Текст книги "Кырыыстаах таас"

– Миитэрээй, бу айылҕа бэйэтэ айбыт таастара. Былыр хаһан эрэ олус өрдөөҕүтэ бу биһиги олорор сирбитигэр муора үөскүү сылдьыбыт буолуохтаах. Кэлин кини көспүтүн кэннэ түгэҕэр сөҥөн хаалбыт үөннэр үгүс мөлүйүөнүнэн сыллар усталарыгар тааһыран хаалбыттар. Маннык үөннээх таастар атын сирдэргэ эмиэ бааллар, онон бу үөннэргэ эһиги ойууҥҥут туох да сыһыана суох. Кини ол тааһы сиртэн булан баран, ону эһиги билбэккитинэн туһанан, бэйэтин дьыалатыгар туттубут.

– Ама, хайдах оннук буолуой, сүрэ бэрт дии?

– Чахчыта оннук, Миитэрээй. Ойуун эппитинэн буоллаҕына, мин бу таастары булан, илиибинэн тутан аҕалбыт киһи, тарбахтарым такырыйыа этилэр. Эбэтэр бу үөннэр тиллэн миэхэ көһүөхтээхтэр этэ. Ханна баарый, бу тааһырбыттара тааһырбытынан сылдьаллар дии, – Бориска кыайан туттумуна күлүм аллайда.

– Бээрэ, ол эмтээбит киһитэ үтүөрбүтэ дуо?

– Үтүөрэн. Билигин олох, харахтан сыыһы ылбыт курдук, чэгиэн бэйэлээхтик сыддьар. Ойууҥҥа махтанара сүрдээх.

– Махтанымына, көмөлөһүннэрэн баран.

Миитэрэй дьонун сирэйдэрин хардарыта сэрэхэдийбиттии көрүтэлээтэ.

– Хайдах-хайдаҕый? Эмиэ да албыннаабыт, эмиэ да көмөлөспүт диигит?

– Көмөлөһүмүнэ. Ойуун ыарыһахха кини үтүөрэригэр улахан итэҕэли үөскэппит. Киһи ис дууһатынан итэҕэйдэҕинэ, кини санаатын күүһүнэн, этин-хаанын ол итэҕэл туолуутун туһугар күүрдэр, түмэр. Оннук түбэлтэҕэ үксүгэр ыарыһах үтүөрүөн сөп, – Бориска киһитэ мунаахсыйбыт сирэйин көрөн күлэн кэбистэ.

Миитэрэй айаҕар ас барбата. Дьонун сэмэлиэн дуу, сэргиэн дуу билиминэ харааччы мунан олордо. Төһө эмэ өйдөөх, үлэһит, үчүгэй дьон эрээри, солуута суох саҥараллар. Бу үлүгэрдээх үмүөрүспүт үрдүк хайалар үрдүлэригэр туох байҕала үөскүө буоллаҕай? Ким итэҕэйиэн кэпсээн эрэллэрэ буолла? Миигин элэктээн эрдэхтэрэ. Ойуун этиитэ барыта сөпкө дылы. Ыарыһаҕа үтүөрбүтэ. Оттон бу сытар таастарга дьиҥнээх үөннэр хам сыста сылдьаллар. Тоҕо элбэхтэрэй? Хайаан бу барыта биир киһи быарыгар батан үөскээбитэй? Бээ… бээ… антах эмпэрэ таас анныгар өссө бааллар диэх курдук эттэ дуу? Ити Барыыска тааһы туттум даҕаны туох да буолбатым диэхтиир. Туох билэр, кэнники диэлийиэ.

Суку-сакы аһаан, ходуһаларыгар киирэллэрин кытта, сотору тойонноро Сиидэр кинээс тиийэн кэллэ. Атын ходуһа саҕатыгар баайан баран үлэһиттэрин диэки хаамта. Тулатын астыммыттыы эргиччи көрүннэ. Охсуллубут оту атаҕынан бурайа тэбиэлээтэ, ылан илиитинэн туппахтаата.

– Дорооболоруҥ, эрэттэр. Үлэ-хамнас көхтөөх соҕустук барар дуу? – кинээс дьонун таһыгар кэлэн сис туттан баадьаллан турда.

– Дорообо. Үлэлээминэ, атыҥҥа аралдьыйарбыт суох, – Сафейка хотуурун сытыылана туран, эҕэлээхтик хоруйдаата.

– Хас бугулу туруордугут?

– Үс сүүстэн таһаардыбыт уонна кыра мунньуулаахпыт.

– Сиргит баар соҕус эбит. Билигин даҕаны ый кэриҥэ үлэлииһигит, – кинээс саҥа үлэһиттэринэн астыммыта өтө биллэр. Урут үлэһит илии аанньа көстүмүнэ, бу сир ситэ оттоммокко хаалара. Хата, быйыл бэрт үлэһит дьон кэлэн, быстахха да буоллар, абыраан эрдэхтэрэ. Хайдах эрэ сыһыаран олохсутар киһи туһаныа эбит. Үлэһиттэр тойон этиитигэр тугу да хардарбатылар. Истибэтэх курдук охсон куһуйа турдулар.

– Миитэрээй, өйүөҕүтүн отууга аҕалан хааллардым, – диэт, тойон хара кыл дэйбииринэн уҥа-хаҥас сапсынан, дайбараҥныы турда.

– Тойоммут биһигини өссө биир ый оттотуон баҕарар быһыылаах, – Сафейка кылгас тохтобул кэмигэр сөбүлээбэтэх санаатын доҕоругар эттэ.

– Чахчыта оннук, Сафи. Ити эрээри бу сирбитин эрдэ бүтэрдэрбит кэпсэтиһэн көрүө этибит. Биһиги бэйэбит эмиэ үлэлээх, туспа кыһалҕалаах дьон буоллахпыт дии. Ылынар ини.

– Үүтээммитин эрэмиэннэнэрбит, маспытын булунарбыт эмиэ баар ээ.

– Оннук. Дьэ бэйи олус уһаабат инибит. Оттон оту ылбахтаһа түһэрбит эмиэ наадалаах. Үчүгэйдик үлэлээтэхпитинэ бүтүн ынаҕынан биэриэх буолбута дии. Кыһын ону аһылык оҥостуо этибит буоллаҕа.

– Өссө тугу эмэ эбии бултаммыт киһи, кыһыны син туоруо этэ.

– Күһүн биһиги куобахтааччыбыт ээ, онно сылдьыһыаххыт этэ буоллаҕа дии, – Миитэрэй дьонугар өҥөлөһүөх истиҥ санаатын биллэрдэ.

