Текст книги "Василий Босяк: кэриэспин ыһар кырыһым"

Василиса Романовна Шишигина, РФ уонна СӨ үөрэҕириитин туйгуна, СӨ үтүөлээх учуутала,
«Учууталлар учууталлара» бэлиэ хаһаайына, «Саха-Азия оҕолоро» аан дойдутааҕы пуонда стипендиата
Ийэ тылыгар бэриниилээх поэт уонна учуутал

Учууталлар идэлэрин үрдэтэр институкка үлэлии кэлэрбэр Василий Иванович Босиков сиппит-хоппут, хайыы үйэҕэ баай уопутун тарҕатар кыахтаах учуутал быһыытынан Дьокуускай куорат 14-с нүөмэрдээх оскуолатыгар үлэлии сылдьар этэ. Оччолорго кини уонна 2-с нүөмэрдээх оскуолаҕа үлэлиир Вячеслав Федорович Афанасьевтыын биллэр-көстөр, уопуттаах учууталлар ахсааннарыгар киирэн, саха тылын уонна литературатын учууталларын ортотугар эргийэр киин буолаллара.

Иккис оскуолаҕа сурук-бичик түмэл кэбиниэтэ үлэлиирэ, оттон 14-с оскуолаҕа саха балаҕана моһуоннаах баай матырыйааллаах үөрэх кэбиниэтэ баара. Ити кэмнэргэ өрөспүүбүлүкэҕэ бастыҥ үлэлээх кэбиниэти көрүү-куонкурус ыытыллыбыта. Онуоха, биллэн турар, иккиэн бириистээх миэстэҕэ тиксэннэр, биир идэлээхтэрин сэҥээриитин ылбыттара. Ити 1989 с. этэ, саха оскуолатын национальнай кэнсиэпсийэтэ өссө «төрүү» илигэ. Оччолорго сахалыы тыыннаах кэбиниэт кимиэхэ да суоҕа. Василий Иванович аан бастакынан бэйэтин толкуйунан кэбиниэтин саха балаҕанын курдук эркиннээх гына оҥорбута.

Бэйэтэ техническэй тэриллэри сатаан туһанара, онон аудио-видео устуулары оҥорон мунньара, уруоктарга киэҥник туттара. Суруйааччылар этиилэрин, саҥаларын устан фонотека тэриммитэ. Итинник сэргэх, сонун ньымалары хайдах туттарын көрөөрү, оскуолаҕа элбэх киһи сылдьара, кэбиниэт базатыгар сэминээрдэр, куурустар ыытыллаллара.

«Национальнай оскуоланы сайыннарыы кэнсиэпсийэтэ» диэн дьиҥ саха оҕотун иитэн таһаарар сыаллаах-соруктаах, саха оскуолатын тосту уларытар көрүүлээх докумуон оҥоһуллан тахсыытыгар Василий Иванович куорат оскуолатыгар ыытар үлэтэ-хамнаһа олук буолбута чуолкай. Ону таһынан айымньылаахтык үлэлиир учууталлары, үөрэх исписэлиистэрин түмэн, айар бөлөҕү тэрийэн Үөрэх министиэристибэтэ үлэлэппитэ. Онно Василий Иванович бастакы кэккэҕэ сылдьан, көхтөөх кыттыыны ылбыта, эппитэ-тыыммыта, куорат усулуобуйатыгар сахалыы тыыннаах оҕону иитэ-үөрэтэ сылдьар киһи буолан, элбэх сүбэни-аманы биэрбитэ.

