Текст книги "Сырдык курус"

Манна диэн эттэххэ, Лера Ванятыныын барахолкаҕа билсибиттэрэ. Самаан сайын сатыылаан турар кэмигэр кини уопсайга бииргэ олорор кыыһыныын Катялыын сарсыарда «пятеркаҕа» симиллэн ахан айаннаан тиийбиттэрэ. Аа-дьуо атыы-эргиэн эрээттэрин көрө сылдьар кыргыттарга икки уол чугаһаан кэлбиттэрэ. Сытыы-хотуу сирэйдээх-харахтаах кыра, киппэ уола: «Оо, кэрэчээн кыргыттар, американскай джинсыга наадыйаҕыт дуо, дьиҥнээх «Вранглер» фирма киэнигэр?» – диэн ыйытаат, спортивнай суумкатын арыйа баттаан джинсылары таһааран көрдөрбүтэ. Лера тута саҥата суох турар уһун уолу бэлиэтии көрбүтэ уонна кырдьык, джинсыга наадыйа сылдьар буолан, уолаттартан атыыласпыта.

– Кыргыттар, бачча көрсөн баран, таах тарҕаһан хаалыахпыт дуо? Киинэҕэ барбаппыт дуо? Мы оплачиваем! – кыра уол тыл көтөхпүтэ.

Лера, сытыы уол табаарыһын астынан, тута сөбүлэспитэ. Катята утарсан көрбүтүн, «көннөрү киинэҕэ баран кэллэхпитинэ, туох буолуой?» диэн ыххайан туран илдьэ барбыта. Кыра уола соҕуруу физкультура институтугар үөрэнэр, бэйэтэ этэринэн «элбэҕи эрэннэрэр» тустуук.

Уһуна эмиэ тустуунан дьарыктанар спортсмен, тыа хаһаайыстыбатын факультетыгар туттарса сылдьар эбит.

– Абитуриент табаарыстарым, хайа диэки барабыт? Маҥнай ханна эрэ киирэн эбиэттиэххэйиҥ, убайгыт Байбал төлүө!

Ол күнтэн ыла Лералаах Ваня доҕордоспуттара.

Лера хоһугар тыын быһаҕаһынан аҕылаан сүүрэн киирдэ.

– Катя, меня Ваня в ресторан пригласил! С Любашей идем на крутую вечеринку! Вот пришла переодеться, – кыыс ыскаапка тиийэн таҥастарын талан барда. – Ну вот! Нечего одеть! Девчонки там такие нарядные будут!

– Лера, хайа хайдах буолаҕын, эн саҕа элбэх таҥастаах кыыс бу уопсайга суоҕа буолуо. Наһаа буолумарыый, – Катя, оронугар кинигэ ааҕа сытан, дьүөгэтин сэмэлиир.

– Это все не то! Я хочу выглядеть на все сто!

– Скажешь тоже!

– Ладно, вот новые джинсы одену, а вот какую рубашку выбрать… – Лера ыскаабыгар баар таҥаһын бүтүннүү түөрдэ. Онтон биир чараас дьэрэкээн өҥнөөх куоптаны ойутан ылла, эргим-ургум тутан көрөн баран: «Ладно, эта сойдет», – диэн быһаарда.

Кыыс сиэркилэ иннигэр олорон баттаҕын плойканан эринэ оҕуста, онто да суох тэрбэйбит киэҥ харахтарын өссө бэлиэтээн, хара кыраасканан хойуутук соттон биэрдэ, толлоҕор уоһун кыһыл помаданан биһиннэ. Үрдүк платформа хобулуктаах түүппүлэтигэр чэпчэкитик дугунан кыараҕас хоско хаамыталаан ылла.

– Катя, ну как?

– Просто супер! Ты как всегда очаровательна! – Катя, кырдьык, тугу саныырын этэн, дьүөгэтин астына көрөр. – Лера, ол гынан баран, ити Ваняҕын олох астыммаппын, хайдах эрэ албын-көлдьүн көрүҥнээх. Ити табаарыстарын да көр, харчыга тугу барытын атыылаһыахха сөп дии саныыллар, ол иһигэр кыыс тапталын эмиэ. Онон эн киниэхэ наһаа эрэниэ суох этиҥ.

– Ты все сказала? Так вот, послушай, Ваня меня любит и ему нечего мою любовь покупать, я его люблю просто так!

– Лера! Ол иһин этэбин, эн ис дууһаҕыттан таптыыгын, оттон кинини билбэтим…

– Катя, специально мне настроение хочешь испортить? Я и так опаздываю! – диэн баран Лера, хоһун аанын тилир гына сабан, хобулугун тыаһа тоһугуруу турда.

Рестораҥҥа кэлбитэ, Любашата кэлэн турар эбит. Аттыгар уһун хатыҥыр кыыс чуолкатын аннынан кырааскалаах хойуу кыламаннарынан сапсынан тургутардыы көрөн турар.

– Главное пригласила, а сама заставляет ждать себя! Как я поняла, мальчики твои уже здесь, зайдем что ли, – Люба, күүппүтүттэн ниэрбинэйдээбитин биллэрэн, кыыһырбыттыы туттар-хаптар. Ол икки ардыгар Ваня табаарыстарын кытта ресторантан өрөҥкөлөһөн тахсан кэллилэр.

– Хайа, Лера, дорообо! Биһиги миэстэ ууран олоробут, киириэҕиҥ. Кырдьык, астык дьүөгэлэрдээх эбиккин, эчи талбыт курдук бары кырасаабыссаларгыт дии! – кыра уҥуохтаах, толору симпит курдук эттээх-сииннээх уолаттар, кыргыттары сыныйан көрөн баран, астыммыттарын биллэрдилэр.

Рестораҥҥа киирбиттэрэ, киһи төбөтүн сынньар музыка тохтоло суох ньиргийэр, тула барыта табах буруотуттан тумаҥҥа устубут. Лера төбөтө биирдэ куу-хаа буолан хаалла. Хата, уолаттар бу сиргэ бэрт үөрүйэх дьон быһыытынан тутталлар-хапталлар, саала улаҕатыгар турар остуол диэки кыргыттары илтилэр. Остуолга маҕаһыыҥҥа улахан бырааһынньыкка эрэ ууруллар ас арааһа тардыллыбыт: салями халбаһы, кытаанах сыр, кичэллээхтик быһыллыбыт эт арааһа, тыл, оҕуруот аһа, фруктаттан, бэл диэтэр, ананас кытта остуол киэргэлэ буолан ууруллубут.

– Ой, девочки, смотрите, а мальчики и, правда, при деньгах оказывается! – Люба сэргэхсийэ түстэ. Дьүөгэтэ эмиэ тута солуута суох күлбүтэ буолла.

Остуолга олороот, күлсүү-салсыы, кэпсээн-ипсээн хойунна. Уолаттар наар күрэхтэһиилэрин кэпсээтилэр, араас улахан куораттарга хайдах курдук былааһы ылан сылдьыбыттарын, рестораннарга хаһаайыннаабыттарын, олохтоох ыччаты «стройдаппытарын» туһунан, бэйэ-бэйэлэрин күөттэһэ-күөттэһэ, ыстылар-тохтулар. Любашалаах кырдьыктыы интэриэһиргээбиттии истэллэр, күлэн быардарын тутталлар. Лера даҕаны, Ванятыгар көх-нэм буола сатаан, уопсай кэпсэтиигэ кыттыһа сатаата.

– Кыргыттар, тугу иһиэххитин баҕараҕыт? Шампанскай дуо? – барыларыттан ордук сытыы-хотуу Володя уол, ыйыта охсоот, официантканы ыҥырбыта эрэ баар буолла. – Девочкам шампанского!

Саас ортолоох, халлаан күөх тенинэн харса суох кырааскаламмыт, химия быһа сиэбит баттаҕар чочуобуна анньыммыт, үрүҥ фартуктаах нуучча дьахтара уолаттар илиилэрин өрө көтөхтүлэр даҕаны, сүүрэн кэлэн, ас, арыгы таһан элэстэнэн олорор.

– Просто удивительно! Обычно эти официантки кое-как обслуживают, а тут бегают как угорелые! Однако, вы – шустрые парни! – Люба дьүөгэтэ бэлиэтии көрдө.

– Конечно, у нас все схвачено! В Москве то же самое! Так что с нами лучше дружить! Можем привезти любой товар, косметику, – Володя хайҕанан өрө барда.

Бэркэ аһаабыт, итийбит-кутуйбут дьон ресторан сабыллыыта таһырдьа таҕыстылар. Лера сибиэһэй салгынтан, бэл, мэйиитэ эргийэн ылла, рестораҥҥа туймааран да олорбут эбит.

– Праздник продолжается! Сейчас все едем на хату! Один момент! – Володя уулуссаҕа ойон тахсан массыынаны куоластаан тохтоппута эрэ баар буолла.

– Ваня, может вместе просто прогуляемся? Что-то я не хочу туда ехать, – Лера Ванятын сиэҕиттэн тардыалаан көрдө. Уола биллэрдик холуочуйбут көрүҥнээх.

– Суох, салгыы күүлэйдиэххэ! Эбэтэр эн куттанар буоллаххына, бэйэҥ бар ээ! Мин тохтуур санаам суох! – диэн илгиэтэннэ.

Бары «Волгаҕа» симиллэн айаннаатылар. Өр-өтөр буолбатылар, залогка турар дьиэҕэ көтүтэн кэллилэр.

– Ой, какой сказочный домик! Тук-тук, кто в тереме живет? – Люба, үрүҥ испиэскэлээх кыра дьиэ аанын тоҥсуйбута буола-буола, солуута суох күлэр-салар.

– Этот дом мои предки купили для меня, но я тут не живу, бываю наездами. Чэ, киирэн иһиҥ! – Володя аанын аһан ыалдьыттарын киллэртээтэ. Дьиэ иһигэр уһуннук иччитэх турбут сибики биллибэт, барыта уурбут-туппут курдук орун-оннугар, сылаас, ыраас. Кыргыттар тута саалаҕа аастылар. Володя магнитофону холбообутугар «Модерн токинг» ырыата кутулунна. Любалаах ойон туран музыкаҕа уйдаран, үҥкүүлээн эриллэҥнээтилэр. Дьиэ хаһаайына сатабыллаахтык туттан-хаптан, сурунаал остуолугар ас тарда оҕуста, бытыылка арааһа уурулунна. Арыгыттан, музыкаттан хааннара хойдубут уолаттар-кыргыттар күүлэйи оройуттан туттулар… Бытаан музыка холбоммутугар, пааранан арахсан үҥкүүлээтилэр. Лера биирдэ көрбүтэ, Володя Любаны ыга кууһан турара, онтон сотору буолаат түгэх хос диэки баран сүтэн хааллылар. Кыра уол уонна чуолкалаах баттахтаах кыыс ыкса куустуһан үҥкүүлүү сылдьаллара да, эмиэ ханна эрэ сүтэн хаалбыттар.

– Ваня, может домой поедем? – Лера дьыбааҥҥа тиэрэ түһэн нухарыйан барбыт уолун тардыалаан көрдө.

– Лера, иди ко мне… – Ваня кыыһы харса суох уураан-сыллаан барда. Лера таптыыр уолугар кыайан аккаастаабата… Ким билбитэй, кыысчаан бу түүн маннык хобдохтук чиэһин сүтэриэн? Лера Ванятыгар эрэ бас бэринэр баҕалааҕа, ол гынан баран, атыннык, маннык сидьиҥник буолбатах. Барыта бүппүтүн кэннэ кыыс уйа-хайа суох ытыы сытта. Уола буоллаҕына тугу да улахаҥҥа уурбакка, истиэнэ диэки хайыһан утуйан мунна тыаһаата. Кини кыыс чиэһин ылбытын өйдөөбөтө да быһыылаах…

Балаҕан ыйын сылаас, чаҕылыччы тыгар күнэ, сотору тымныы түһүөн мэлдьэһэрдии, сырдык сардаҥаларынан ыһыахтанан күлүмүрдүүр. Аайалаах бириһиэн сабыылаах грузовой массыынанан айаннаан иһэллэр. Эдэр дьон өрө-таҥнары ыһар оллур-боллур суолга наадыйбакка, ырыа-тойук аргыстаахтар. Кыргыттар, эчи, бары даҕаны ырыаһыттарын! Нуучча-саха ырыатын ыллаан баран, аны украиналыы кытта ыллаан чоргуйдулар. Ордук Маня диэн кыыс ырыа тылын билэринэн маастар эбит. Бэрт бэһиэлэй айан буолан, оҕолор суолларын билбэккэ да хааллылар. Хас даҕаны дэриэбинэни кэннилэригэр хааллардылар, сотору массыыналара хорус гына тохтоото.

– Ура! Кэллибит! – кыргыттар массыына куусабыттан түстүлэр.

Хайа сах борук-сорук буолбут. Практикаларын салайааччыта Михаил Витальевич кабинаттан тахсан, ол-бу диэки эргим-ургум көрүтэлээтэ.

– Тыый, ким да көрсүбэт эбит дуу? – диэн долгуйуох курдук буолан истэҕинэ, кыра уҥуохтаах хатыҥыр оҕонньор бадарааннаах эрэһиинэ саппыкытын соһон тиийэн кэллэ.

– Хайа, кэллигит дуу? Мин бу кулууп остуораһабын. Сопхуос парткома кэтэһэ сатаан баран, ити билигин аҕай дьиэлээтэ. Миигин устудьуоннары көрсөөр диэн сорудахтаабыта. Эһиги кулуупка олоруоххут, бөһүөлэк остолобуойугар сарсыҥҥыттан аһыаххыт. Билигин сабыллан турар. Айаннаан кэлбит дьон аччык буолуоххут, кууллаах хортуоппуй уонна килиэп баар буолуо, онон үссэнэ түһүөххүт. Чэ, бардыбыт, – олохтоох киһи, суххай соҕустук этэн баран, кулуубун диэки бара турда.

– Даа, картина называется «Не ждали». Оттон биһиги сарсыардаттан тугу да аһаабаккабыт аччыктаан да бүттүбүт дии! – сытыы тыллаах Маня, сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, үөһэ тыынна.

– Ничего-ничего! Билигин олохсуйан баран, ас астаныахпыт буоллаҕа дии, – Михаил Витальевич холкутук быһаарда.

Хараҥаҕа эргэ мас дьиэ кыччаан, харааран-боруоран көстөр. Остуорастара ыт баһын саҕа улахан күлүүһү судургутук аста. Эргэ аан аһыллан хаачыр гынна. Онон-манан ыйаммыт лаампалар борук-сорук умайдылар. Кыргыттар дьиэҕэ киирээттэрин кытта муннуларыгар никсик сыт саба биэрдэ.

– Уой, эргэ да дьиэ эбит дии! Ычча, тымныыта да бэрт! Мантан атын дьиэҕэ устудьуоннары олохтообот буоллахтара дуу? – Маня мэктиэтигэр ытыах курдук буолла.

– Кырдьык, тымныы эбит. Манна хайдах утуйуохпутуй? Тоҕо эрдэттэн оһоххутун оттубатаххытый? – староста кыыс лоп бааччы саҥата иһилиннэ.

– Мас эрэ таһырдьа элбэх, эдэр дьон тугу гынаргыт хаалбыт үһү, саба түһэн отуннаххыт дии, – оҕонньор өс саҕа буолла. – Ол эһиги хаһан айаннаан кэлэргитин билэн, мээнэ маһы бараан, оһох оттуомуй?

– Хайа, оттон утуйар орон диэн бу көрүллүбэт дуо?! – Маня айманна.

– Кырдьык даҕаны! – кулуупка киирбит кыргыттар бары даҕаны соһуйдулар.

– Эһиэхэ анаан бу мааттары таспыппыт. Мааттарга утуйаҕыт. Практикаҕа кэлбит оҕолор бары мааттарга утуйа сылдьыбыттара, туох буолуой? – остуорас оҕонньор букатын холку.

– Чэ, оҕолор, туруохпут дуо? Бастаан күөспүтүн өрүнүөҕүҥ. Маста киллэрэн, оһохто оттуоҕуҥ,– диэн баран Михаил Витальевич таһырдьа таҕыста.

– Кыргыттар, тахсан көмөлөһүөҕүҥ, – старосталара дьаһайда.

Оһох оттубуттара, сииктээх, оппуохата бүппүт, онон-манан хайыта барбыт оһохторуттан күөх буруо дьиэ иһин биирдэ толордо.

– Пахай, бастаан оһох иһин ыраастыах баара! Ааны аһан салгынна киллэриҥ! – Михаил Витальевич, киһи эрэ буоллар, кини даҕаны ыгылыйбыт куолаһынан хамаандалаата.

– Эйигин оскуола дириэктэрин дьиэтигэр олохтообуттара. Барар буоллаххына, атааран биэриэхпин сөп, – олохтоох оҕонньор кыраҕа кыһаммат киһи буолан биэрдэ.

– Суох, суох. Хайдах оҕолорбун манныкка хаалларан барыамый? Бу оһох туһатыттан ааспыт эбит буолбат дуо? Таһырдьа кутаа оттор дьон буоллубут ээ, быһыыта.

– Ээх, кыһын эрэ оттулла сылдьыбыт эргэ оһох буруолаамына. Өрөмүөннүү, ыраастыы түһэн баран оттуллуохтаах этэ.

– Оттон эһиги тоҕо эрдэттэн оҥорботоххутуй? – Маня аахсар санаалаах.

– Тойотторго эттэххит дии! Мин манна остуораспын эрэ, тугу да билбэппин. Чэ, эн хаалар буоллаххына, мин бардым, – диэн баран оҕонньор таһырдьаны былдьаста.

Сотору таһырдьа кутаа оттон, хортуоппуй үттүлэр, кыргыттар остуолга хантан эрэ ыскаачар булан тэлгээтилэр, өрөһөлүү килиэп кырбаатылар. Остуолга олороот, эдэр дьон сотору туох да буолбатаҕын курдук күө-дьаа кэпсэтэн, күлсэн бардылар. Утуйуу саҕана бары Аайа тэллэҕэр, сыттыгар ымсыырдылар.

– Көр бу, өйдөөх дьон сөптөөхтүк тэринэр буоллахтара. Оттон мин утуйар таҥаспын ылбыппар баһыыба. Сыттыга суох хайдах утуйабыт? – Маня Михаил Витальевичка туһаайан ыйытта.

– Билигин наһаа киэһэрдэ, хайдах эмит утуйан көрүөҕүҥ, сарсын быһаарыахпыт.

Кыргыттар, мааттарын икки эрээтинэн тэлгээн баран, ким туох таҥастааҕынан оҥостон сыттылар. Уһун айан сылаата таайан, субу аймана сылдьыбыт оҕолор сотору нухарыйан бардылар. Аайа, утуйаары сытан, тетя Надятыгар махтана санаата. Кини улахан бэриинэтин көрөн, ким-хайа иннинэ Маня күлүү-элэк оҥостубута.

– Уой, ма-ама! Көрүҥ эрэ, көрүҥ эрэ! Ол муннукка хара сукуна таҥастаах таҥара үлэһитэ турар дии! Бу диэки хааман иһэр! А-а!! – Лена диэн хайаларыттан да аҕа саастаах, саҥата-иҥэтэ суох кыыстара түүн ортото хаһыы-ыһыы кытаанаҕын түһэрдэ. Кыргыттар уһуктан кэлэн, бары аймана түстүлэр. Аайа, наһаа минньигэстик утуйа сытан, соһуйан олоро биэрдэ. Кини Лена ыйар муннугун диэки көрдөҕүнэ, туох да суохха дылы.

– Лена, хайдах буолаҕын?! Туох да суох буолбат дуо? – Аайа кыыһыран кытаанахтык саҥарда.

– Суох, суох, ити турар! Сирэйэ буоллаҕына куп-кубархай! Хайдах эһиэхэ көстүбэтий?!

Аайа, ойон туран, уоту арыйа баттаата. Кыргыттар бары Лена саҥатыттан куттанан, бүтүннүү кулгаах-харах буолан, саҥата суох олороллор.

– Хайа, абааһыҥ ханна баарый?! Көстөр дуо? – Аайа ыйытар.

– Суох, билигин сүтэн хаалла…

– Лена, ол-бу буолума эрэ, и без тебя тошно! – Варя диэн үрдүк уҥуохтаах, толору эттээх-сииннээх кыыс чуумпуга чуолкайдык саҥарда.

– Хайыахпытый, уоттаах утуйуох, – диэн баран, Аайа сылаас утуйар таҥаһыгар дьылыс гынан хаалла. Нухарыйан иһэн «ити дьиибэ да кыыс дии, соруйан гынар дуу, кырдьык, аһаҕас эттээҕэ дуу?» дии санаата.

* * *

Света ийэтиттэн сурук туппатаҕа ыраатта. Кыыс санаата-оноото бүтүннүү – дойдутугар хаалбыт дьонугар.

Хайдах эрэ олороллор? Аҕата кэм даҕаны иһэ-аһыы ахан сырыттаҕа. Ийэтин төһө эрэ сордоон эрэр. Саатар итирэн кэлэн баран утуйан хаалбат ээ. Дьиэтигэр кэлэн туох баар кыһыытын-абатын таһаарар. Кини санаатыгар, олоҕо күөрэ-лаҥкы барбытыгар кэргэнэ, оҕолоро буруйдаахтар.

– Мин, дьиҥэр, летчик буолуохтаах этим! Ригаҕа үөрэнэ барыахтаах киһини эн ыыппатаҕыҥ! Биир үөлээннээҕим Вася билигин Дьокуускай пуордугар үлэлиир, кыра сөмөлүөтүнэн көтөр. Оттон мин? Бу дыраҕа эйигин көрөн баран олоробун! Мин олохпун эн алдьаппытыҥ, ону өйдүүгүн дуу, суох дуу?! Халлааны биир гына кыырайа көтүөхтээх киһи тыраахтар көлөлөөхпүн! Барыҥ, киэр буолуҥ, кими да көрүөхпүн баҕарбаппын! – дии-дии, түүн буоллун, күнүс буоллун кэргэнин, оҕолорун уулуссаҕа үүрэр идэлээх.

Түүннэри, таҥнар да бокуойа суох, балыстарын, бырааттарын кытта ньыккыраспытынан ыалга куотан тахсалларын санаатаҕына, кыыс сүрэҕэ ыарыылаахтык мө-ҕүл гынар. Улаатан, үлэһит буола охсон мантан көспүт киһи эрэ диэн баҕа санаалааҕа.

Манна эдьиийин аахха кэлэн Света сынньанна ахан. Дуунньалаах тыа ыалын сиэринэн ньир бааччы олороллор. Сүөһүлээх-астаах буоланнар, үлэттэн атыны билбэттэр. Күтүөтэ Бүөккэ көнө сүнньүлээх, үлэһит бэрдэ киһи. Хата, эдьиийэ олоҕор табыллан абыраммыт. Бөһүөлэккэ кинилэр дьиэлэрэ биир мааныга киирсэр. Аҕыйах сыллааҕыта күтүөтэ эргэ өтөхтөрүн аттыгар саҥа дьиэ туттан дьэндэппитэ. Онон биирдэ кэҥии түһэн, бары даҕаны һуу диэн астынан олороллор. Дуунньа манна кийиит буолуоҕуттан сибэкки арааһын үүннэрэргэ, оҕуруот аһын олордорго үөрэнэн, билигин түөлбэтин салайааччыта. Төһө да үлэлээбэккэ, оҕоҕо-урууга хаайтардар, бөһүөлэк культурнай олоҕун биир тутаах киһитэ. Кини өссө талаана арыллан, чуор куоластаах ырыаһыт бэрдэ буолбут. Света соһуйар даҕаны, ийэтин балтын ырыаһыт дииллэрин өйдөөбөт.

– Баардаах баара өтөр буоллаҕа дии! – диэн эдьиийэ астына күлэр.

«Мин да ийэм атын олохтооҕо буоллар, бу курдук туохха барытыгар сыстаҕас, бэртээхэй хаһаайка буолуо этэ» дии санаан кыысчаан өрө тыынан кэбиһэр.

– Сибиэтэ, эн олус санаарҕаама. Биһиэхэ олорон үөрэниэҥ, үлэһит бэрдэ буолуоҥ. Ийэҥ төһө эрэ үөрэр! Хата, миэхэ кэлэн туһа киһитэ буоллуҥ дии! Оппутун кэмигэр бүтэрдибит, күтүөҥ эйигин үлэһит диэн хайгыыр ээ. Дьиэни-уоту да эн хомуйар буолаҥҥын миигин улаханнык иллэҥситтиҥ.

– Эдьиэй, арай, мин дьоммун бу диэки көһөрөн аҕаллахха, хайдах буолуой?

– Сөп буолумуна. Манна уопсай дьиэлэр бааллар, оскуола уопсайа иччитэх турар дии. Ону ийэҥ сөбүлэһиэ үһү дуо? Аҕаҕын быраҕан кэлэрин өйүм хоппот.

– Итинник сордоно олоруох кэриэтин, көспүтэ ордук! Аҕабын абааһы да көрөбүн!

– Тыый, инньэ диэмэ. Хайдаҕын да иһин, төрөппүт аҕаҥ буоллаҕа дии! Ийэҥ таптаан ахан эргэ барбыта. Үөрэххэ туттарса барбытыгар, Дьокуускайга сырсан тиийэн холбоспуттара. Оскуола кэнниттэн үөрэнэ да сатаабакка, ыал буолаат, дойдуларыгар төннүбүттэрэ. Онон эн улахан тапталтан үөскээбит кыыскын. Аҕаҥ кырдьар сааһыгар өйдөнөр ини…

– Алта оҕо тухары өйдөммөтөх киһи билигин кэлэн өйдөнүө үһү дуо? Эн билбэккин биһиги хайдах эрэйдээхтик олорбуппутун… – кыыс куолаһа титирэстээн ылла.

– Чыычаах, уоскуй. Туох эмэ быыс-хайаҕас көстүөҕэ. Эн ыал улахан оҕото буоллаҕыҥ дии, идэ ылан баран, олоххун бэйэҥ оҥостуоҥ.

Света үөрэҕин сүрдээҕин сөбүлүүр. Араас таҥастары бэйэтэ айар, бэйэтэ тигэр. Училищетыгар туйгун үөрэнээччи. Иискэ үөрэтэр маастара кыыһы наар холобур туттар буолла.

– Дарья Михайловна, биһиги тоҕо сахалыы таҥастары тикпэппитий? Мин санаабар, аныгы да таҥаһы сахалыы оһуордаах-мандардаах тигиэххэ сөп. Ыһыахха эмээхситтэр эрэ сахалыы таҥастаах буолаллар. Эдэр да кыргыттарга сахалыы таҥаһы тиктэххэ, кэтиэхтэр этэ. Бу сахалыы араас таҥас эскизтэрин оҥорбутум, – диэн баран, Света учууталыгар альбом лиистэригэр оҥорбут уруһуйдарын көрдөрдө.

– Хантан маннык оһуордары буллуҥ? Мин эмиэ саха таҥаһын тигиэхпин саныырым да, оһуордары билбэтим бэрт. Анал литература суоҕа атахтыыр.

– Кыра сылдьан эбэм иистэнэрин көрөр этим. Кини түүлээх бэргэһэлэри, сахалыы үтүлүктэри хайаан да хоруоҥканан сахалыы оһуордуур буолара. Оһуордарын өссө биир-биир ааттаталыыра: ынах муоһа, таҥалай, хомус эҥин диэн.

– Света, эн иискэ айылҕаттан дьоҕурдааххын, салгыы модельер үөрэҕэр барарыҥ буоллар, ыраатыаҥ этэ.

– Оччоҕуна, бу эскизтэрбинэн боруобалаан тигэбин дуо?