Күн киэһэрэн, арҕаа саҕахтан сыыйа халыйан тахсан иһэр тумарык былыкка саста. Иһиллээбит курдук уу чуумпу. Итии салгын илгийэр. Кумаар үөрэ дыыгыныы оргуйда. Дьоҥҥо сирэйдэригэр, итийбит эттэригэр саба түһэн уотунан аһытта. Отчуттар хотуурдарын отунан сабыта быраҕаат, отууларын былдьастылар. Сотору түптэ унаар буруота чараас күөх туман буолан, үрэҕи таҥнары сыыйылынна.

21

Үлэхтээх сирдэрин оттоон бүтэрэн, балтараа тыһыынча бугулу ылбыттарын алта улахан от гына кэбиһэн бэҕэһээ бүттүлэр. Бүгүн чубуку бултуу барар буоллулар. Миитэрэй ыйы быһа хаайан дьонун иннин дьэ ылла. Кини сирэйэ-хараҕа сэргэхсийбит, туттара-хаптара эпчимирэн бугуһуйбут көрүҥнээх. Үнүргү кэпсэтиилэригэр иккистээн эргиллибэтэхтэрэ. Били үөннээх таастары Миитэрэй илиитинэн таарыйбатаҕа. Бориска бэйэтэ хомуйан ылан отуу кэннинээҕи тиит төрдүгэр уурталаабыта, билиҥҥэ диэри кур бэйэлэрэ кубулуйбакка сыталлар. Күн аайы кистии-саба, дьоно көрбөттөрүгэр тиийэн сирийэн көрөр. Бориска даҕаны тугунан эмэ моһуогурбута биллибэт. Хата, күн-түүн күлэрэ-оонньуура эбиллэн иһэргэ дылы. Ойуун иччилээх тылларын күүһүгэр Миитэрэйгэ маҥнай саарбаҕалыыр санаа үөскээтэ. Кэнникинэн хайдах эрэ дьонун өссө ордук ытыгылыыр, сөбүлүүр буолан иһэр. Кинилэр холку, сэмэй майгылара Миитэрэйи олус астыннарара. Бэйэлэрин хаһан да сэмэлэспэт, атын да дьону элэктээбэт этилэр. Олохтоох сиэр-майгы туһунан, абыычайы, итэҕэли Миитэрэйтэн быһа ыйыталаһан тахсаллар. Күүстэрэ-уохтара, ханнык баҕарар үлэҕэ кыайыгастара-хотугастара, ханан даҕаны киһи дьиэк киллэрбэт дьоно. Ити Сафейката булка олус көхтөөх киһи быһыылаах. Быыс буллар эрэ, саатын сүкпүтүнэн сылдьар. Наар кини бултаабыт сара кустарын аһаан олороллор. Чубукулуу барар туһунан Миитэрэй тыл көтөхпүтүгэр бэркэ сэргэҕэлээбитэ эрээри, доҕоро көҕүлээбэтэҕиттэн уостан, кэлин умнан даҕаны кэбиспитэ. Кэлин Миитэрэй үлэ бүппүтүн кэннэ иккистээн тыл көтөхпүтүгэр өрө көтө түспүтэ. Бориска иккиэннэрин хардарыта көрбөхтөөн баран, дьонун баҕаларын өйүүргэ санаммыта. Чубуку диэн олохтоохтор хайа бараанын ааттыылларын Бориска билэр. Хайа уонна оттон былырыын Лөкөй аҕалбыт чубукуларын этин кыс ортотугар диэри сиэбиттэрэ дии. Ол да буоллар бу кыыл тыыннааҕын биирдэ даҕаны түбэһэн көрө илик.

Сарсыарда эрдэ турдулар. Киэһэттэн бэлэмнээбит ботуоҥкаларын, сааларын ылан хаҥас хайа уһун үрдүк арҕаһын дабайбытынан бардылар. Хойуу ыарҕа былаастаах ойууру ааһалларын кытта, хараҥа күөх киистэлэрдээх бэс болбукталарын чөмөхтөрө бөлөх-бөлөх салҕанан бардылар. Көймөстүгэс итии салгыҥҥа сымала сыта дырылыы тарҕаммыта, мэктиэтигэр киһи төбөтө ыалдьыах курдук. Халлаан эриэн-быраан тоҥ былыттарынан сабыллан турар. Салгына суох бүтэй куйаас. Таас сыралҕаныттан салгын эбии итийбиккэ дылы. Көлөһүннэрэ сарт түстэ. Кумаар хойуу үөрэ үрдүлэригэр дыыгыныы оргуйар. Таһаҕастаах сыарҕаны дьүккүйэн эрэрдии үһүөн умса түһэн, субуруһан иһэллэр. Уһун сындалҕаннаах дабайыы илиһиннэрдэ. Сотору-сотору тохтоон, сынньаналлар. Төһөнөн үөһэ тахсан истэхтэрин аайы, тулалыыр айылҕалара биллэрдик уларыйан иһэр. Маһа, ыарҕата баранан, аҥаардас болбуктанан солбулунна. Ситэ буһа илик күөх туорахтары ытырбыт чаччыгыныартан эрэ улахан, эбир дьүһүннээх көтөрдөр төттөрү-таары көтөн сарыкынаһаллар. Мас хайдыбытыныы хатан үлүгэрдик саҥаран хардырҕаһаллар. Иннилэригэр хайаларын чыпчаала көһүннэ. Онно тиийдэллэр сынньаныа эбиттэр. Баччааҥҥа диэри дэхси сиринэн испиттэрэ, билигин хайаларын арҕаһа синньээн, таастара бөдөҥөөн, кырыыланан, хаамарга ыарахан буолла. Хайаларын оройугар тиийэн, үрдүкү чыпчаалын буллахпыт дии санаабыттара, онтукалара өссө тэйиччи буолан биэрдэ. Билигин даҕаны биэрэстэ курдук сири дабайыыһылар. Тохтоон, сынньана таарыйа, тула өттүлэрин көрүннүлэр. Бу турар сирдэрэ ыраахтан көрдөххө уһуктаах төбө курдугун иһин, үрдүгэр таҕыстахха остуол сирэйинии көнө ньуурдаах, дал оннун саҕа төгүрүктүҥү сир буолла. Сиккиэр сөрүүн салгына сайа охсор. Биир даҕаны кумаар суох. Бэркэ астынан дуоһуйа сынньаннылар. Кыырпах курдук кыраланан дьиппинийбит, онно-манна убаҕас ньиирээйи талаҕынан, отунан сабыллыбыт таас кырыс устун хаамыталаан ыллылар.

– Оол, үрдүк чыпчаал кэтэҕэр намыһах, күөх отунан үүммүт кэдээл баар. Чубукулар онно куруук мэччийэр сирдэрэ буолар этэ, – дьонноро сылайбыттарын көрөн, Миитэрэй тыл кыбытта.

– Ноо, чугаһаабыт эбиппит дии. Оччоҕо сэрэхтээх соҕустук барыаҕыҥ, – Сафейка өс киирбэх саатын көрүммэхтээтэ.

– Эргиччи аһаҕас, киллэм сир. Оол чыпчаалга тиийэн көрүөхпүт. Баар буоллахтарына, үс аҥы хайдыһан, иккибит хайа быарынан иннилэрин күөйэ барыахтаах. Үөһээҥҥи киһи хайа чыпчаалын эргийиитигэр ыллыкка тоһуйуохтаах, – саҥа булчуттар сэҥээрбиттэрин Миитэрэй астына көрдө. Тиэтэйбэккэ, сэрэхтээхтик иннилэрин диэки хаамыстылар. Сүгэ биитинии кырыылаах, уһуктаах, күөрэ-лаҥкы урусхаллана сытар көһөҥө таастар сотору-сотору түөрэ үктээтэхтэрин аайы бүтэҥитик ньиргийэ, ньирилии түһэллэр. Эмиэ тыыннара кылгаата. Көлөһүннэрэ сарт түстэ. Дьолго, чубукулар ыллыктарыгар үктэнэн арыый чэпчээбит курдук айаннаатылар. Кэмниэ-кэнэҕэс хайаларын чыпчаалыгар тиийэн эргийэ хаамтылар. Иннилэригэр быдан намыһах сиргэ, икки үрүйэ баһа утарыта анньыһыытыгар, ыҥыыр олоҕун курдук, көҕөрөн олорор кэдээли сэрэнэн өҥөйөн көрдүлэр. Кураанах хонууну Миитэрэй итэҕэйбэтэхтии эргим-ургум көрүтэлээтэ. Кыбыстыбыт көрүҥнэннэ. Дьонун эрдэ эрэннэрэн кэбиспититтэн кэмсиммит курдук буолла.

– Дьаабаллар быйыл манна мэччийбэт буоллахтара дуу? Урут сырыы аайы көрөр этим ээ.

– Баҕар, тыаспытыттан үргүөхтэрин сөп.

– Баҕар, мэччийэр сирдэрин уларыппыттара буолуо, – кыттыгастара кини хомолтотун сымната сатаан эппит тылларын Миитэрэй махтана иһиттэ. Сылыйбыт тааска олорон, сынньана таарыйа табахтаатылар.

– Күн орто буолла, хата, мин дэлби утаттым, – диэн Сафейка үһүөннэрин санаатын урут эттэ.

– Ити хотоолго муох саҕатыгар уулаах буолуохтаах.

– Хата, түһэн чэйдиэҕиҥ. Сынньана түһэн баран төннүөхпүт этэ дии, – Бориска куруттан чаанньыгын сүөрэн илиитигэр ылла. Аллара диэки түспүтүнэн барда.

Били үөһэттэн күөх көбүөргэ маарынната көрбүт көнө хонуулара, аллара киирбиттэрэ киһи батарыта үктэнэ сылдьар, отунан үүммүт инчэҕэй муох буолан биэрдэ. Кытыытын диэки өттө арыый кураанах эбит. Иһирдьэ ортотун диэки өттө өссө инчэҕэй хотоол сир буолла. Куруусканан муоҕу батары баттаан, сыыйа быыһылаан тахсар ыраас тымныы ууну сомсон чаанньыкка толору кутта. Хаппыт болбуктаны хомуйан, уот оттон, чэй оргутуннулар. Эрийэ-буруйа хаппыт сымалалаах маһы уот өрүһүспүттүү бачыгыраччы сиир. Хойуу хара төлөнүнэн өрүтэ уһуурбахтыыр. Кураанах кырдал сири булан олордулар. Арыылаах лэппиэскэни кытта кус оҕотун буспут этин өҥүргэс уҥуохтары илдьи ыстаан, ботур-ботур кэпсэтэ-кэпсэтэ, аһаабытынан бардылар.

– Мэччийбит суоллара-иистэрэ элбэх эбит, ээ. Сорохторо олох саҥатык быһыылаахтар уонна бу ханна барбыттара буолуой? – Сафейка аһыы охсон, саатын туппутунан, муохха чубукулар батарыта үктээбит суолларын көрө-көрө, чэпчэтиниэх санаата кэлэн, тыалы батыһа дьонуттан тэйиччи хаамта. Соҕурууттан сайа охсор сөрүүн тыалга утары олорон Миитэрэй итии чэйи өрүһүспүттүү сыпсырыйар.

– Бу соҕуруу түһэр үрэх төрдүгэр тураҥнаах буор баар. Онтон-мантан чубукулар онно мустааччылар. Туустаах буору салаабыт сирдэрэ, бүлүүһэ-айаҕын курдук, киэҥ, нэлэгэр иин буолан хаалбыт этэ. Биһиэннэрэ күһүн онно баран бултааччылар.

– Но, Лөкөй Лөгөнтөй эмиэ онно бултуур эбит буоллаҕа. Оттон биһиги ол сиргэ баран көрбөппүт дуо? – Бориска сэргэҕэлии түстэ.

– Бу үрэҕиҥ уһуна көстөн ордук. Ырааҕа бэрт буолуо ээ.

