Текст книги "Русалкі клічуць"

Зараслава Камінская
Русалкі клічуць

Ганне Бутырчык, Людміле Рублеўскай, Наталлi Паваляевай, Юліі Цімафеевай, Алене Казловай з удзячнасцю за Школу, без якой нічога гэтага не было б

© Камінская З., тэкст, 2017

© Кнігазбор, 2017

* * *

11 чэрвеня 2017 года

«Пачынаючы гэты дзённік, не думаў, што ў ім прыйдзецца апісваць смерць».

Апошні запіс у дзённіку Загорскага А. Я.

Тэчка № 1/17

Калі часта пераязджаеш з кватэры на кватэру, стараешся не купляць шмат рэчаў, бо іх прыйдзецца несці на сабе, сапраўдны цяжар пражытых гадоў. Але яны купляюцца. Збіраюцца побач, як жалезныя стружкі наўкол магніта: яшчэ адзін кубак, яшчэ адна талерка, яшчэ пяць кніжак, яшчэ адзін плед.

Перапіска ў мэсанджары

Ліза: Вечарам пайду па аб’яве. Ты са мною?

Наста: Не паспею з працы

Ліза: Ну блін, зноўя сама

Ясна

Наста: Прабач Пойдзеш?

Ліза: Куды я падзенуся, заўтраж з’язджаць

Наста: Ааааааааааааа! Я забыла, што заўтра

У гэтым горадзе было немагчыма знайсці жытло. Верагодна, таму, што тут жылі Францішак, Еўфрасіння, Сімяон, спыняліся на пастой рускія жаўнеры, французскія, польскія, зноў рускія, таўкліся сотні душ мніхаў, але да гэтых ніякіх пытанняў, яны заўжды бавіліся асобна. І таму нармальным, звычайным, жывым людзям месца не засталося. Былі кватэры, якія знікалі, як толькі ты датыкалася да званка: «Не, не здаём, вы нешта пераблыталі». Пфф – і зялёныя дзверы раставалі ў паветры. Кватэры, дзе звялося ўсёчалавечае: «Калі ласка, аплата за тры месяцы, і пакіньце заклад зараз. Дзевушка, а вы пашпарт свой напачатку пакажыце, ядадзеныя перапішу, а пасля вы ўнутр заходзьце».

Пфф – і прападала надзея.

Былі кватэры, адкуль хацелася знікнуць самой: «Я тут буду, ціхенька, у суседнім пакойчыку, а вы жывіце, душ-ванна вашыя, яшчэ да мяне можа Пятровіч заходзіць, але мы песень не пяём, толькі ванну тады на засаўку зачыняйце. І самі замыкайцеся». Хутчэй, хутчэй знікнуць, спінаю да дзвярэй, не паказваючы, што страшна.

Пфф! Пфф! Пфф! І так кожны раз. Здавалася неверагодным, як астатнія людзі знайшлі сабе кватэры. Напэўна, яны ў іх нарадзіліся, як у кашулях, у шкарлупках, у панцырах.

Таму калі вечарам Ліза глядзела на жоўтыя вокны і тоўстыя каменныя сцены, то адчувала сябе як смаўжыха без ракавіны: мяккай і безабароннай.

Наста: Напішы, калі выйдзеш

Ліза: Не сцы

Гэта была апошняя іх надзея: «2 пак, 17 м2 і 8 м2, кухн. 6 м2, сум. с/в, не студэнтам, без жывёл». «Хрушчы», шэры пад’езд, чацвёрты паверх, на сценах – ці то парада, куды ісці, ці то падказка, што ідзеш верным напрамкам.

Гаспадыня чакала каля дзвярэй:

– Мы з сынам тут даўно не жывём і вось вырашылі здаць. Пакуль сын не ажэніцца. Кватэра цёплая, – жанчына прытуліла далонь да дэрмацінавых дзвярэй, бы кранула жывую істоту і праверыла, ці не астыла тая. Адамкнула замок, прапусціла Лізу наперад.

Цемра калідора сапраўды была цёплай, пахла пылам і старой паперай (тут ёсць кнігі!). Збоку балюча пстрыкнуў выключальнік:

– Вы хадзіце, правярайце.

Жанчына ўсім выглядам паказвала, што гэта – не яе кватэра. Яна б у такой не жыла. Яна б адрамантавала зламаную ручку, паклеіла б новыя шпалеры, пафарбавала б падлогу. Ніколі б не лягла спаць на прадаўленую канапу, не села б у выцерты на спінцы фатэль. Не паставіла б рондаль на карычнева-жоўтую пліту, зацягнутую тлушчам, не мыла б посуд у шэрай падрапанай ракавіне, не ставіла б талеркі на пагнутую сушылку.

Напэўна, утой дзень, калі яны з сынам вырашылі з’ехаць адсюль, кватэра раптоўна пастарэла, рассохлася і ператварылася з утульнага чыстага жытла – у гэта. І гаспадыня не мае зараз да гэтага ніякага дачынення, як экскурсавод, які вымушаны паказваць экспазіцыю, што самому не падабаецца.

А Ліза баялася сказаць, што ёй падыходзіць. Каб не сурочыць. Бо кватэра нікуды не знікала, тут ніхто не жыў, і мелася верагоднасць, што іх яшчэ доўгі час не выганяць. А гэта больш, чым можна было хацець.

Ліза старалася ў думках не адмываць мачалкай старую пліту ад тлушчу, бо пліта яшчэ не іх, няма чаго прывыкаць, але нічога не магла зрабіць і ўяўляла, як нацягвае жоўтыя пальчаткі і высыпае белы парашок.

– Можам заўтра заехаць?

– І што, санвузел глядзець не будзеце?

Так экскурсавод абураецца, калі экскурсанты спрабуюць сысці, не пазнаёміўшыся з галоўным шэдэўрам. Гаспадыня і без таго трымалася пагардліва побач з той, хто можа жыць у такой кватэры, а зараз зірнула амаль грэбліва. І сама расчыніла дзверы ў прыбіральню, дэманструючы, што нічога не хавае.

І зноў нічога нечаканага: на сценах – блакітная кафля з паламанымі там-сям вугламі – так трушчыцца крохкае квадратнае пячэнне «Слодыч». Люстэрка без рамы, шкляная палічка, спарахнелы, як пень, унітаз і пафарбаваная блакітным ванна без фiранкi.

– Заплаціце за месяц наперад? Заязджайце.

Ліза сціснула халодныя ключы ў руцэ і толькі тады супакоілася. Гэта значыць, кватэра належыць ім: заўтра будзе дзе жыць.

А гаспадыня пайшла, паабяцаўшы вярнуцца без папярэджання.

* * *

Рэчы раскладзеныя па белых пластыкавых пакетах: падлога застаўленая імі, бы вялікімі пластыкавымі пяльменямі. Пухленькія – гэта з адзеннем; худзенькія, амаль без мяска, – гэта касметыка, цюбікі і слоікі, якія не б’юцца. Чамадан – гэта з кнігамі: тут не пяльмень, а хлеб наш надзённы.

Ліза лічыла торбы, каб нічога не забыць:

– Дваццаць шэсць! Гэта толькі мае. Тваіх – трыццаць. На старую кватэру глядзець няма чаго: яна не іх, але паспелі прыкіпець, паспелі атаясаміць, паспелі паназываць жылплошчу домам.

– Юра, мы ўсё сабралі, чакаем цябе, – Наста трымае айфон паміж плячом і вухам, бо ў руках – пакеты.

«Пяльменямі» зараз застаўленыя ганак і лава. – Яшчэ два разы схадзіць, і ўсё. Ліза, твая чарга.

Ранкам суседзі ці на працы, ці спяць, таму можна не клапаціцца, што хтосьці зазірне ў клункі, якія растапырваюцца, нібы наўмысна дэманструючы сваё начынне: рондалі, вешалкі, абутак.

– И заплакали блюдца: не лучше ль вернуться?

– Хернуцца. Там чацвёрты паверх, дарэчы, – Ліза прынесла апошнія пакеты і стала побач з лаўкай, бо сесці месца не засталося. – Зноў з гадзіну насіць, але цяпер угору.

Прыязджае Юра, абураецца, што не запрасілі раней, і дапамагае нафаршыраваць клункамі аўтамабіль: багажнік забіты, задняе сядзенне – таксама. Лізе пад ногі – пакет з посудам, а на калені – настольная лямпа і два старэнькія ноўтбукі.

Наста ўладкоўваецца наперадзе, абдымае дзве пухлыя падушкі.

– Тут недалёка, – гэта Ліза спрабуе паказваць шлях, але Юра і сам усё ведае і можа ехаць па гэтым горадзе з заплюшчанымі вачыма, навобмацак, арыентуючыся паямінах і шчарбінах на асфальце, ды яшчэ па водарах.

Наста заплюшчвае вочы, кладзе галаву на падушкі. Вось паварот, пасля будзе яшчэ адзін. Пах дыму – гэта яны ў прыватным сектары. Пацягнула свежасцю – выехалі на мост. З правага боку – гудок паравоза: паралельна ім, па паралельным мосце і ў паралельнай рэчаіснасці, імчыць цягнік. Паварот, вельмі ціхая вуліца, паварот – і час расплюшчваць вочы, бо прыехалі.

Гэтым разам паспяваюць перацягаць рэчы хутчэй: дапамагае Юра. Ён спяшаецца на працу і ветліва не згаджаецца піць гарбату, і добра, бо гарбатнік адшукаўся б у апошнім з пакункаў.

Наста яшчэ не была ў кватэры – калі прызвычылася да пераездаў, то можна згадзіцца на новае жытло не гледзячы. І толькі тады, калі рэчы твае перавезеныя і дзверы за табой зачыненыя, ёсць сэнс паглядзець, што тут і як.

І пабачыць, што ты трапіла ў свет, які стварыў хтосьці іншы, паводле свайго вобраза і падабенства. А табе зноў выпадае існаваць у чужым жыцці і нават часе.

Тут панавалі шасцідзясятыя. Шпалеры ў палоску, пажаўцелыя, як вераснёўская трава. На фіранках – зялёнае лісце клёна. Мроілася, што і яно хутка пажаўцее і ападзе, толькі адзін лісток застанецца, заблытаўшыся ў рудым цюлі, як у павуцінні.

У паліраваным карычневым серванце калісьці стаяў крышталь. Стаяў так доўга, што паспеў прарасці, і калі яго здымалі, на дрэве засталіся шнары, бы ад адламаных галінак.

Не, крышталь ім не пакінулі. Кнігі – іх не шкода, вось яны. Тыя самыя, што засталіся ва ўсіх постсавецкіх кватэрах: зялёны «Айвенга», чырвоны двухтомны Маякоўскі, пярэстны штакетнік «Классики и Современники», блакітнае двухкніжжа Булгакава, чорны Рэмарк, шэры Ясенін і белы Паўстоўскі. Паміж імі, дэманструючы, што з часам драбнеюць патрабаванні і псуюцца густы, уціснутыя маленькія мяккія кніжачкі Данцовай. Нібы ўстарую прыгожую кладку ўвапхнулі сучасныя цагліны.

Каля серванта – паліраваная шафа і старая канапа.

– Бяры вялікі пакой, бо гэта ты знайшла кватэру, – Наста адчыніла дзверы ў спальню. І засталася ў тым самым часе: ложак, дзякуй што драўляны, а не жалезны, стары матрац, крэсла з трэснутаю сядушкаю, пыльная шафа – паліцы засланыя газетамі. Яшчэ тумбачка, дзверы ў якую адчыніць было немагчыма: мабыць, нехта трымаў іх з таго боку. – А я буду жыць у спальні. Як думаеш, на гэтае крэсла можна ставіць ноўтбук?

Ліза прынесла анучы, венік і вяхоткі:

– Іншага ён і не вытрымае. Паспеем за сёння прыбрацца?

Але не паспелі. Бо мылі хату, якая не мылася некалькі гадоў ці нават дзесяцігоддзяў: вокны, падваконне, падшаф’е, падканап’е.

І справа пайшла б хутчэй, каб не дываны, якія былі паўсюль: і на падлозе, і на сценах – падымаліся, як цвіль, да столі. Гаспадыня забараніла іх хаваць: мо лічыла, што гэта яны грэюць кватэру, робячы яе такой міфічна цёплай. Таму дываны знасілі на двор і вытрусілі па звычаі ці, хутчэй, па абрадзе, амаль страчаным у гарадах: павесілі на турнік і пабілі выбівалкаю. Яна таксама знайшлася ў тым часе, што панаваў у кватэры: на антрэсолях сярод ламачча, на стосе старых газет, якія Наста пакуль не змагла выцягнуць з завалу. Разабраць завал дамовіліся заўтра.

Там, пад вадой, у іншым сусвеце

Гэта толькі здавалася, што хата стаяла на самым канцы вёскі. Насамрэч яна стаяла на самым канцы свету – далей не было нічога, толькі лес, лес, лес.

Але якая там вёска: адна даўжэзная вуліца, старыя хаты чаргуюцца зпустымі, чорнымі дварамі. Вуліца – нібы сківіца з выбітымі зубамі: вайна скончылася чатыры гады таму, адбудавацца яшчэ не паспелі. Але ўсё будзе, будзе.

Плаваць Марыля хадзіла па начах, ці, хутчэй, цёмным ранкам, пакуль усе спалі. Таму пільна сачыла, каб не пабудзіць вёску, прыслухоўвалася да яе подыху. Калі штосьці варушылася ў цемры, Марыля спынялася, і только тады, як цішыня вярталася, крочыла далей. Спі, вёска, спі, баюбаю, а-а-а, а-а-а.

Удзень не надта паплаваеш, бо: а чаму гэта яна купаецца, а працаваць калі, а лепей бы на двары прыбрала, а працадні не адрабіла, а чаго ты пэцкаешся так часта, а вялікая ты дзеўка, каб па хвалях гойсаць, а… а… а… Спі, вёска, спі. Пясок на беразе белы, бы снег, а возера чорнае, як суцэльная палонка, і такое ж сцюдзёнае. Зняла сукенку, асцярожна паклала на паваленае дрэва і павольна рушыла да вады.

Зрабіла крок у возера – нагу апякло. Голае цела напружылася ад холаду, але Марыля не звярнула ўвагі – глядзела, як на люстраной роўнядзі адбіваецца поўня, бачыла перад сабой срэбраны шлях. Свяціла так, што, сапраўды, можна было збіраць іголкі. Побач дрыжэў камар, ды перад ім не было сорамна, а больш яе ніхто не бачыў.

Яшчэ крок, і яшчэ, і яшчэ. Вада пакрыху падымалася: хутка на таліі апынулася мяжа двух сусветаў – вадкага і паветранага. Марыля спынілася, каб адчуць, як гэтая мяжа гайдаецца – хвалі асцярожна лашчылі жывот.

Возера плёснула, дакранулася да грудзей, і Марыля нырнула. І страціла адразу ўсе пачуцці, засталося толькі адно: няма зроку, няма слыху, толькі адчуванне скурай. Плыла, наколькі хапіла дыхання. Вынырнула ці не на сярэдзіне. Уверсе на поўню набегла хмара, быццам бы лісток прыдзьмула да вялікага яблыка, і срэбны шлях не ззяў, як раней. І тут – бултых! Камень? Птушка? Звер? Штосьці шабоўснулася за спінаю.

Павярнулася – паверхня амаль гладкая. Амаль. Захацелася хутчэй на бераг, але баялася адвярнуцца, узіралася ў чарнечу. І цемра нарэшце парвалася – нешта вынырнула з яе і паплыло якраз па зіхатлівай дарозе.

Не, не звер. Чалавек. Ды пасля вайны вакол вёскі бадзялася столькі прыхадняў, зарослых і страшных, што мо і звер. Уцякаць?

А ён плыў да яе, прыгожа, хутка. Хутчэй, чым яна. Занырнуць, схавацца? Але няма як схавацца на сярэдзіне возера.

– Дабранач!

Голас малады. Сам незарослы. Здаецца, не звер.

– Добры дзень.

Ён зусім блізка: чутно, як цяжка дыхае, а ў месячным святле відаць мокрыя валасы і бліскучыя вочы. Рухаўся па коле, і яна паварочвалася за ім, каб не губляць позірку:

– То ж мы вітаемся ўначы, які тут дзень? Сполах праходзіў, змяняўся цікаўнасцю:

– Адкуль прыплылі?

– Здалёк. Ты з гэтай вёскі?

– Але.

– То яшчэ сустрэнемся.

І пасля гэтага абяцання Марыля адчула, што там, пад вадой, у іншым сусвеце, яна зусім голая. А ён?

Ён павярнуў да свайго берага, не развітаўшыся. Толькі крыкнуў здалёк:

– А ты не толькі ў возеры, але і па зямлі прыгожа рухаешся!

Бачыў?

Але як тут спытаеш: і сорамна, і ён вунь дзе, яшчэ крыху – і выйдзе з вады. Выйдзе з вады! Марыля крутанулася, каб не падглядаць, і павольна паплыла ў супрацьлеглы бок. Крыху развіднелася – гэта разам зсонцам надыходзіў новы працадзень. Іншых тут не было.

* * *

Cубота, але ўсё роўна патрэбна падымацца на працу. Наста выпраўлялася пісаць пра спартовыя зборы, а Ліза – рабіць кліенткам манікюр.

Яны вучыліся разам, разам жылі ў інтэрнаце, і размеркавалі іх разам у адну і тую шматтыражку, на завод.

– Каша будзе праз тры хвіліны.

Гэтак Наста будзіла Лізу амаль штодня. І Насту не выключыш, не перавядзеш на пяць хвілін пазней – прыйдзе і адбярэ коўдру.

– Каву наліла, малака няма.

Ліза яшчэ не прывыкла прачынацца на новым месцы, таму ранак здаваўся незвычайным, незнаёмым. Такім, як першы ранак пасля таго, як скончыўся тэрмін яе размеркавання: Ліза выйшла з-пад коўдры і апынулася ў цалкам невядомым свеце. Але назад вярнуцца было немагчыма – так, як немагчыма яшчэ раз прагледзець жахлівы сон. Тым самым ранкам яна звольнілася і пайшла на курсы. Рабіць пазногці навучылася за адзін месяц, што значна хутчэй за тыя пяць гадоў, якія выдаткавала на папярэднюю прафесію.

– Калі вернешся? – Ліза села на зэдлік і адчула, які ён кволы і ненадзейны.

Наста насыпала кашы сабе і ёй, паставіла кубкі з кавай:

– Не хачу пісаць пра гэтыя спартовыя зборы, не хачу, не хачу. Добра табе.

Далей усё развівалася па гадамі адпрацаваным алгарытме: Ліза мыла посуд, Наста мылася ў ванне, Ліза мылася ў ванне – Наста фарбавалася перад вялікім люстэркам у калідоры, Ліза фарбавалася перад вялікім люстэркам у калідоры – Наста прасавала адзенне і апраналася, Ліза прасавала адзенне і апраналася – Наста выбягала з хаты. Перад тым як замкнуць кватэру, Ліза са шкадаваннем зірнула на пліту, на якую ўчора не хапіла часу. Як жа аддзерці тлушч?

* * *

– Мне, калі ласка, французскі. Я іду на вяселле, хутка пачнецца, яўжо пры макіяжы, а на манікюр учора не паспела, дык са мной абмянялася маці, яна была да вас запісаная, і вось мне французскі, – калі вы хочаце навучыцца адключацца ад рэчаіснасці, паспрабуйце папрацаваць манікюркай і не ўдумвацца ў чужыя гісторыі.

Наста: У мяне палова спартоўцаў панапівалася.

Ты як?

Ліза: Мне б таксама напіцца

Калі вернешся?

Наста: Позна

– Да мяне прыехаў пляменнік, ён гісторык, а наш горад жа гістарычны, толькі не ўсе гэта разумеюць. А ён з замежжам працуе, бо калі нам даўніна непатрэбная, то што ёй гніць? Але ўсё працуе, працуе, ды халасты, ніяк не ажэніцца, – новая кліентка зірнула на Лізу і спалохалася, што спалілася і выдала месца знаходжання рэдкага ў гэтых драпежных мясцінах халастога звера. – Толькі тут яму, зразумела, пары няма, не яго ўзровень. А хочаце я вам рэцэпцік капусткі хрусткай скажу?

– Блакітным. А на гэты пазногаць наклейце кветачку, – і больш нічога за ўвесь сеанс. Самая прыемная размова, дзякуй, прыходзьце яшчэ.

– І вось Віцька знайшоў маладзейшую, але не нашмат, і зараз з ёй жыве, адбудаваў дом, але і той дом пакінуў, малайчына такі, – цікава, вадкім сродкам адмыецца пліта ці парашком? Пальчаткі гумавыя добра б купіць, а Віцька, канешне, малайчына.

Горш, калі пачыналі распытваць яе:

– А дзе вы жывяце? А вы думаеце купляць кватэру? А чаму не замужам? А колькі плацяць вам? І што, вы ўсё так і будзеце манікюркай?

Ліза не мела што адказаць, атаму навучылася задуменна хітаць галавой і ўсміхацца так, што кліенткі пачыналі самі выдумляць гісторыі пра яе мары і планы – заставалася толькі згаджацца. Гэтыя гісторыі Ліза слухала з цікаўнасцю, мо спадзявалася, што нехта падкажа ёй, што рабіць далей. Пасля звальнення ёй здавалася, што час спыніўся. Не, не так: яна спынілася, а жыццё ідзе побач. Маўляў, спектакль, дзе Ліза іграла галоўную ролю, вывучыла словы і падрыхтавала прыгожы касцюм, але спазнілася, і таму пачалі без яе. А зараз няёмка выходзіць на сцэну – там спраўляюцца ж добра і так і, напэўна, абурацца, чаго яна лезе, сама вінаватая, трэба было думаць раней. А менавіта тады, калі памылілася і столькі часу змарнавала на вучобу, якая не мела нічога агульнага зрэчаіснасцю. Ці з вучобай усё было добра, а няправільна толькі тое, што два гады рабіла нелюбімае?

З пазногцямі – усё дакладна: адразу бачыш вынік і, калі сапсавала, можна падцерці ацэтонам. А тут. З’ехаць і шукаць працы, пра якую марыла? А калі яе няма? Ці ёсць, а Ліза не падыдзе?

– У вас такія прыгожыя блакітныя вочы, глыбокія-глыбокія, – новая кліентка – мастачка, пальцы перапэцканыя фарбай. – І валасы залатыя. Дзіва, што не замужам. Вы зачараваная русалка, якая чакае свайго прынца. Вось і амаль не размаўляеце, бы няма голасу. І вы чакайце, чакайце, ён абавязкова з’явіцца.

Ліза ўсміхнулася і кіўнула.

* * *

Пасля працы Ліза зайшла ў краму і набыла нарэшце пальчаткі, а таксама малака і спагеці з памідорамі. Спадзявалася, што паспее прыгатаваць вячэру да таго, як вернецца Наста, але калі адчыніла дзверы, адчула пахяблычнага пірага – найлепшы водар, які можа сустрэць дома.

– Амаль гатовы, дапякаецца, – Наста сядзела на падлозеў калідоры, вакол валяліся старыя газеты, – Увесь дзень думала, што ў тым стосе, не магла працаваць.

Ліза села побач:

– Сорак дзявяты год? Не такая і даўніна.

– Па-першае, мне, як журналісту, цікавая гісторыя прэсы. І не крыві твар, я ўсё бачыла. Па-другое, хаця б прагартаю перад тым, як закінуць назад на антрэсолі. Тут толькі барацьба, пасевы, ураджаі, а мне гэтага і ў нашых газетах хапае.

Ліза прабегла вачыма па загалоўках:

«Радасць калектыўнай працы»

«Больш кок-сагызу краіне!»

«Сёмы том Твораў І. В.Сталіна на беларускай мове»

«Дзень у калгасе “Перамога”»

«Рашаючы этап барацьбы за кок-сагыз»

«У барацьбе за хлеб»

«Адзінаццаты том Твораў І. В. Сталіна»

«Неадкладна завяршыць ворыва тарфянікаў пад пасеў кок-сагызу»

Некалькі здымкаў: конь цягне штосьці па полі; мяхі збожжа; хата, суворыя на выгляд людзі ў чорным адзенні, і толькі ў маладзенькіх дзяўчын павязаныя светлыя хустачкі. Ліза хацела сказаць пра гэта Насці, але тая ўжо крычала з кухні:

– Не спаліла! Не спаліла! Калі ты бачыш дым, то гэта так і патрэбна!

І Ліза кінула газету на падлогу да астатніх і пайшла, абмінаючы паперкі, як лужыны, есці яблычны пірог.

Але яе месца было занятае – на зэдліку ляжаў дыван.

– Таксама з антрэсоляў, няхай праветрыцца. Стары, вясковы, – Наста разгарнула палатно. – Бачыш, як кветкі выцвілі? Прыгожа, як лічыш?

– Лічу, што зашмат у гэтай кватэры дзіўных знаходак, – Ліза ўзяла кавалак пірага, пасунула дыван і адчыніла ноўтбук, каб загугліць, што такое кок-сагыз.

Русалкі клічуць

Бульба ляжала ў кацялку з ранку: адмыслова дзеля таго, каб было чым павячэраць. Марыля жыла сама і таму магла абысціся бульбаю некалькі дзён – дазваляла сабе не гатаваць, бо вельмі стамлялася за дзень. Як жылі тыя, хто пасля працы павінныя былі яшчэ і гатаваць наўсюсям’ю, Марыля не ведала. Але, пэўна, яны не хадзілі плаваць па начах.

Толькі падняла накрыўку, як адчыніліся дзверы:

– Ты чула, што ў нас новы аграном? Прымаў ад мяне сёння справаздачу, дужа хваліў.

Апусціла накрыўку. Гэта Ядзя, а яе запрашаць да стала няма жадання.

– Не, не чула, увесь дзень была на далёкім полі.

Ядзя паглядзела на Марыліны брудныя пазногці:

– То ты прыбралася б, буду цябе знаёміць. І дзверы зачыніліся.

А Марылі нешта падказала, што пазнаёміцца з новым аграномам яна ўжо паспела.

* * *

Пасля вячэры святла за вокнамі засталося зусім крыху, на донцы, быццам і яго нехта з’еў ці дапіў.

Было ціха-ціха: хата невялікая, маўклівая. Каты ў ёй не прыжываліся – жанчыны шапталі, што гэта прыкмета ці то шкоды на самой хаце, ці таго, што Марыля сурочаная. А ёй здавалася, што ўсе чары тут павінны быць вынішчаныя: згарэлі ў вайну. Полымя ж чысціць. Ці наадварот, то было д’яблава полымя?

Схамянулася, штозгадала на ноч. Хаця і не верыла, а схамянулася. І да вайны, і пасля, тут чысціла не толькі полымя, але і людзі. Замянялі невядомае на вядомае, веру – на навуку, святыя кнігі – на падручнікі, малітвы – на цытаты са з’ездаў, што гучалі з радыёрэпрадуктара.

І вытаптанае яно, і соллю пасыпанае, але вось, прарастае. І да Альжбэты ходзяць. Носяць. Просяць.

Дома ціха-ціха. Гукнула:

– Га!

Ніхто не азваўся. Зусім адна.

Узяла апошнія бульбіны і пабегла ў суседнюю хату, каб зазірнуць у сваю будучыню: там жыла бабка Тоня, гадоў ці не на семдзесят старэйшая за Марылю. Таксама адна.

Тоня сядзела на лаве на дварэ і глядзела на неба. Марыля павіталася і села побач, паклала бульбіны ў яе цёплыя шурпатыя далоні, нібыта вярнула іх у зямлю.

– Марылечка мая прыйшла, дзетухна. Напрацавалася?

То адпачывай, маленькая. Што табе расказаць?

– Пра русалак.

– Іх да першай вайны многа ў нас было. Бо як русалкамі робяцца? Жыве дзяўчыначка, маецца, ніхто яе не шкадуе, ніхто пра яе не клапоціцца, адна, як поўня ў небе. Усе па хатах, а ў яе няма хаты, усе па сем’ях, а ёй і месца няма. І шчасцейка няма, адны слёзкі. І вось пачынае яна тады чуць, быццам яе нехта кліча.

– Як кліча? – гэтую гісторыю Марыля слухала які раз, але пыталася заўжды, адно і тое самае, бы дадавала свае словы да песні.

– А так: «Сястрычка, хадзі да нас, хадзі, міленькая». У іх жа там ні горачка няма, ні крыўды – якая крыўда сярод сваіх? Усё справядліва, і нічога не хочацца – спакойна табе і вольна. А тут і гвалт, і голад. І людзі злыя, а там – добрыя. Калі тут са свету зжываюць, то на той свет і трэба ісці.

Сярод русалак сястра мая. Маці казала, што гэта яны яе паклікалі. Я была яшчэ маленькая, а сястра – ужо вялікая, у дзеўках доўга сядзела. І вось, паклікалі. Маці распавядала: там, на дне возера, такая самая вёска, што пад зямлю даўно правалілася, вадою яе заліло, вось і возера сталася. І туды мая сястра пайшла. Там і царква ёсць: па восені, калі вельмі ціха навокал, чутно, як званы звіняць, – старыя пальцы павольна чысцілі бульбіну, адкідвалі лушпінне.

– А цябе клікалі?

– І мяне, дачушка, клікалі. Але я выдужала. Хоць і галодны быў год, а змагла адмовіцца. Ноччу галасы іх пачула:

«Хадзем да нас, да цябе па гэтай дарозе сёстры твае хадзілі і дзесяць гадоў таму, і сто гадоў». Да самага возера я дабегла і ўжо шлях пабачыла да той цэркаўкі, але спынілася. Стаю на беразе, Ліду сваю клічу, каб прыплыла, пашкадавала, але не азвалася яна. Бо русалкі толькі на голас сваіх адгукаюцца, а я не русалка, хоць і сястра яе.

Паплакала ды вярнулася. А пасля неяк тут выправілася – Грышу свайго сустрэла, дзеткі з’явіліся. Ды вось зноў адна, – Тоня адкусіла бульбіну.

– А зараз ёсць русалкі?

– Ёсць, канешне, па азёрах ды па рэках. У вайну іх поклічу не чутно было. Ды й смерць тых, хто да русалак ішоў, па дарозе перахоплівала. Не патрапіць было ніяк у свет спакою, не схавацца.

– А Альжбэта пра русалак ведае?

– Ведае. У нас усе ведаюць, толькі маўчаць. І ты пра гэта маўчы. Пра гэта казаць зараз забаронена, ды толькі яно ўсё роўна жыве.

Стала зусім ціха, як пад вадою, і цёмна. Час ісці дамоў, класціся спаць, бо заўтра на працу.

Для бабкі, пэўна, гэта была адзіная размова за дзень.

І для Марылі таксама.

Класціся спаць, але хутка падымацца і ісці на возера. Плаваць.

* * *

Насцін шлях на працу пачынаўся з люстэрка ў ванным пакоі: шкло зацягнута парай, ды праз яе ўсё роўна відаць каштанавыя валасы і цёмныя вочы. Пасля – пераходзіла да люстэрка ў калідоры: тут бачныя і маленькія зморшчынкі каля вачэй. Губы крыху падфарбаваць.

Пасля – вітрына крамы, якую мінала штораніцы: там Наста адбівалася быццам у бруднай, глыбокай вадзе – шэрая постаць, рысы не разабраць.

Пасля – адбітак у дзвярах аўтобуса: круглы твар, толькі на секунду, бо дзверы расчыняліся – адлюстраванне знікала.

Пасля аўтобуса – шкло на прахадной: на ўвесь рост – красоўкі, джынсы, куртка. Пасля – дзверы ў будынак: прыгледзелася – валасы растрапаліся, паправіла.

Наста сачыла за сабой, нібы шукала пацверджанне, што яна існуе: так яна выглядае зараз, вось гэта – яна. Апошняе адлюстраванне – у старым камп’ютары, чорна-белае: тут яна бачыла сябе ўжо тры гады.

Наста: Я ўжо тры гады тут

Ліза: Віншую. Сёння святкуем?

Штораніцы Наста правальвалася ў працу, яку калодзеж, і там, у калодзежнай цемры, гублялася – пісала і рэдагавала, забыўшыся пра сябе, пра ежу і спатканні. І ніколі не адмаўлялася ад заданняў, прымала іх як выклік: сядзела вечарамі і на выходных, толькі каб справіцца на выдатна. Так, звычка засталася з універсітэта. Тады Юра жаліўся, што ўвесь яе час забірае вучоба і дзеля яго нічога не застаецца, а зараз ён жаліўся на Насціну газету.

Ліза казала ёй, што гэтага ніхто не адзначыць – нікому тут не патрэбныя добры стыль, прыгожая мова. Але як жа інакш? Калі ёй даручылі, значыць, працу неабходна выканаць, і выканаць так, каб не свярбела сумленне.

– Па тэлевізары гаварылі, тыя, хто робіць сэлфі, насамрэч хворыя, – гэта павіталася Марыя Сяргееўна, яе адзіная калега. Апроч іх у заводскай газеце была толькі галоўная рэдактарка, якая выдумляла тэмы ці не для кожнага артыкула.

Наста ўсміхнулася ў адказ, нібы зразумела жарт.

Наста: Я яе калі-небудзь заб’ю

Ліза: Забі

Дык што?

Наста: Сёння ж панядзелак Ліза: Ну, як пішацца?

Нядаўна Ліза яе напалохала – прапанавала: «А ты знайдзі тэму сама і напішы, што хочаш». Ужо некалькі дзён Наста нічога не магла прыдумаць.

– Калі шмат пісаць у смартфоне, пачынаюцца праблемы з вялікім пальцам. Гэта будзе адна з галоўных праблем вашага пакалення. Калі ты здасі артыкул пра зборы?

– Пачынаю.

– Ну то выпі спачатку са мной гарбаты, – Марыя Сяргееўна кінула ў кубак пакецік і паклала побач дзве цукеркі. – На выходных зноў Лёша тэлефанаваў. Гэтым разам едзе ў камандзіроўку ў Самару.

Лёша, сын Марыі Сяргееўны, правацаў у рэспубліканскай газеце і быў не тое, што Ліза з Настай.

Наста: Яна зноў пра яго пачала

Ліза: Трывай

– Так шмат працуе, вядома, там не тое, што ў нас.

Столькі падзей, такі тэмп.

– А да вас калі заедзе, усё па камандзіроўках ды па камандзіроўках? – Наста не стрымалася.

Марыя Сяргееўна знерухомела. Толькі рука з металічным гарбатнікам тарганулася, каб захінуць сэрца. На метале Наста ўбачыла свой скажоны адбітак.

– Але малайчына, што тэлефануе, бо й на гэта час патрэбны. І ў мяне часу не стае, а ў яго, відаць, зусім няма.

Рука ажыла і наліла кіпень:

– А як там Ліза? Яшчэ не выйшла замуж?

Здавалася б, Марыя Сяргееўна сама яшчэ не выйшла замуж гадоў як трыццаць, але пра сябе яна не думала. У яе быў сын.

– Так і не разумею, чаму яна пайшла з працы. Я тут дваццаць пяць гадоў і нічога благога сказаць не магу. Канешне, наша рэдактарка, – гэта шэптам, – мае няпросты характар, але ж можна перацярпець. Няўжо лепей пазногці чужым людзям клеіць?

– Марыя Сяргееўна, я фотаздымкі дадам да артыкула, як лічыце?

– Дык я ж забыла! Сёння да нас зойдзе пляменнік сябра майго аднакурсніка, пазычыць энцыклапедыю. Вось бы з ім Лізку пазнаёміць! Толькі ён тут на вакацыях, а пасля ў Менск вяртаецца, дык гэта нічога. Заві яе, толькі не кажы, навошта, бо не пойдзе каза гэтая. Пішы давай, – Марыя Сяргееўна паспрабавала зазірнуць у экран айфона.

– У мяне вялікі палец адваліцца, – але пачала друкаваць.

Наста: Ліз, сустрэнеш мяне сёння з працы?

Ліза: Штосьці здарылася?

Наста: Не, усё добра, пасля раскажу, там паднесці

У 18:00

Ліза: Ок

* * *

А васямнаццатай Ліза стаяла каля ўвахода. Яе перасмыкнула, калі ўявіла, што давядзецца вярнуцца сюды, але хто ведае – гэта маленькі горад, у якім не так і шмат працы, каб перабіраць.

З дзвярэй, уся чырвоная, выскачыла Наста і сунула ёй кнігу:

– Гэта кніга, трымай. Зараз прыйдзе хлопец, ён ведае, што гэта ты. Мы цябе яму апісалі. Аддасі кнігу, ну і там калі захочаш, паводзіш яго тут, ён не мясцовы, пакажаш, дзе Скарына.

– Наста, ты лепей бяжы, бо… Наста хутка праслізнула за дзверы і зачыніла іх за сабою.

Ліза тузанула ручку – не зрушыліся. Тузанула мацней – на дапамогу Насці падбегла Марыя Сяргееўна. Ліза паспрабавала яшчэ і яшчэ – але дваіх ёй не перамагчы.

«І чаго я тузаю? Пакладу кнігу на лаву, няхай самі аддаюць».

– Вы Ліза?

Адпусціла ручку. І з таго боку адразу адпусцілі, адскочылі.

– Вам дапамагчы?

Там прыселі, схаваліся. Ліза павярнулася:

– Не, дзякуй, мне больш туды не трэба. Гэта вам япавінна перадаць кнігу?

– Так, гэта мне.

Ліза аддала тоўстую энцыклапедыю і развіталася. За шклом незадаволена цокнулі.

– Вы зараз да прыпынка? То я з вамі вярнуся ў горад. Ліза кіўнула. За шклом таксама кіўнулі і разышліся.

Яна хацела патлумачыць, чаму тузала ручку. Але нічога не прыдумала, і яны пайшлі моўчкі.