Көрдөрөр-иһитиннэрэр матырыйаалы Василий Иванович бэйэтэ оҥосторо. Кэнсиэпсийэ киллэрбит «Төрүт култуура» диэн саҥа биридимиэтин куорат оҕолоругар үөрэтиини бастакынан саҕалаабыта. Үөрэнэр кинигэтэ да суох биридимиэккэ «Куккун куоттарыма, сүргүн сүтэримэ» диэн көмө босуобуйаны оҥорбута. Бу олох саҥа сүүрээн этэ. Оччолорго «Айыы үөрэҕэ» диэн өйдөбүл киирэ илигэ, оскуолаҕа үөрэтиллиэхтээх диэн өйгө да суоҕуна, Лазарь Афанасьевтыын итинник бырайыагы олоххо киллэрэн барбыттара. Кинилэри батыһааччы үксээбитэ. Учуутал өбүгэлэрбит олохторун, үгэстэрин, оҕону, ыччаты иитэр холобурдарын, норуот педагогикатын билэринэн сөхтөрбүтэ. Араас публика иннигэр ону элбэхтик быһаарбыта.

Онон Василий Иванович биир идэлээхтэриттэн инники хардыылаабыт учуутал, иитээччи быһыытынан өрөспүүбүлүкэҕэ биллибитэ-көстүбүтэ. Биһиги Институппут общественнай лектора этэ, улуустарга ыҥырыыга сылдьан, бэйэтин уопутун кэпсиирэ, тарҕатара. Куорат, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах мунньахтарга уоттаах-төлөннөөх тылы этэн, хайаан да туруорсубутун толортороро. Итинник чаҕылхай, сытыы-хотуу, ылыннарыылаах тыллаах-өстөөх буолан, куорат учууталларыгар өрүү дурда-хахха буолара.

Оччолорго Лысенкова, Шаталов, Дъяченко, о.д.а. курдук Арассыыйа новатор-учууталларын уопуттарын күүскэ тарҕата сатыыр этибит. Оччоттон баччааҥҥа диэри саҥаны, сонуну учууталларга тиэрдэ охсоору методистар тиэтэйэрбит. Онуоха Василий Иванович этэр буолара: «Олох бэйэбит методикабытын оҥоруохха, айыахха наада», – диэн. Ити санаатын кини эдэр учууталларга тиэрдэ сатыыра. Оччолорго общественнай лектордарбытын илдьэ уруоктарга элбэхтэ сылдьарбыт, ырытарбыт. Сорохтор кини сытыы тылыттан саллаллар этэ да, Василий Иванович кими да хомуруйбат буолара, биир идэлээхтэригэр харыстабыллаахтык сыһыаннаһара. Мин уопуппунан киниэхэ тэҥэ суоҕум, сааспынан да сабырыйтарарым, ол гынан баран Василий Иванович сэнээбэт этэ, тэҥнээҕин курдук тутара.

Саха оскуолатын сайыннарыы кэнсиэпсийэтин идиэйэлэрин олоххо киллэриигэ дьоһун кылааты киллэрбитэ. Ол СӨ үтүөлээх учуутала, Василий Иванович Босиков, бүтүн оскуоланы сахалыы саҥардыбытыгар, ийэ тылга, төрүт култуураҕа тапталы, бэриниилээх буолуу холобурун бэйэтинэн көрдөрөн, үөрэнээччи, учуутал, төрөппүт кэлэктииптэригэр иҥэрбитигэр, поэт быһыытынан уруоктарыгар уран тыл кистэлэҥин арыйбытыгар, ол барыта күн бүгүҥҥээҥҥэ диэри үлэлээбит оскуолатыгар үгэс быһыытынан салҕанан бара турарыгар көстөр. Василий Иванович биир хоһоонугар этиллибитин курдук:

 
«Мин күүстээхпин Ийэ тылбынан!
Аалы көтөҕөр алгыспынан,
Өбүгэлэртэн силис тардынан
Тыыннаах кэлбит үгэспитинэн», —
 

диэн толору этэр бырааптаах этэ диэн сыаналыыбын. В.И. Босиков – бэйэтин кэмин төлөннөөх патриота, ийэ тылын эрэллээх көмүскээччитэ, сытыы тыллаах поэта, дьиҥ норуот учуутала этэ.