Эмискэ киһи бобуллаҥныыр саҥата иһилиннэ. Көрө түспүттэрэ, Сафейка тэйиччи болбукта күлүгэр чохчойон олорон, сөмүйэтинэн хайа оройун диэки ыйбахтыыр. Дьон кэннилэрин хайыһан көрбүттэрэ, соторутааҕыта аҕай кинилэр олорон сынньаммыт сирдэригэр чубуку үөрэ кэлэн, дьону атыҥыраабыттыы көрөн, төттөрү-таары сүүрэкэлэһэ сылдьаллар эбит. Уонтан тахсалар быһыылаах, кыра тугуттар эмиэ көстөллөр. Миитэрэйдээх Бориска сааларын ылан икки аҥы аллара диэки ньохчорустулар. Сафейка саатын туппутунан хамсаабакка олорон хаалла. Булчуттар лаппа аллара киирэн, болбукталарынан хаххаланан, хайаны быардаан эргийэ баран истилэр. Үөр баһылыга дьогдьоҕор моонньугар тиийэ тиэрэ иэҕиллэн түспут аарыма токур муостаах, сырдык ньалҕаархай өҥнөөх түүлээх улахан кыыл чыпчаал үрдүттэн күрдьүөттээбиттии таҥнары өҥөйөн турар. Айылҕа чочуйан оҥорбут сымса, дьорҕоот кыыла синньигэс күүстээх атахтарыгар сибилигин ыстанан кэбиһиэхтии бүтүннүү былчыҥ буолан быыппастан турара күөх халлаан күөнүгэр кэрэтийэн көһүннэ. Бориска халлаан киэргэлин курдук кыылы хараҕын симириҥнэтэн, уоһун ыттатан сөхпүттүү чочумча көрөн турбахтаата. Атыттара биллэ кыралар, өргөс курдук уһуктаах кылгас хороҕор муостаахтар. Куттанан биир сиргэ таба турбаттар. Баһылыктарын тула үөмэхтэһэ сылдьаллар. Хас даҕаны тугут төттөрү-таары түү мээчиктии тэйиэккэлэһэллэр. Үөр баһылыга үөһэттэн таҥнары өҥөйөн туран, икки өттүнэн үөмэн ньохчоһон иһэр дьону эндэппэккэ көрдө. Төттөрү ыстанаары чугуруҥнаан эрдэҕинэ, Бориска тулуйбата, иннин диэки күөйэ көрөөт, саатын чыыбыһын төлө тардан кэбистэ. Буулдьа бараан иннинэн ыйылаан кэлэн тааска саалынна. Кыыл соһуйан эргиллэ түһээт, хотоол диэки таҥнары ыстанна. Чэпчэки туйахтар тыастара тобурах таммалаабытыныы, соҕотохто тааска табыгыраһа түстүлэр да, Бориска хараҕыттан сүтэн хааллылар. Сафейка табыгаһа суох балаһыанньаҕа түбэһэн, үөр кыылга ытыспакка хаалан бэркэ кыһыйда. Киниэхэ утары кэлиэхтэрэ эрэ диэн санаата суоҕа. Бүтэн туруохча буолан иһэн өйдөөн көрбүтэ, уун-утары иннигэр бу кыырайан иһэллэр эбит. Соһумара бэрдиттэн киһи уолуйан хаалла. Чубукулар ортолорунан силэллэн икки өттүнэн таарыйыахча, күлүк курдук элэҥнэһэн эрдэхтэринэ, дьэ өй ылан саатын сомуогун сиирэ-халты тутан, хаһан туруоруор диэри ыраатан эрэр кыыллары, арааран көрөр бокуойа суох туһаайа-туһаайа тардыалаан, бинчиэстэрин буулдьатын бүтүннүү таһаарда. Сааппыт, кыһыйбыт санаатыгар сирэйэ итийбэхтээн ылла. Кэнники бөлөхтөн биир обургу оҕо икки өттүнэн байааттаҥнаан ылла. Онтон аҕыйахта ойоот, охтон түстэ. Сафейка үөрэн булдугар ыстанабын диэн, чуут охто сыста. Саамай быһаарыылаах түгэҥҥэ мэһэй буолбут таҥаһыгар абаран сиргэ силлээтэ.

22

Күһүҥҥү тымныы ардах үс түүннээх-күнү быһа курулаччы кутта. Сир-дойду курдаттыы илийэн, ыгыллыбатах таҥас курдук, киһи хаамтаҕына быллырҕас уу чаалыйар буолбут. Үрэхтэр уулара үллэн, модун сүүрүк күрүөнү тоҕо көтөн куотан эрэр үөр сылгы туйаҕын тыаһыныы ньирилээн, ньиргийэн иһиллэр. Мэктиэтигэр сир титирэстээн ыларга дылы гынар. Үүтээн иһигэр тимир оһох сыыгыначчы умайар. Бориска хойгуо уктана олорор. Ханнык эрэ татардыы эҥээркэй ырыаны киҥинэйэр. Хаппыт титириги кылгас гына быһан синньэтэ суорда уонна хойгуотун сирэй өттүнэн угун синньигэс төбөтүн суон төрдүттэн иҥниэр диэри курдаттыы уган таһаарда. Сүгэнэн чиҥэтэ саайбахтаата. Маннык уктаннаҕына хойгуо хамсаабат, уга туллумтуота суох буолар.

Ол оннугар кэбирээн биэрэн чаастатык тостумтуо. Бу дойдуга чугаһынан хатыҥ суох буолан эрэйдээтэ. Бориска хойгуотун эргим-ургум тутан кыҥаан көрдө. Сүнньэ көнөҕө дылы. Онтон угун төрдүттэн үс чиэппэри кээмэйдээн баран ордугун лэппийэн кэбистэ. Итинтэн ордук буолара сатаммат. Кыараҕас иин иһигэр уһун ук мэһэйдиир. Оһох үрдүгэр алтан чаанньык оргуйан хаппаҕа өрүтэ тэйиэккэлээтэ. Бориска чаанньыгын өрө тардан хаппаҕын сэгэтэн биэрдэ.

Таһыттан ардаҕы бүрүммүтүнэн уһун бириһиэн сонноох, сытыйан баһа саллайан хаалбыт ииччикилээх Сафейка киирэн кэллэ.

– Бари, ииннэрбитин ортотугар диэри уу киирбит. Сууйуохтаах чөмөх буорбутугар халаан уута чугаһаабыт. Киэһээҥҥэ диэри ылыыһы. Хайыыбыт?

– Бу үлүгэри. Бара охсуохха буоллаҕа дии. Инньэ диэн эрэйбитин таах ууга былдьатыахпыт дуо? – Бориска туран таҥныбытынан барда.

Сэйимчээнтэн кэлэн баран кыһын хаспыт хаһаас буордарын нэдиэлэ иһигэр сууйан бүтэрбиттэрэ. Хомойуохтарын иһин, түмүктэрэ быһааскыттан ордуга суох буолбута. Арай сүүрүк хоту саамай аллара уу кытыытыгар хаһыллыбыт ииннэриттэн икки кулахы саҕа «бэлиэлэри» уонна уруккуларынааҕар нэниэн, киһи хараҕар быраҕыллар кыырпахтары булбуттара. Дьон санаалара түһэн баран, кэнники икки «бэлиэлэриттэн» эмиэ харахтара сырдаан, эрэл кыыма хаттаан күөдьүйбүтэ. Сонно тута сыт ылбыттыы, үрүйэ төрдүн диэки ууттан чугас утуу-субуу түөрт иини хаһан бу ардах эрэ иннинэ бүтэрбиттэрэ. Хайыр таас, буор, кумах туруктаах араҥа сирдэрэ хаһарга халыҥа суох буолан биэрдэ. Онтукалара биир уратылаах этэ. Былырыыҥҥы ииннэрэ дириҥ уонна ньыгыл тааска тиийэн биирдэ иҥнибит буоллахтарына, быйылгылара үлтүркэй, самааска курдук, сыстаҥнас бадараанныҥы буорунан симиллибит кэбирэх тааска «олорбуттара». Бадарааннаах үлтүркэй тааһы кэбирэҕин аанньа балайда дириҥник кытаанаҕар тиийэ түспүттэрэ. Өссө эбии дириҥэтиэх дьону бу ардах мэһэйдээн кэбистэ.

