэ» («Слово о духе и душе») с очень красивыми рисунками. Естественно, пособие было издано, Василий Иванович был доволен, пособие было адресовано в помощь учителям якутской филологии и национальной культуры и изданное тиражом в 2000 экземпляров практически «разлетелось» мгновенно.

Когда уважаемый Василий Иванович во время нашей первой и весьма продолжительной беседы узнал, что я занималась в литературном кружке, задал такой неожиданный вопрос, которым я руководствуюсь всю свою жизнь. Это был не тривиальный или ожидаемый вопрос типа «Какой стих сочинила?»

Я даже приготовилась зачитать один небольшой стих на якутском языке из собственных школьных, правда, одобренных Прасковьей Ивановной. Но Василий Иванович сказал, что народный поэт недавно покинул этот мир и спросил: «Что Вы сделаете, чтобы богатое поэтическое наследие Владимира Михайловича и он, как Личность с большой буквы, были востребованы и интересны современному обществу?» Признаюсь, я даже не знала, что Владимир Михайлович после тяжелой болезни скончался 30 апреля 1990 г. в возрасте 83 лет. И на тот момент вовсе не думала о таких глубоко содержательных вещах, как востребованность поэзии обществом, возможно, в силу других занятий. Вспоминаю эти два часа нашей первой встречи всегда с благодарностью Василию Ивановичу за его целенаправленный урок. Мы долго говорили о поэзии, о творчестве Владимира Михайловича Новикова, любимых стихах, о его псевдонимах. Василий Иванович рассказал, что «Күннүк Уурастыырап» означает не только «күннүүн уураспыт», а, главное, означает «Күннээх поэт» – «Солнечный» поэт.

Да, стихи и песни Владимира Михайловича любимы народом, по праву талантливый поэт был признан непревзойденным мастером стихотворно-песенного жанра. А его сатирические произведения по персоналиям вдохновляют меня до сих пор. В общем, благодаря бесценному таланту любимого обоими поэта, мы нашли неисчерпаемый предмет обсуждения и, хоть и редко, но «чай со стихами вдвоем» пили. Отмечу, что в 2007 г. с большим воодушевлением были проведены республиканские мероприятия (читательские конференции, «Уурастыырап ааҕыылара», республиканский ыһыах в Амге, Якутске, Эмиссах и др.) в связи со 100-летним юбилеем народного поэта Владимира Михайловича Новикова. И я от всей души благодарна уважаемой Нине Иннокентьевне Протопоповой, главному редактору детских газет «Кэскил» («Бэлэм буол»), «Юность Севера» за то, что она проделала огромную работу по составлению фотоальбома на родном якутском языке «Владимир Михайлович Новиков-Кюннюк Урастыров – народный поэт земли Олонхо» в честь его столетия, тем самым Нина Иннокентьевна помогла мне ответить на вопрос Василия Ивановича. Хотя бы частично. И так повелось, что, когда я рассказываю о Солнечном поэте, всегда говорю и о Василии Ивановиче Босикове, неординарной и талантливой личности. Неординарность Василия Ивановича удивляла и даже некоторых, по-моему, шокировала. А он был не таким, как все! И мне это его качество характера нравилось. Помню, какой своеобразный жест одобрения и благодарности Василий Иванович подарил, когда я невзначай проговорилась про то, что, работая учителем математики в Мегино-Алданской СШ Томпонского района в течение семи лет, каждое лето я покупала книги якутских писателей в книжном магазине на проспекте Ленина и приходила в обком комсомола, чтобы получить пожелания автора учащимся МАСШ и автограф, осенью увозила в кабинет якутского языка и литературы и торжественно вручала замечательной учительнице Марии Васильевне Жирковой. Иногда я оставляла книги в обкоме Владимиру Михайловичу Членову и Илье Филипповичу Михальчуку для получения желаемого автографа писателя, оба тогда работали в обкоме комсомола, где якутские писатели и поэты были частыми и желанными гостями. Василий Иванович встал, приложил правую руку к сердцу и сказал: «Махтал!» В кабинете вместе со мной прием вела заведующая методкабинетом Раиса Яковлевна Антонова, которая вместе с Василием Ивановичем ранее работала в СШ № 14 и называла его не иначе, как «хулиганистым» или «наһаалыыр», а тут прямо растрогалась и больше никогда не называла его в отрицательном качестве.

Проницательности и дальновидности Василия Ивановича Босикова можно было удивляться и радоваться. Человек активной жизненной позиции, Василий Иванович принимал участие в разработке Концепции обновления и развития национальных школ в РС(Я) и программы «Эркээйи» доктора психологических наук Анастасии Петровны Оконешниковой. И сегодня эта программа «Эркээйи» востребована педагогическим сообществом республики. Да и цели Концепции развития национальных школ, равно как и цели национальной на общефедеральном уровне системы образования, думаю, вдохновляют педагогов к плодотворной деятельной работе с подрастающим поколением.

Талантливый учитель В.И. Босиков был влюблен в свой предмет, он уделял особое внимание взращиванию творчества своих учеников, неоднократных победителей городских и республиканских олимпиад, делом доказывая главный принцип преподавания: учитель-творец успеха своего ученика. Многие выбрали профессиональный путь своего Учителя, стали филологами, учителями якутского языка и литературы, переводчиками, учеными-лингвистами, учеными-педагогами. Есть среди них и даровитые поэты, писатели, журналисты. Мастер слова – поэт В.И. Босиков-Босяк щедро делился с коллегами своими педагогическими секретами познания и воспитания духовно одаренной личности, развития национальной идентичности детей и молодежи, приобщения их к культуре своего народа. Его авторские уроки, курсы, семинары, лекции пользовались огромным вниманием и интересом, участие принимали учителя со всей республики. Бесспорно, Василий Иванович Босиков внес неоценимый и значительный вклад и в развитие самой республиканской системы воспитания и обучения школьников, а также и в формирование личности каждого своего ученика.

Многие ждали его сенсационных выступлений: информационных по содержанию, дерзких по новизне, методически и литературно грамотных по сути и очень интересных, нужных и полезных для общего развития.

Мы планировали с Василием Ивановичем издать совместный небольшой сборник коротеньких, но емких стихов. Помешала моя работа допоздна и в выходные, а потом его изнуряющая болезнь. Но Василий Иванович не сдавался, хоть и писал про свое физическое состояние такими точными жесткими словами, которые могли растрогать любого. В моей памяти уважаемый Василий Иванович Босиков живет до сих пор, порою удивляет своими интервью, на которые я «натыкаюсь» иногда, расстраивает, радует и вдохновляет его поэзия!

Как-то в шутку на одном из совещаний, когда Василий Иванович критиковал горметодкабинет за недостаточно планомерную системную работу с учителями якутского языка, литературы и национальной культуры и методист начала защищаться, в запальчивости назвав его «остряк-самоучка», я прочитала коротенький стишок, сочиненный на ходу, чтобы разрядить обстановку: