Текст книги "Знатныя гісторыі: эліта Гродна ў перыяд XVI—XVIII стагоддзяў"

Хвароба, смерць, рэчы караля і яго пахаванне

Хвароба Баторыя і яго апошнія дні нядрэнна апісаны сучаснікамі. Нейкі загадкавы чалавек – Ежы Х'якор (Jerzy Chiakor) за імем якога хаваўся, як лічаць, адзін з лекараў караля – Мікалай Бучэла, апісаў фінальны адрэзак жыцця выбітнага манарха. Вось пераклад, зроблены па тэксце ў кнізе польскага гісторыка Юліяна Урсын-Нямцэвіча.

«У той момант, калі Весяліні адпраўляе лісты да прымаса Яго Мосці і сенатараў, інфармуючы іх пра фатальную смерць Найяснейшага караля Яго Мосці, Пана нашага, я не хацеў упускаць выпадак для падрабязнага апісання таго, як гэта адбылося, таму што кожны дзень я запісваў усё, што мне, як сведцы, траплялася на вочы.

Не без праліцця многіх слёз даводзіцца мне выконваць гэты абавязак. Хто ж гэтую смерць аплакваць не будзе, а менавіта мы, венгры, засталіся ў гэтай краіне, як статак без пастыра, страціўшы з гэтым героем, усіх заслуг нашых узнагароды і надзеі.

Сграфіта з Баторыем. Стары замак Гродна, рэканструкцыя 10-х гадоў XXI стагоддзя. Першапачатковы варыянт (злева) і з выпраўленай тытулатурай. Фота аўтара.

Чацвёртага чысла, месяца снежня, 1586 года, Найсвятлейшы Пан вярнуўся ў Гродна і правёў тры дні на паляванні. Праз два дні пасля гэтага, кароль выдатна сябе адчуваў, і доктару Бучэла дазволілі паехаць да свайго маленькага пляменніка, які захварэў у яго маёнтку. Шостага, у нядзелю, кароль адчуў цяжар і нейкія болі ў целе, з усім гэтым ён быў на службе і публічна еў абед. Увечары ён не хацеў спаць, і згодна з рэцэптам Бучэла, ён хацеў, каб яму расцерлі ўсё яго цела, але доктар Сімоніус параіў толькі пацерці рукі і ногі, а каралю, каб заснуць, параіў два кубкі старога віна з кавалачкам хлеба. Так і сталася, і кароль пайшоў адпачываць.

З-за ліхаманкі, і ад галаўнога болю, кароль не мог заснуць, ён устаў і пайшоў у малы бакавы алькеж, дзе вокны былі заўсёды адчыненыя, каб астудзіцца. Калі ён вярнуўся адтуль, на яго навалілася слабасць, і так, што ён без пачуццяў упаў на зямлю і аб лаўку моцна, але не глыбока, параніў правае калена. На гэты шум прыбег Весяліні, падняў караля і агледзеў крывавае месца. Кароль не памятаў, якім чынам з ім адбылося такое; ён жа сам вярнуўся ў ложак.

Паклiканы былi, адразу ж, Весяліні і разам з ім доктар Сімоніус. Гэты прыклаў яечныя бялкі да раны з невялікай колькасцю міры і сказаў, што ў гэтым выпадку ўсё адбылося з-за галавакружэння паміж абуджэннем і сном, а, акрамя таго, з-за дуўшага ветру, але гэта не будзе мець найменшых наступстваў, калі толькі кароль прыме крыху манны на наступны дзень і застанецца ў ложку дзеля хутчэйшага гаення раны.

Кароль прачнуўся вельмі ранняй раніцай, выклікаў да сябе Весяліні і загадаў яму пайсці да канцлераў, каб яны не прыходзілі да яго ў гэты дзень з якімі-небудзь справамі. Больш за тое, ён строга рэкамендаваў нічога не згадваць пра выпадак, які адбыўся ўначы, і калі хто-небудзь спытае, варта сказаць, што з-за звычайнага гемарою ён застаецца ў ложку.

Ён таксама загадаў, каб ключы ад пакояў аддалі Весяліні. Нікому, акрамя трох гэтых людзей, не дазвалялася ўвайсці да караля.

Сімоніус прыгатаваў лякарства ў пакоях, даў яго каралю, а пазней сам прынёс абед. Абед складаўся з ячменнай кашы, цяляціны і сцю з каплуна. З дазволу Сімоніуса ён таксама піў віно і ваду з карыцай столькі ж, колькі піў звычайна, калі ўстрымліваўся ад віна. Тым часам ужытае каралём лякарства мала ці нічога не дало.

Увечары з'явіўся доктар Бучэла, выкліканы Весяліні, і, пачуўшы пра хваробу з вуснаў караля, ён папрасіў, каб сам Найяснейшы Пан некалькі дзён устрымліваўся ад віна. Але кароль сказаў:

– Мне ж дазволіў віно доктар Сімоніус.

– У дадзеным выпадку, – сказаў Бучэла, – замест віна павінен кароль піць прыгатаваны шалвей з цукрам або ліманад, як прыемны напой, што ўмацоўвае галаву.

Тым часам Сімоніус даведаўся, што Весяліні прывёз Бучэла з вёскі, і пачаў яго папракаць, што выглядае гэта так быццам уласных ведаў Сімоніуса недастаткова і трэба яшчэ кагосьці паклікаць. Угневаны ён на вячэру не прыйшоў да караля.

Падчас гэтай трапезы кароль настойліва прасіў віна, і Бучэла, хоць і доўга супраціўляўся гэтаму, але дазволіў нарэшце віно, змяшанае з вадой. Кароль, паспрабаваўшы толькі, палічыў за лепшае піць ваду з карыцай. Сімоніус прыйшоў пасля вячэры. У прысутнасьці Весяліні Бучэла сказала яму:

– Па-мойму, гэта хвароба, з якой не трэба жартаваць, і перамагчы яе трэба альбо кровапусканнем, альбо моцным слабільным.

– Няма нічога небяспечнага, – адказаў Сімоніус, – не патрэбны кровапусканне ці слабільнае, не трэба караля турбаваць, ён ледзь-ледзь і на гэтыя лекі згадзіўся, дастаткова даць хвораму персікавую цукерку, якую той хоча прыняць.

Бучэла доўга спрачаўся са сваім калегам, але ўрэшце яму давялося замаўчаць.

Баторый і Гейдэнштэйн, яго гісторык. Кіпрыян Дзільчынскі, 1886 год. Нацыянальны музей у Кракаве.

На наступны дзень кароль з дазволу Сімоніуса з'еў за абедам персікавую цукерку, выпіў віна і ўвесь астатак дня весяліўся.

Падчас вячэры, бачачы, што Бучэла вельмі крывіцца, калі прынеслі віно, ён выпіў толькі адзін кубак і два вады з карыцай.

Пасля вячэры, перавязаўшы рану, Сімоніус сказаў:

– Май добрую надзею, Твая Каралеўская Вялікасць, небяспекі ніякай няма.

– Я добра ведаю, што няма, – сказаў кароль нецярпліва, але тут жа выкінуў ногі з ложка, закаціў вочы і пачаў скрыгатаць зубамі. Напалоханыя людзi сталі рукі заломваць і крычалі, каб кароль супакоіўся.

– Што вы робіце? – усклікнуў кароль.

– Табе дрэнна, Твая Каралеўская Вялікасць, – сказаў Весяліні. – Праўда, – адказаў кароль, – я адчуваю гарачку і жудасны галаўны боль.

Гэтыя словы перарываліся з-за цяжкага дыхання. За імі рушылі ўслед неспакой і млоснасць. Толькі тады было заўважана, што гэты параксізм здарыўся ў той час, што і апошні.

Стэфан Баторый. Па некаторых звестках, партрэт створаны ў Гродне, у год смерці караля. Нацыянальны музей у Кракаве.

Затым Сімоніус пагадзіўся, каб Бучэла даў каралю пілюлі, а як іх кароль не любіў, іх растварылі ў вадзе ландыша з пяццю грамамі экстракта марозніка. Гэта выклікала лёгкі панос у караля, чатыры разы.

За абедам зноў разгарэлася сварка з-за віна, але перамагло меркаванне Сімоніуса аб набліжэнні параксізма і аб тым, што вада можа нашкодзіць. Тады Бучэла настаяў, каб хаця б віно было змяшана з вадой.

– Спачатку я хачу выпiць вiно, – адказаў кароль, – а потым саму ваду.

Але пасля таго як ён выпіў два кубкі самага старога віна кароль сказаў, што гэтага дастаткова і вада не патрэбна. На абед былі яйкі, булён з каплуна і печаныя яблыкi з цукрам.

Праз гадзіну ён шмат размаўляў з каронным канцлерам, дыхаў павольна, і амаль не было відаць, што ён хворы. Пры гэтым Бучэла, бачачы, што кароль мае намер не адмаўляцца ад віна і лічачы яго самым небяспечным пры гэтай хваробе, папрасіў кароннага кухмістра папярэдзіць канцлера аб стане караля, бо гэтая хвароба была вельмі цяжкай і яшчэ цяжэй ад таго, што ў лячэнні не згаджаліся абодва лекары. Так што няхай сенатары вырашаюць, што ім у гэтым выпадку рабіць. Гэта ж самае ён сказаў падканцлеру Літвы, папрасіўшы яго паведаміць пра гэта віленскаму кашталяну, але, аднак, самым таемным чынам, з-за каралеўскай забароны.

Надышоў час вячэры, і кароль не жадаў піць ваду, кажучы, што пасля яе заўсёды становіцца горш.

Калі ён збіраўся спаць, здарыўся трэці параксізм, але ён быў лягчэйшы за першы.

Потым параксізмы здараліся кожны дзень. Бучэла заклінаў караля і ўгаворваў Сімоніуса, каб перасталі даваць віно.

Нарэшце кароль паабяцаў.

Тут зноў успыхнула спрэчка паміж лекарамі аб тыпе хваробы, Бучэла, называў яе эпілепсіяй, Сімоніус астмай. Прычына гэтай спрэчкі заключалася ў тым, што яны з цяжкасцю згаджаліся наконт лекаў, якія трэба было даць. У выніку, яны пагадзіліся на адвар iсопа, бо ён не шкодны ні пры якіх захворваннях, дадалі некалькі кропель купарваснага экстракта, змясцілі чатырох п'явак яму на спіну, двух на крыж – гэтыя да васьмі ўнцый крыві высмакталі, дадалі крыху безаара і ласінага капыта, якія кароль заўсёды з задавальненнем ужываў.

Камень безаар. Падобным спрабавалі лячыць Баторыя.

Падчас абеду Сімоніус не паказваўся, бо паабяцаў Бучэла, што ў гэты дзень ён будзе маўчаць пра віно.

Бучэла, каб папярэдзіць усе просьбы аб гэтым напоі, прыгатаваў разнастайныя запраўленыя воды, паміж якімі адна была з цукрам і грэнкамі з пшаніцы, а кароль астылым піў гэта падчас абеду.

Стравы былі амаль такія ж, як і раней.

Пасля абеду кароль аб звычайнай для яго падчас ліхаманкі вадзе папрасіў, у якой растваралі кансерваваную ружу. Выпіўшы гэта, ён моцна спаў на працягу двух гадзін.

Прачнуўшыся, ён загадаў паклікаць літоўскіх канцлераў.

Апоўначы зноў вярнулася цяжкае дыханне. Сімоніус прашаптаў Весяліні, што калі кароль не вып'е віна, то хутка памрэ. І зноў дактары параіліся, і было вырашана даць тыя ж таблеткі, што і раней, але яны не дапамаглі.

У час абеду кароль рашуча загадаў даць сабе віна, на што Сімоніус з радасцю дазволіў. Адразу ж Бучэла паслаў свайго пляменніка да літоўскага падканцлера, сказаць, што кароль хутка памрэ і што, хоць ён, здаецца, весела размаўляе і не такі змучаны хваробай, ён не можа ўстаць і ісці, і калі Бог не пашкадуе, то найвялікшая небяспека застаецца. Пачуўшы тое, падканцлер неадкладна паведамляе аб гэтым прысутным сенатарам, не згадваючы, аднак, аб тым, што атрымаў гэтае пасланне ад Бучэла, бо гэтага доктар не хацеў.

Абодва канцлеры адправіліся адразу ж у замак. К вечару кароль зноў выпіў сваё віно, макаючы ў яго хлеб, таму што ён адчуваў жудасную смагу, быў надзвычай сумны і маўчаў, а калі Бучэла падтрымліваў яго і прасіў спадзявацца на лепшае кароль сказаў:

– Я ўжо аддаў сябе ў рукі Бога, я падрыхтаваны да смерці, мяне гэта не палохае, калі я і не буду адказваць, дык гэта таму, што ў мяне цяжкая галава і я хацеў бы заснуць.

Тут канцлеры падышлі да каралеўскага пакоя, папракаючы лекараў у тым, што яны не папярэдзілі аб небяспецы. Бучэла адказаў, што калі кароль загадваў нікога не ўпускаць яны баяліся не выканаць каралеўскі загад, але цяпер, калі яны ў яго пытаюцца, ён павінен сказаць, што кароль неўзабаве развітаецца з жыццём.

Толькі ён сказаў гэтыя словы і ў караля здарыўся жорсткі параксізм. Менавіта тады Сімоніус упершыню сказаў сенатарам, што ён таксама зразумеў, што каралеўская хвароба была смяротнай, але як доўга кароль зможа пражыць, толькі пасля другога параксізму ён зможа судзіць.

Потым яго паклікалі расцерці караля, яму дапамагаў сам Весяліні, але адразу ж другі быў жудасны параксізм, такі, што наш лепшы пан, найхрабрэйшы з каралёў, аддаў падчас яго свой дух.

Заліты слязьмі Весяліні выйшаў да сенатараў і павёў іх да ўжо нябожчыка караля. Ён неадкладна аддаў ім ключы ад скарбніцы і ўсё, што ў яго было з сабой. Тут сказаў Бучэла:

– Калі панства думаюць, што смерць караля павінна быць утоена на карысць грамадства, гэта можна зрабіць лёгка.

– Мы пракансультуемся, з гэтай нагоды, з сенатарамі, – адказалі яны, – але казаць пра гэта пакуль не варта.

Калі надышла ноч, паслалі за падскарбіямі, каб тыя таемна прыйшлі ў замак. Яны неадкладна запячаталі скарбніцу і пакоі, дзе знаходзіліся каралеўскія рэчы, і ўсю ноч неслі вахту, з двума падкаморыямi і двума дактарамі, у цела караля.

Раніцай вестка аб каралеўскай смерці разнеслася па Гродне. Паны радныя, дваране, гараджане, са слязамі накіраваліся да замка.

У тую ноч Сімоніус выслаў жонку з горада з грашыма і маёмасцю.

На наступную раніцу, па загадзе сенатараў, цела ўскрылі, калі яно ўжо пачынала пухнуць. Прысутнічалі Бучэла, Сімоніус, Гослас (Мабыць, лекар Гаслаўскi. Прым. Я.А.) хірург, медык і іншыя.

Сімоніус абвясціў, што ўсе знойдзеныя ворганы здаровыя, за выключэннем дробных каменьчыкаў у пузыры, і што ён напоўнены не жоўцю, а чыстай вадой.

Гэта сумная прыгода, якую нельга да канца аплакаць, і я пасылаю яе Пану са шчырай праўдай апісанай. Я нічога не пакідаю сабе. Я вырашыў, што як толькі належнае мне атрымаю, так і паспяшаюся да Яснавяльможнага Пана, жадаючы, каб Яснавяльможны Пан і адукаваны князь доўгія шчаслівыя гады жыў.

Дадзена ў Гродне 19 снежня 1586 г. Ежы Х'якор».

Баторый памёр 12 снежня 1586 года, у сваім гродзенскім замку, у пакоі, які знаходзіцца ў паўднёвай частцы палаца. Каралю было ўсяго 53 гады.

Варта адзначыць, што паведамленні аб дэталях апошніх дзён караля дастаткова значна адрозніваюцца ў розных дакументах.

У ананімным апісанні «Смерць Стэфана польскага караля ў Гродне 12 снежня 1586 года», аўтарам якога лічаць каралеўскага лекара Гаслаўскага, ёсць адрозненні ад прыведзенага апісання, да прыкладу, акрамя вiна i вады манарх п'е яшчэ і гарэлку з карыцай, ды прымае бабровы струмень.

Аднак няма сумневаў, што лекары Баторыя спрачаліся пра яго лячэнне, і разумнасць ўжывання віна, выкарыстоўвалі расціранні і розныя лекi, эфектыўнасць якіх, зразумела, не магла быць высокай, бо наўрад цi караля магло выратаваць ласінае капыта або бабровы струмень.

Баторый памёр падчас аднаго з прыступаў са стратай прытомнасці. Бучэла казаў, што падобныя прыпадкі адбываліся з будучым каралём яшчэ на радзіме.