Үлэлиир сирдэрэ дьиэлэриттэн биэрэстэ кэриҥэ. Ардаҕы курулаччы куттарбытынан, ууну-хаары ортотунан баһыахтаһан тиийэн кэллилэр. Ииннэригэр хайа уута киирбит. Аны хаалалларыгар тиийэллэр. Саатар кумахтарын быыһааталлар. Икки ураҕаска сылгы тириитин тиирэн оҥоһуллубут наһыылканан буордаах кумахтарын үөһэ уу ылбат сиригэр таспытынан бардылар. Икки тэтиэнэх дьон туруммуттара өр гымматылар. Киэһэлик сөпкө барытын таһан кэбистилэр. Инчэҕэй муохха бадараан онно эрэ ньаҕайданан хаалла. Дьон тыын ыла түһээри кыратык тохтоотулар.

– Үрэхтэн тэйиччи соҕус куоттардыбыт быһыылаах, манна баҕас ылбат ини. Аны сууйарбытыгар уубут түстэҕинэ төттөрү таһарбыт баар ээ, – Сафейка санньыардык өрө тыынан кэбистэ.

– Баҕар, таһыахпыт суоҕа. Ардах уурайдар эрэ сууйбутунан барыахпыт буоллаҕа. Икки-үс хонук иһигэр уута түһэ охсубат ини, – Бориска уоскутардыы күлэн кэбистэ. Таҥастара курдаттыы сытыйбытын үлэ үлүскэнигэр билбэтэхтэрэ. Билигин тыын ыла түһээри, кыратык тохтоон баран хамсаабыттарыгар тымныынан хаарыйда. Дьагдьайа быһыытыйан суһаллык дьиэлэрин былдьастылар.

23

Нөҥүө күнүгэр ардах сэллээтэ. Халлаан быһытталаммыт тоҥ былытынан сабыллан үлүгүрэн турар. Арҕааттан күүһүрэн кэлэр сиккиэр тыал түстэ. От-мас сиигин куурдунан бөдөҥ таммахтарынан курулаччы илгиһиннэ.

Бориска Утары салааҕа саҥа хаһыллыахтаах ииннэрин бэлиэтии баран иһэр. Халыҥ бириһиэн плаһы таһынан бинчиэстэр саатын таҥнары иилиммит. Саҥа тэпсиллэн омооно биллэр-биллибэт инчэҕэй ыллык устун сытыйбыт баллаҕар бастаах ииччики этэрбэстэринэн киэҥ-киэҥник атыллаталаан баһыахтаан иһэр. От хойуу сиигэр плаһын эҥэрэ, ыстаана курдаттыы илийдилэр. Халты, ньылбы тэбинэрэ үксээн барда. Быйылы быһа эрэнии уонна саарбахтааһын икки ардынан арахпат санаа эмиэ үүйэ тутта. Быйыл дьол тосхойботоҕуна бу дойдуттан арахсарга тиийэллэр. Сафи аккаастанара биллэр. Бэйэтэ даҕаны кэнникинэн салҕан барыах курдук буолла. Атына өссө ордук дьиксиннэриилээх. Бу киһитэ-сүөһүтэ суох иччитэх хайалар быыстарыгар аһылыккар быстаран эбэтэр ыалдьан эҥин-дьүһүн да буолан хааллахха, боруога суох. Чугастааҕы дэриэбинэ Сэйимчээн мантан үс көс. Киһи санаата тиийэн сиппэт киэҥ дойдута. Ол тухары ахсааннаах киһи олорор быһыылаах. Хата, сайаҕас үтүө санаалаах дьон олорор сирдэрэ эбит. Ити Лөкөй Лөгөнтөйү, Миитэрэйи ылан көр. Лөгөнтөй суоҕа эбитэ буоллар, быһаас, арааһа, өлүө эбиттэр. Тыыммытын быыһаабыт киһиэхэ, Лөгөнтөйгө, тугунан эмэ өҥөтүн төлөөтөхпүтүнэ сатанар. Олохтоохтортон арай бастаах-көстөөх өттүлэрэ биһигини сөбүлээбэттэр. Ордук ити ойуун оҕонньор. Быһайын Миитэрэй кэпсээбитин өйдөөн кэллэр эрэ, ойуун оҕуруктаах санаатын, албынын сөҕөн кэбиһэр. Биһигини кэлии дьон, «нууччалар» диэн туората сатыыр. Кэнэн, хараҥа дьонун көҥүл албыннаан олороругар мэһэйдэтэн эрдэҕэ. Мин булбут үөннээх тааспын көрөн баран, Миитэрэй олус да соһуйбута, куттаммыта. Кэлин эмпэрэ анныгар мин тааһы булбут сирбэр тиийэн сүрдээх өр буолан баран кэлбитэ.

Сирэйэ хараастыбыт, абарбыт көрүҥнээх этэ. Хас да куһуогу илдьэ кэлэн, ойуу курдук дьэрэлиспит үөннэри саҥата суох көрүтэлии олороро. Киниэхэ мэһэйдээбэтэхтэрэ. Кэлин онтукаларын ойуун эмтээбит киһитигэр илдьэн биэрбит этэ. Дэриэбинэ иһигэр айдаан буолбут. Онтон ыла ойуун кинилэргэ өстөнөрө өссө күүһүрбүтэ. Бу дойдуттан үүрдэрээри дьону утары туруора сатыыр. Биһигини үтэйэ сатаан соторутааҕыта түүнү быһа кыырбыт сурахтааҕа. Ол туһунан Миитэрэй кэлэ сылдьан бэркэ куттаммыт быһыынан кэпсээбитэ: «Сахалыы саҥарар, урааҥхайдыы онолуйар сараһыттар санаам сибиэнин билэр буоланнар ситтэрбэтилэр. Бу дойдуну булаары силис-мутук тардынар салбаҥ санааламмыттар. Ол эрээри сотору кэминэн манна уҥуохтара урусхалланыыһы, эттэрэ илдьирийииһи. Хаспыт ииннэригэр бэйэлэрэ симиллииһиктэр. Харахтарын уота өлбөөрө өһөн эрэр…» – диэн көрүүлэммит үһү. Төһө да итэҕэйбэтэх иһин, олус сүлүһүннээх, киһи дьиксинэр тыллара. Туох иһин итиччэ өһүөннэммитэ буолла? Кыра дьону утары туруоруохтара диэн көҥөнөн эрдэҕэ. Кырдьык, боростуой дьону кытта сыһыаннара куһаҕана суох. Быйыл мичик аллайан санаабытын ситтэрбит, биһиги даҕаны манна өр буолуо суоҕа этибит. Хайдах буолан иһэр, көрүөхпүт. Үлэлиэххэ эрэ наада. Бориска санааҕа ылларбыттыы өрө тыынна.