2021 сыл, балаҕан ыйа

Александр Адамович Тарасов, учуутал, поэт, суруналыыс
Улахан удьуор утума

 
Үксүгэр үчүгэй дьоннорбут
Үйэлэрэ кылгас буолааччы,
Үрүлүйэн ааспыт, оҥорбут
Үтүөлэрэ үксүү турааччы…
 

Ааптар

Мин СГУ историко-филологическай факультетын саха салаатыгар 1970–1975 сыллардаахха үөрэммитим. Сааһыран истэҕим аайы устудьуоннаабыт сылларым умнуллубат чаҕылхай түгэннэрин санаатахпына, кутум-сүрүм өйү-сүрэҕи өрүкүтэр ахтылҕан истиҥ-иһирэх иэйиитинэн туолан, эдэрбэр түспүт курдук сананабын… Кулгаахпар Иван Сорокоумов мин тылларбар айбыт «Сэргэлээх» диэн олус табыллыбыт ырыата иһиллэн кэлэргэ дылы:

 
Умнумаар, доҕоччуок, умнумаар
Эдэркээн устудьуон сылларгын.
Кырдьан да бараҥҥын тумнумаар
Сэргэлээх иккитэ – уопсайгын.
Эйигин көрсүөҕэ эдэрдик
Кырдьары билиммэт Сэргэлээх.
Ол онтон долгуйуоҥ биллэрдик,
Эдэр саас абылыыр дьиктилээх…
 

Бастакы кууруска үөрэнэр кэммиттэн ыла Е.П. Шестаков-Эрчимэн салайар «Сэргэлээх уоттара» литературнай куруһуогар сылдьарым. Онно аан бастаан дьулайа, салла үрдүкү куурус устудьуона Вася Босягы кытта алтыспытым. Кини куруһуок хас биирдии дьарыгар итийэн-кутуйан, иэйэн туран олус аһыллан литература, хоһоон туһунан санаатын аһаҕастык кылаан кырдьыкка олоҕуран этэр уратылааҕа. Ол туһунан оччолорго маннык суруйбут эбиппин:

 
Алҕаһы аһарбат,
«Ааттааҕы» ахсарбат,
Баардааҕын батарбат
Бөлүһүөк Босякпыт…
 

Вася үөрэнэр кэмигэр, өссө оскуолаҕа сылдьан, бастакы хоһоонун суруйбута биллэр, поэт дэппит хомоҕой хоһоонньут, дириҥ хорутуулаах бөлүһүөктүү санааны сайа этэн кэбиһэр идэлэммит. Сүрүн тиэмэлэрэ – тыл уонна таптал, үөрэх уонна иитии.

Вася 1966 с. Мүрү орто оскуолатын бүтэрээт, «Октябрь» холкуос комсомольскай тэрилтэтин босхоломмут сэкирэтээринэн, кулууп сэбиэдиссэйинэн үлэлээбит, үүнэр ыччаты үлэҕэ-хамнаска, сайдам-сайаҕас буолууга көҕүлээбит. 1968–1973 сылга, саха салаатыгар үөрэнэр кэмигэр, төлөннөөх араатар, артыыс, бөлүһүөк, поэт, учуутал талаана аһыллыытыгар күндү преподавателлэрбит В.Н. Протодьяконов, Е.П Шестаков-Эрчимэн, Б.Н. Попов-Барылҕан уо.д.а. улахан сабыдыалы оҥорбут буолуохтаахтар. Таарыччы аҕыннахха, тыл улахан үөрэхтээҕэ, кэлин бэрэпиэссэр буолбут Н.Д. Дьячковскай салайааччылаах саха салаата дьиҥ чахчы чиҥ билиини-көрүүнү эрэ буолбакка, олоххо-дьаһахха бэлэми, сахалыы көрүүнү, өйү-санааны, үлэҕэ эппиэтинэстээх сыһыаны иитэн– үөрэтэн таһаарбыт эбит.