Менавіта ў мекванным пасланні Гаслаўскага паведамляецца аб незвычайных нырках караля, якія нагадваюць ныркi вала. Акрамя таго, у жоўцевым пузыры быў вялікі камень.

Але праблемны адток жоўці, зразумела, не мог забіць Баторыя. Што ж стала прычынай смерці гэтага манарха?

Інтрыгі ў гэтую сітуацыю дадае ліст вядомага еўрапейскага «чарнакніжніка» Леанарда Турнэйсера. Гэты чараўнік, які займаўся лекаваннем, пісаў Баторыю з Берліна, у 1578 годзе:

«Я атрымаў ліст Вашай Каралеўскай Вялікасці праз пана Баяноўскага са Львова 21 траўня да мяне напісаны. Я пасылаю Вашай Каралеўскай Вялікасці пэўнае проціяддзе (antydotum), гэта значыць Alexipharmacum супраць усякай атруты, прыстасаванае да натуры і камплекцыі Вашай Каралеўскага Вялікасці. Бальзам гэты я з немалой працай зрабіў, у адпаведнасці з правіламі кабалістыкі і натуральнай магіі, таму што людская злосць зараз да такой ступені дайшла, што асцярожным варта быць не толькі ў ежы і пітве, але нават і ў адзенні, мыцці і дотыку, таму што здрада можа быць утоена ў самых розных рэчах: століках і лавах, iх калі хто кране або пераступіць – можа памерці. Пры гэтым вынік часам праз 15, а нават і 30 дзён прыходзіць, а яд праз мускулы, нервы і жылы пранікае ў сэрца. Таму гэтага каштоўнага бальзаму, які моцна ўмацоўвае здароўе і ахоўвае ад яду, я пасылаю Яго Каралеўскай Вялікасці чатыры порцыі. Іх я, паводле звычаяў каралеўскага двара, пакаштаваў у прысутнасці пана Баяноўскага, і ён за мной тое самае зрабіў».

Леанард Турнэйсэр. Нацыянальная бібліятэка медыцыны ЗША.

Дык ці быў прычыннай смерці караля яд, аб якім папярэджваў Баторыя Леанард? Гэта версія яркая, аднак жа вельмі сумнеўная. Тады ад чаго ж памёр Баторый? Аб гэтым разважалі не толькі дактары XVI стагоддзя, але і спецыялісты найноўшага часу.

Найбольш укаранёнай версіяй з'яўляецца здагадка аб урэміі – сіндроме вострай або хранічнай аутоінтаксікацыі, выкліканай дрэннай працай нырак. Плыўнае пагаршэнне здароўя манарха і прыступы са стратай прытомнасці, якія адбываліся з даўніх часоў (дарэчы, венгерскі арыстакрат, як было сказана раней, пакутаваў яшчэ і ад язваў на нагах) падштурхоўваюць да сумневаў наконт версіі, што апавядае пра смерць ад атруты. Пры гэтым, хоць прыпадкі, падобныя да эпілепсіi, на першы погляд, не занадта добра тлумачацца ўрэміяй, няхай нават моцна запушчанай, але астатнія сімптомы, такія як апатыя, смага, дрэнны апетыт, мурашкі на скуры, праблемы з дыханнем – могуць суправаджаць гэта захворванне.

У цяжкіх выпадках можа развівацца энцэфалапатыя і, як следства, зблытансць, курчы і абамленнi. Язвы на нагах, якія з'явіліся яшчэ ў маладога Баторыя, могуць быць сімптомамі цукровага дыябету, які ў сваю чаргу, здольны прыводзіць да ўрэміі. Пры гэтым i трафічныя язвы часам з'яўляюцца як следства запушчанай урэміі.

Бугрыстасць нырак, бачная падчас укрыцця, можа казаць аб спадчынным полікістозе нырак, які, ізноў жа, здольны прыводзіць усё да той жа ўрэміі.

А вось упэўнена звязваць меркаваную ўрэмію караля з празмерным ужываннем алкаголю, як гэта робяць многiя аўтары артыкулаў пра Баторыя, на самай справе не варта, бо п'янства з'яўляецца толькі адным з фактараў здольных, у тэорыі, выклікаць нырачную недастатковасць, аднак менавіта генетычныя захворванні венгерскага магната выглядаюць больш праўдападобнымі прычынамі для развіцця ў яго сур'ёзных праблем з ныркамі.

Непасрэднай прычынай смерці караля магло стаць спыненне сэрца ў час урэмічнай комы.

Пасля Баторыя ў гарадзенскім замку засталося мноства рэчаў. Іх апісанне прадстаўляе пэўную цікавасць, бо менавіта прадметы побыту часцяком могуць нямала распавесці аб сваім уладальніку.

Такім чынам, што ж захоўвалася пры двары Баторыя ў Гродне.

Сярод іншага:

Некалькі скрыняў з кнігамі і шкатулка з лістамі ад імператара Рудольфа II.

Белая скрыня з ручніцамі (агнястрэльная зброя. Заўв. Я.А.)

Вялікі гадзіннiк, падораны князем Ансбаха (Мабыць, гаворка пра Георга Фрыдрыха Гогенцолерна. Заўвага Я. А.)

Некалькі табурэтаў з чырвонымі пакрыццямі і шкатулка, упрыгожаная бурштынам.

Ложа з чырвоным, узорыстым балдахінам і срэбнымі навершамі, а разам з ім пара ўзорыстых, чырвоных матрацаў, чырвонае, узорыстае, падгалоўе ложка, пярына з шаўковым пакрыццём.

Некалькі карт.

Медныя ёмістасці для мыцця галавы.

Мяркуюць, што гэта сталовыя прыборы Стэфана Баторыя. Страчаныя ў перыяд II Сусветнай. Фота з архіваў Нацыянальнага музея ў Кракаве

У гардэробе караля польскага і вялікага князя літоўскага было нямала ўбораў, у тым ліку адзенне, выкананае паводле вугорскай моды.

Значная частка адзення Баторыя была чырвонага колеру. Гэта ўвогуле адзін з любімых колераў мясцовых дваран.

Многія ўборы мелі залатыя гузікі і аздабленне сабаліным мехам. Аб адным з убораў, а менавіта кабяняку (капеняку), гэта значыць, своеасаблівым шырокім плашчы, асобна сказана, што ў ім кароль ляжаў пасля смерці. Гэта быў кабеняк чырвонага колеру з адным чырвоным гузікам. Мяркуючы па вопісе ў караля было больш за дваццаць убораў, у тым ліку тры штукi сабаліных футраў.

На сталовым срэбры Баторыя красаваўся яго герб. Тут былі пляшкі, міскі, талеркі, кубкі, сальніца і іншыя рэчы. У зборы срэбра, прывезенага з Венгрыі, знаходзілася больш за 60 прадметаў.

З гэтага сталовага збора былi ўзяты два прадметы для стварэння каралеўскіх кароны, скіпетра і дзяржавы. Гэтыя знакі манаршай годнасці выкарыстоўвалі падчас цырымоніі пахавання.

Карона Стэфана Баторыя. Мабыць, тая самая, якую зрабілі са срэбнага посуду, што застаўся ў Гродне.

Акрамя таго, у распараджэнні каралеўскага двара быў каштоўны посуд з польскай каралеўскай скарбніцы. Тут было больш за сотню прадметаў, у тым ліку і залатая лыжка з залатымі відэльцамі.

Улічваліся і страты каралеўскай маёмасці. Вядома, што адна са срэбных лыжак згубілася пад Полацкам, адно срэбнае блюда ў Гродне.

Сярод прывезеных прадметаў была шкляная варонка для пляшак, зробленая ў Гродне.

Акрамя таго, сярод рэчаў караля знаходзіліся: залатое сядло, якое належала яшчэ каралю Жыгімонту Аўгусту, вадзяны гадзіннік (клепсідра), гадзіннік, відаць, прызначаны для вежы так званай Фары Вітаўта, паляўнічыя трафеі, гэта значыць, рогі ласёў і аленяў, а таксама шкуры рысяў.

У падвале караля, паводле вопісу, знаходзілася 51 бочка віна.

У манарха была і велізарная стайня, прычым згадваюцца не толькі коні, але нават вярблюды.

Вядомы імёны лепшых і найбольш пародзістых коней. Напрыклад, белы турэцкі конь насіў імя Івашка. А цёмна-гнядога гішпанскага скакуна клікалi Балага. Быў там і жарабец, які атрымаў імя ў гонар гаспадара – Баторы.

Слых манарха павінны былі цешыць музыкі, у карыстанні якіх знаходзіліся клавесін, скрыпкі, некалькі асобнікаў папулярнага яшчэ ў сярэднявеччы духавога інструмента пад назвай шалмей, і іншыя прылады: агулам не меней двух дзясяткаў.

Музыкі. Ханс Бургкмайр старэйшы, пачатак XVI стагоддзя.

Сваім завяшчаннем кароль і вялікі князь падтрымаў будаўніцтва гродзенскага калегіума езуітаў, прысутнасць якіх ён лічыў надзвычай важнай для асветы падуладнага яму краю.

Копія завяшчання Баторыя. Тэкст аб гродзенскім езуіцкім калегіуме з подпісам. Ultima voluntas D. Stephani… 1585 год. Курніцкая бібліятэка.

Асноўная частка пахавання Стэфана Баторыя прайшла ў Кракаве. Аднак урачыстыя абрады пачаліся ўжо ў Гродне. Звесткі аб гэтым можна ўзяць з працы Юліяна Нямцэвіча. Згодна з яго публікацыяй, цела Баторыя адправілі з Гродна 29 красавіка 1588 года.

Такім чынам, цела караля знаходзілася ў Гродне больш за год і чатыры месяцы, або некалькі больш за 500 дзён.

Месца, у якім захоўвалі парэшткі памерлага, таксама з'яўляецца прадметам дыскусій. Найбольш лагічнымі варыянтамі выглядаюць замак, а таксама пабудаваны Баторыем храм, вядомы пазней як Фара Вітаўта, і будынак насупраць гэтага храма, які стаяў на месцы палаца Тэкстыльшчыкаў. У Нямцэвіча пазначана, што выносілі цела з будынка, названага ў арыгінале «gmach». На думку аўтара, гэта сведчыць на карысць нейкага палаца, а не храма.

Існуе, акрамя таго, гіпотэза аб тым, што ўнутраныя органы караля засталіся недзе ў Гродне, бо ў тыя часы цела маглі пахаваць асобна ад, напрыклад, сэрца.

Перад адпраўкай астанкаў манарха была праведзена служба, а несці цела Баторыя павінны былі дваране, у тым ліку і важныя саноўнікі ВКЛ, сярод якiх, адзін з лепшых палкаводцаў краіны за ўсю яе гісторыю, Кшыштаф Радзівіл Пярун.

Ролі ў цырымоніі былі строга абумоўлены. Многія шляхцічы неслі ў руках свечкі. Цела караля паклалі на воз-катафалк, аздоблены чорнай тканінай і з чорным полагам, на якім быў вялікі белы крыж. Каля касцёлаў, з якіх чуўся звон, усталі сотні жабракоў, апранутых у спецыяльнае адзенне. Воз быў запрэжаны коньмі ў чорных капюшонах з гербамі караля. Наперадзе іншых, падчас вынасу цела манарха, ішлі капеланы караля, пасля рухаліся харунжыя са сцягамі, а за імі неслі астанкі Баторыя, далей крочылі віленскі, полацкі і наваградскі ваяводы, якія неслі карону, скіпетр і дзяржаву манарха. Уся гэтая працэсія накіравалася да маста праз Нёман і пакінула горад.

Пасля ўрачыстага выезду з Гродна, цела караля даехала да польскай сталіцы ў маі 1588 года.

Надмагільны помнік Баторыя ў Кракаве. Фота Ігнацыя Крыгера. 1896 год. Нацыянальны музей у Кракаве.

Цырымонія пахавання ў Кракаве доўжылася некалькі дзён, і яе ўдзельнікі выконвалі розныя сімвалічныя дзеянні, у прыватнасці, абрад меркаваў нават уезд у касцёл вершніка на кані і ў даспехах, а потым падзенне яго, з гучным шумам, што павінна было абазначаць смерць караля-рыцара.

Над магілай Баторыя ўзвялі прыгожы помнік, які турысты могуць убачыць у кафедральным саборы Вавеля.

І ўсё ж, воля караля не была выканана, і манарха пахавалі не ў горадзе над Нёманам, дзе ён сам жадаў спачываць, а гэта значыць, што было б справядліва, калі б у Гродне з'явілася сімвалічная магіла (кенатаф) Стэфана Баторыя, які навечна ўпісаў сябе ў гісторыю яго любімага места.