Ыллык омооно тараҕай тумус хайаны тэллэҕинэн эргийэн, киэҥ дьэллэҥэс устун Утары салааҕа киирдэ. Дьэллэҥэс үрдүнэн халлаан уһун ньолбуһах лоскуйа боруоран көстөр. Хайа үөһэ оройо хагдарыйбыт кырыстаах киэҥ, тараҕай сирдээх. Онтон атынын тэллэҕэр тиийэ, үрүйэ хочолору, хойуу хара тыа сабардыыр. Бориска сөрүүн сииктээх салгыны өрө эҕирийэн ылла. Халлааны билгэлиирдии үөһэ диэки эргиччи көрүтэлээн иһэн, хараҕын кырыытынан, тараҕайы туора туох эрэ харатыҥы үҥкүрүҥнээн элэс гыммытын, көрөн хаалла. Таас үҥкүрүйбүтэ буолуо дуо? Харата бэркэ дылы ээ. Өссө бороҥнуҥу соҕус өҥнөөх курдук этэ. Уонна туох да тыаһа-ууһа суох сүтэн хаалла дии. Таас эбитэ буоллар маһы-оту тоҕу солоон түһүө этэ. Хайдах эрэ хааһах курдук үҥкүрүҥнүүргэ дылы буолбута. Бэйи түспүт туһаайыытыгар тиийэн баран, тахсан көрө сылдьыллыа. Бориска хайдах эрэ ыгылыйбыт курдук буолла. Бэргэһэтин сэгэччи өрө анньынна. Бычыгыраан тахсыбыт сүүһүн көлөһүнүн сиэҕинэн туора сотунна. Тоҕо эрэ уҥа хааһа бүрүтэ тардыалаамахтаата. Хараҕын уута бычылыйан таҕыста. Намыһах эниэни өксөйөн тыа иһигэр киирдэ. Хайа тэллэҕэр, кирээдэ курдук, күөрэ-лаҥкы кыстаммыт кырыылаах, уһуктаах таастар үрүҥ муоҕунан бүрүллэн саһан сытар сирдэрин сэрэнэн туораан истэ. Балык салыҥын курдук, ньылбырхай тааһы түөрэ үктээн, тиэрэ баран иһэн, титириктэн тутуһан ылла. Үрдүгэр хойуу бөдөҥ таммахтар курулуу тоҕуннулар. Охтуохча охтумуна ыйааһына тэҥнэһэн тутуспутунан турбахтаата. Онтон иккитэ-үстэ нэмийэн, икки илиитинэн тардынна. Өрүттэн сүһүөҕүн булунуор диэри мас уутун бүтүннүү үрдүгэр тэбээтэ. Кэһиэхтээх куолаһынан сиэллээн-кутуруктаан үөхсэн ылла. Төрүт да илийэн иһэр киһи эбии ибили сытыйда. Таҥаһа этигэр сыстан тымныынан хаарыйбахтаата. Хас хамсаатаҕын ахсын синньигэс тымныы таммахтар үөһэттэн иэнин устун сүүрэн түһэллэр. Ииччикитин иһигэр уу киирэн хообурҕас тыастанна. Сөбүлээбэтэр даҕаны тэҥнэһиэ дуо, аргыый сэрэнэн атыллаталаан хааман истэ. Суол тоҕойун эргийиитигэр эмискэ өрө көрө түстэ. Уун-утары бороҥ саҕынньахтаах улахан киһи туран кэллэ… Бориска биирдэ өйдөнөн кэлбитэ, хаһыытыы-хаһыытыы дьиэтин диэки сүүрэн, сири ортолоон эрэр эбит. Саата, бэргэһэтэ суох. Сүрэҕэ айаҕынан тахсыах курдук, эппэҥнэс буолбут. Хараҕа ирим-дьирим, туох эрэ болоорхой бүрүөһүн курдат көрөр курдук. Сирэйигэр туга биллибэт, силим курдук туох эрэ сыстаҥнас убаҕаһын ньухханан кэбистэ. Туох буолбутун ситэ өйдөөбөккө сүүрэн истэ. Кэлин сылайбытын биллэ. Сыыйа бытааран кэннин хайыһан көрдө. Туох да көстүбэт. Арыый уоскуйа быһыытыйда. Сотору дьиэтэ көстүбүтүгэр эрэ сүүрэрин тохтотон хаамта. Сафейка таһырдьа уотун таһыгар кус үргүү олорон, киһитин дьүһүнүн-бодотун көрөн ойон турда.

– Бари, бу туохха түбэстиҥ? Тыый, ыл сирэйгин суун. Бориска доҕоругар өйөтөн үрэххэ киирэн тымныы ууну ыйырбахтаата, сирэйин-хараҕын суунна. Сафейка соттор биэрбитинэн сотунна. Тахсан уот кытыытыгар чууркаҕа олордо.

– Эһэҕэ түбэстим. Суол эргийиитигэр ыы муннубунан кэтиллэ түстүм. Бастаан олорор этэ. Омос көрүүбэр киһи дуу диэх курдук санаабытым. Онтон туран туох эрэ итиинэн сирэйбин саба ыһан кэбистэ. Соҕотохто хараҕым көрбөт буолан хаалла. Кэлин хайдах буолбуппун үчүгэйдик өйдөөбөппүн. Саабын эһэ охсон ылан, туһаайа тутаат, ытан эрэргэ дылы этим. Ону илиибиттэн төлө охсон кэбиспитэ. Хараҕым бүөлэммититтэн уолуйан, уйулҕам көтөн хаалбыта. Төттөрү сүүрэн иһэрбин эрэ өйдүүбүн.

24

Сэрэнэн кэккэлэһэ хаамсан иһэллэр. Сафейка сүнньүөҕүнэн иитиллибит доруоп саатын сомуогун туруорда. Бориска улахан тэрээк сүгэ угун ыгыта туппахтыыр. Чугаһаатылар. Кирээдэ таас бэтэрээ өттүгэр бэргэһэни буллулар. Муоҕунан соппохтуу түһээт, хаһаайына ылан кэтэн кэбистэ. Бориска итийбит, төбөтүгэр сөрүүн биллибитигэр хайдах эрэ уоскуйарга дылы буолла. Суол тоҕойун эргийиитигэр, ыллыктан туора саалара сытарын ыллылар. Быата быстыбыт. Маһыгар хаан таммалаабыт.

– Көр эрэ, табыллыбыт эбит ээ, – Бориска үөрэн саҥа аллайда.