Вася үөрэнэр кэмигэр артыыс талаана аһыллыбытын бииргэ үөрэммит табаарыһа, СГУ бэрэпиэссэрэ Г.Г. Филиппов «Умайар устудьуон, бастыҥ учуутал, биллэр поэт Баһылай Босиков» диэн ааттыын да олус табыллыбыт ыстатыйатыгар бу курдук суруйбута: «В.Н. Протодьяконов ханнык эрэ казах суруйааччытын тылбаастаабыт «Ини-бии» пьесатыгар басмач уонна «Улугбек өлүүтэ» драмаҕа Улугбек уобарастарын киһи итэҕэйиэн курдук ылыннарыылаахтык оонньоон сөхтөрбүтэ».

Университекка үөрэнэ сылдьан, факультеппыт үлэтин-хамнаһын, олоҕун-дьаһаҕын көрдөрөр, хайаан да литературнай страницалаах, биэс-алта баатыманы холбоон хаһыат таһаарарбыт. Ити хаһыаты таһаарыыга араас куурус оҕолоруттан талыллыбыт редколлегия үлэлиирэ. Мин ити редколлегия састаабыгар киирэн, олус үчүгэй майгылаах, билиилээх-көрүүлээх, талба талааннаах үөһээ куурус устудьуоннарын ордук чугастык билсибитим: киэҥ-холку, өрүү сырдыгынан, сылааһынан сыдьаайа сылдьар Ф.К. Стручкову, поэт, уруһуйдьут, артист В. Босягы, үҥкүүһүт Г.Г. Борисовы уо.д.а.

Үһүс кууруска үөрэнэ сырыттахпытына, аҕыйах оҕо Узбекистааҥҥа саха салаатын билиһиннэрэ бара сылдьыбыттара. Онно анаан дириҥ ис хоһоонноох, олус үчүгэй уруһуйдаах алта баатыман усталаах хаһыакка «Сэргэлээх уоттара» куруһуок оҕолорун хоһооннорун түмэн, литературнай альманах оҥорбуппут. Бу үлэҕэ үөһэ ааттаммыт устудьуоннар кыттыбыттара.

Василий Иванович айылҕаттан айдарыылаах улахан учуутал, уһуйааччы, тэрийээччи, саха төрүт култуурата, итэҕэлэ тиллиитигэр сыралаһан туран үлэлээбит киһи буолар. Мин кэлин учууталлыы, завучтуу сылдьан, Василий Иванович Дьокуускайга 14-с оскуолаҕа үлэлиир кэмигэр, хас сэминээр тэрийдэҕин аайы, түбэһэ түһэн, арыт ыҥырыллан сылдьыбытым уонна куорат усулуобуйатыгар сахалыы куттаах-сүрдээх оскуоланы аһыахха сөп эбит диэн санааҕа кэлбитим. Өрүү В. Босяк айымньылаах үлэтиттэн астынан-махтанан барарым. Урукку өттүгэр куорат 2-с нүөмэрдээх эрэ оскуолата сахалыы тыллаах оҕолору үөрэтэр оскуоланан биллэрэ. Бу итэҕэс сыыйа туоратыллан, Василий Иванович үлэлиир кэмиттэн ыла саһаҕаны умаппыттыы күөдьүйэн, балачча элбэх оскуола баар буолбута.

Итэҕэли, төрүт култуураны, сиэри-туому үөрэтии, ыытыы айылҕаттан бэриллиилээх эрэ киһи ылсар дьыалата. Василий Иванович кыра оҕо эрдэҕиттэн элбэҕи билэн улааппыта маннык үлэни кыайа тутарыгар төһүү буолбута. Идэтин утумнааччы кыыһа У.В. Заболоцкая «Поэт уонна учуутал» (Дьокуускай, 2001) тахсыбыт кинигэтигэр бу курдук суруйбута: «Тулалыыр эйгэни кыра эрдэҕиттэн тыыннааҕымсытан өйдүүр, харыстыыр өйү-санааны киниэхэ эбэтэ Мааһа – Мария Николаевна Горохова иҥэрбитэ. Кини кыракый сиэнин Васяны сиэтэ сылдьан, айылҕаны таптыырга үөрэтэрэ, тугу барытын «сыччыый, чыычый» диэн көмүскүү, харыстыы сылдьара…