Муох илдьи тэпсиллибит. Охтон сыппахтаабыт быһыылаах. Биир сиргэ балайда хаан тохтон иҥмит. Бастаан сыыллыбыт. Онтон туран муоҕу тоҕута тирэнэн уҥуоргу хайа диэки барбыт. Бориска саатын быатын сүөрэн кэбистэ. Сотон сомуоҕун тардыалаамахтаан көрдө. Туох да буолбатах. Ытыллыбыт ботуруона иһигэр сылдьарын ылан быраҕан кэбистэ.

– Үчүгэйдэппит быһыылаах. Суоллаан көрүөххэ дуу? Ситиэхпит дуо?

– Соторутааҕыта туран барбыт, ырааппатаҕа буолуо, суоллуохха, – булчут күрэхтээх хаана киирэн, сирэйэ-хараҕа турбут Сафейка туох да тохтотуо суоҕунуу дьулурҕатык хамсаммахтаата. Кыыллара лааҥкылаах аппаны батыһа хайаны өрө дабайбыт. Сэдэх ньиирээйи мастаах түҥнэри сирэй, бэриинэ курдук сымнаҕас, халыҥ күөх муоҕунан кэлимсэ бүрүллүбүт сиригэр халты үктэнитэлээбитэ мууһунан килэйэ сытар. Сотору суола уҥа диэки халыйда. Хайаны туруору дабайан хойуу болбукта бөлкөйүн көрбүтүнэн барбыт. Үөһэттэн тыалыран сирилээтэ. Мас-от лабааларын ааҕа имнэммиттии хамсатта. Иннилэригэр сүүрбэччэ хаамыы сиргэ арбаҕар, бугул курдук, улахан болбукта лөглөйөн олорор. Дьон сүрэхтэрэ тиҥиргэччи тэптэ. Тыыннара кылгаата. Тыаһаабатарбыт диэн атахтарын сэрэнэн сыҕарыталлар. Харахтарынан кэпсэтэн бөлкөйү икки өттүнэн эргийэ бардылар. Муох баранан хайыр таас саҕаланна. Төһө да сэрэннэллэр, тыаһа суох хаампат буоллулар. Аҕыйахта үктэнэллэрин кытта болбукта быыһыгар туох эрэ тилигирээтэ. Хойуу лабаалар илигирэһэ түстүлэр. Сүр хатаннык чааҕынаабытынан эбир түүлээх, тумсугар улахан туораҕы туора уоппут эриэхэһит көтөр өрө сарыкынайан таҕыста. Тыҥаан иһэр дьон дугдуруҥнаһа түстүлэр. Утарыта көрсөн кыбыстыбыттыы симиктик мичээрдэстилэр. Чэпчээбиттии өрүтэ тыынан кэбистилэр. Кыыллара манна тохтооботох. Тааска онон-манан хаан таммалаабытынан сирдэтэн салгыы батыстылар. Үөһэ диэки тахсан истэхтэрин аайы болбукталара силлиһэн биир кэлимсэ буолан барда. Мунаардылар. Ортотунан тэлэн барыахтарын хойуута, лааҥкыта бэрт. Синньигэс эрээри кэтит сири туора тайаан сытар. Эмиэ икки өттүнэн кэрийэ барарга күһэлиннилэр. Бориска үөһэнэн күн өттүнэн эргийиэхтээх. Оттон Сафейка алларанан, түҥнэри сирэй өттүнэн барар буолла. Арахсыстылар. Бориска мааҕыын ыгылыйбыта ааһан холкутуйда. Кэннин эргиллэн көрдө. Дириҥ, хаспах курдук синньигэс хочо уҥуор тараҕай хайа кэккэлэһэ кэриэтэ турар. Били аһаҕас ырааһыйа, ытыска уурбут курдук, уун-утары нэлэйэн сытар. Эмискэ сарсыарда көрбүт үҥкүрүйэр «хааһаҕын» өйдүү биэрдэ. Урут хаһан эрэ истэн турардаах, ыраас сыыры эһэ көлүөһэ курдук үҥкүрүйэн түһэр дииллэрин. Ону соччо итэҕэйбэт этэ. Билигин дьэ сөхтө. Бытааннык үөмэр-чүөмэр үктэнэн болбукта уһугар чугаһаата. Утары үрэр тыал сымала сытыы сытынан аҥылыйда. Бориска синньигэс тумуска тиийэн тохтоото. Эргийэ барардыы саҥардыы хардыылаан эрдэҕинэ, эмискэ ким эрэ ыараханнык ынчык былаастаахтык иҥиэттэн тыынара иһилиннэ. Киһи тоһоҕону хатаабыт курдук, хамсаабакка хонойон турда. Саатын сомуогун эрдэттэн туруоран испитэ. Ытардыы бэлэмнэнэн, тыынарын тохтотон, хамсыыр-хамсаабат икки ардынан иккитэ-үстэ иннин диэки хардыылаата. Уһун киистэлээх күөх лабаалар үрдүлэринэн өҥөйөн көрдө. Уонча хаамыы аллара диэки, иин курдук куоһахха кыыла кырыытынан өттүгэстээн сытар. Үрдүгэр намылыйан турар лабаалартан биирдэстэрин айаҕар угаат, сыыйа тардан ылла. Ыстаамахтаан баран күөх салахайы баппаҕайыгар кулгуйда, ынчыктыы-ынчыктыы сэрэнэн хаан бөлүөхпүт түөһүн сотунна. Дириҥник эҥсэлийэн ыҥыранан ылла. Хоолдьугун тиэрэ быраҕан баһын булкуйбахтаата. Кырыктаах кыараҕас харахтара уунан чаҕылыспыттар. Бориска сүрэҕэ нүөлүйбэхтээн ылла. Кини иннигэр мааҕыын сарсыарда сии сыспыт адьырҕа буолбакка, ыар ыарыыга ылларбыт киһи эмтэнэ сытарын курдук көһүннэ. Сүрэҕэ мөҕүллэҥнээн, куттанарын умнан, тыастаахтык иҥиэттэн кэбиспитин бэйэтэ да билиминэ хаалла. Эһэ хонос гына олоро түстэ. Икки уоттаах харахтар ханнык эрэ түгэҥҥэ утарыта көрүстүлэр. Биирдэрэ кыаҕын былдьатан кыайтарыылаах балаһыанньаҕа түбэспит абатыттан, туох быһаарыныыны ылыныахтааҕын кэтэспиттии, өһүөннээхтик тобулу көрөн олордо. Иккиһэ дьиктиргээбит уонна сэрэхэйдийбит харахтарынан өстөөҕүн саа сыалыгар киллэрэн, кини хас хамсаныытын ааҕа кэтээн турда. Бу тардыллыбыт айа кирсинии чиккэйэн, тыҥаан турар түгэни уһатар сатамматын Бориска өйдөөтө. Кыҥаан турар саатын чыыбыһын сыыйа төлө тарта.

25

Салгытыылаах уһун ардах кэнниттэн сайын иккистээн эргиллибитин курдук буолла. Кыырпах былыта суох күөх мэндээркэй халлааҥҥа күн күөлэһийэ оонньуур. Көтөр кынаттаах барыта баран сир-дойду иччитэхсийбиккэ дылы. Ардахтан таһымнаабыт үрэхтэр уулара билигин даҕаны үрдүк. Ону өрүсүһэн көмүсчүттэр үнүр ууттан куоттаран үрдүк сиргэ таспыт кумахтарын сууйаары бэлэмнэнэ сылдьаллар.

Үрүйэ төрдүгэр суолу таҥнары өҥөйөн турар улахан көҥдөйдөөх муҥур тиити дьон быһааскыттан быһа таптыы көрөллөрө. Ону бу бүгүн охторон сытыараллар.

– Төһө уһун гынабыт? – Сафейка ханан эрбиэхтээҕин саараан ыйытта.

– Балтараа саһаан гыннахха сөп буолуо, – диэбитинэн Бориска үс ыллар хаамыыны оҥордо. Кээмэйдээбит сирдэринэн быстылар.

Бэрт чиргэл тастаах мас эбит. Көҥдөйө даҕаны улахан. «Арааһа сатаныыһы, – Сафейка чинчилиирдии көҥдөй иһин өҥөйөн көрдө, – үстэн биирин кэриҥин хайа оҕустахха сөп буолар ини».

Бориска сөбүлэһэрин биллэрэн кэҕис гынна. Сафейка улахан тэрээк сүгэнэн харса суох барчалаан дүлүҥү хайыта суоран барда. Күөс быстыҥа хардарыта үлэлээн, ис өттүттэн нэлэччи кэҥэтэ суора ыраастаан кэбистилэр. Икки өттө аһаҕас хоруудаҕа маарынныыр тэриллэрин үҥкүрүтэ сылдьан бириинчиктээн көрдүлэр-иһиттилэр. Түгэҕэр үс-түөрт сиринэн бөрсүөк үрдүктээх туора мас саайталаатылар. Сиэрин ситэрэн бүтэрэн баран, икки өттүттэн сүгэн мадьалытан аҕалан ииннэрин таһыгар сэрэнэн түһэрдилэр. Сынньана таарыйа хоруудаларын үрдүгэр олорон табахтаатылар. Бориска умайан бүтэн эрэр уокка мас эбии быраҕан биэрдэ. Оллооҥҥо хоруо буолбут алтан чаанньык ыйанан турарыттан, чэй куттан истилэр. Икки үтэһэҕэ буспут эһэ этэ турарын эр биир ылан сиэбитинэн бардылар. Били оҥорон бэлэмнээбит холуода диэн ааттыыр тэриллэрин тоҕоостоох соҕус миэстэтин булларыахтаахтар. Ол кэнниттэн буордарын сууйбутунан барыа этилэр. Чөмөх буордарыттан чугас, тоҥолох курдук үрүйэ токуруйуутун сөбүлүү көрдүлэр. Тиийэн өрө-таҥнары хаамыталаан, тоҥолох утары ууттан биир саһаан тэйиччи иҥнэри сиргэ тохтоотулар. Ботур-ботур кэпсэтэн холуодаларын уһунун саҕа мээрэйдээн уһун синньигэс иин хастылар. Сирин тоҥор тиийэ дириҥэттилэр. Хаһан бүтэрэн, холуодаларын сүүрүк хоту таҥнары соҕус олохтоон оннун булларан олордон кэбистилэр. Онтон үрэххэ диэри синньигэс ханааба хаһан сиирэллэрин кытта, түргэн сүүрүк өрүһүспүттүү ханааба устун аллара диэки дьулуруччу сүүрэн, холуода үрдүгэр курулаччы тоҕунна. Дьон чөмөх буордарыттан холуодаларын иһигэр кутан биэрэллэрин кытта, үрдүктэн түһэр күүстээх сүүрээн иһинээҕи буору суурайан истэ. Бөдөҥ таастар холуода устун лоһугураһа сүүрдүлэр. Бу старателлар былыргыттан туттар ньымалара. Иһиттэрин түгэҕин көбүтэн биэрэн истэхтэрин аайы, уу сүүрээнэ таастарын сыҕайан, суурайан истэ. Туора кэрдиистэргэ иҥнэн сөҥөн хаалбыт кумаҕы Бориска ылтаһын хамыйаҕынан баһан лотоктарыгар, били Миитэрэй көрбүт мас хоруудаларыгар, туолуор диэри кутта уонна доҕоругар биэрдэ. Үгүһү күүттэрэр кэтэһиннэриилээх түгэн тыҥааһынын төлөрүтэр чиэскэ тиксибититтэн Сафейка табаарыһыгар махтана санаата. Буолумуна даҕаны, бу сууйуохтаах кумахтара били икки кулахы саҕа бэлиэни көрдөрбүт ииннэрин аттынааҕы сиртэн ылыллыбыта ээ. Сафейка уоһун иһигэр кимтэн эмэ тугу эрэ көрдөһөрдүү ботугураата. Лотогу ылан куотан хаалыа диэбиттии икки ытыһынан ыгыта туппахтаата. Холуода буорун булкуйа турар Бориска диэки ыйытардыы көрбөхтөөтө, онтон икки илиитин ньыппарынан бэрбээкэйигэр диэри ууга киирэн чохчойон олорон кыра лотогу, таас иһит курдук, сэрэнэн тутан төттөрү-таары эйэҥнэтэн барда. Сууйбахтыы түһээт, кумах үрдүгэр сытар бытархай таастары үөрүйэх хамсаныынан тарбахтарын төбөтүнэн сыымайдаата. Хаста даҕаны оннук хатылаан ылҕаталыы олорон, биир бороҥ өҥнөөх ньолбоҕор хаптаҕай тааһы таарыйаат, бэйэтэ да билбэтинэн уокка салаппыттыы дьигиһис гынаат, илиитин төттөрү эһэ охсон ылла. Онтон өй ылбыттыы сэрэнэн тарбахтарыгар бигээн ылан эргим-ургум туппахтаан көрдө. Бу бороҥ таас кинини ыйааһынынан дьиктиргэттэ. Тарыйан кэбиһиэх буолбута, атын таастар курдук буолбатах, ураты ыарахан. Көрдөххө көннөрү буордуҥу өҥнөөх. Үрэн, тыҥыраҕынан тарбаан көрдө, син биир.