– Сөп. Ол гынан баран, хоруоҥкабыт тиийбэтэ буолуо, хантан эрэ сакаастаан ыллардахха…

Кыыс училищетыгар киэһэ хойукка диэри сылдьар. Бииргэ үөрэнэр кыргыттарыгар таҥастарын кэтэрдэн көрө-көрө, араас үчүгэй былаачыйалары, көстүүмнэри тигэр буолла. Сотору бөһүөлэк мааны дьахталлара бэртээхэй иистэнньэҥ кыыс кэлэн үөрэнэ сылдьарын истэн, аны таҥас сакаастыыр буоллулар. Ордук учуутал кыргыттар сотору-сотору «Бурда» сурунаал кыбыныылаах кэлэллэр. Кини оскуолаттан бастакынан оскуола завуһа дьахтарга көстүүм тигэн биэрбитэ. Анна Ивановна көстүүмүн сүрдээҕин астыммыта.

– Кимиэхэ да суох мааны көстүүмнээх буоллум. Олох фабрика тигиититтэн итэҕэһэ суох дии! Төһөнү биэрэбиний? – сиэркилэ иннигэр саҥа таҥаһын кэтэн туран ыйыппыта.

– Ээ, суох. Мин үөрэнээччи буоллаҕым дии. Харчы ылбаппын.

– Светочка, өйдөөн кэбис, киһи үлэтэ хайаан да төлөнүөхтээх. Эн тус бириэмэҕин биэрэн, бачча кичэллээхтик тигэн баран, хайдах харчы ылыаҥ суоҕай? Чэ, мин эйиэхэ бытовой комбинат сыанатынан 90 солкуобайы төлүөм. Сөп ини?

Анна Ивановна остуолга харчытын ууран баран тахсан барбыта. 90 солкуобай! Бачча элбэх харчыны Света үйэтигэр тута илик! Кини ийэтэ муҥнаах, күнү быһа балыыһаны сууйан, мантан кыра хамнаһы ылар. Харчыбын ийэбэр ыытыам! Төһө эрэ үөрэр! Бу санаатыттан кыыс көтүөн кыната суох буолла. Санаабытын курдук кыыс харчытын барытын дьонугар ыыппыта.

Онтон ылата сакаас бокуойа суох киирэ турар. Эдьиийэ Дуунньа балта имигэс тарбахтаах иистэнньэҥ, кыраҕы харахтаах маастар буолан эрэриттэн сэмээр үөрэр. Арай, бэйэтигэр тугу да сакаастаабат.

– Эдьиэй, эн мааныга кэтэр былаачыйаҥ суох дии. Эн курдук кулуупка ыллыыр киһи хайаан даҕаны үчүгэй таҥастаах буолуохтааххын. Мин эйиэхэ анаан муора өҥүн курдук сырдык дьүһүннээх, олох хатыламмат кэрэ былаачыйа тигэн биэриэхпин баҕарабын, – биир өрөбүл күн Света чэйдии олорон этии киллэрдэ.

– Хайдах мааны таҥаһа суох буолуомуй? Хараҥа кыһыл бэйэм тиктибит былаачыйам туох куһаҕаннааҕый? – эдьиийэ, балта онто да суох элбэх үлэлээҕин билэр буолан, аккаастаата.

– Суох, суох, мин былааннаабытым ыраатта. Ол былаачыйа киэбин быһан бэлэмнээбитим ээ. Балтым тикпит таҥаһа диэн өйдүү-саныы да сылдьыаҥ. Уонна… уонна мин эйиэхэ эн үтүө сыһыаныҥ иһин тугунан төлүөмүй?

– Чыычааҕым оҕото, эн бэйэҥ үчүгэйдик эрэ сырыт. Миэхэ атын наадата суох. Аньыы даҕаны, баар-суох эдьиийим оҕотун көрүөм суоҕа үһү дуо? Тугунан төлүөмүй диэмэ хайаама…

Ол да буоллар Света эдьиийин иннин ылла. Аныгыскы өрөбүлгэ иккиэн оройуон киинигэр миэтэрэлээх таҥас атыылаһа киириэх буоллулар.

– Сибиэтэ баар дуо? Бу киниэхэ сурук кэлбит, – алтыска үөрэнэр Миша уол кэмбиэрдээх суругу туппутунан дьиэҕэ ойон киирдэ.

Кыыс, ийэтиттэн сурук тутан, атаҕа сири билбэт буола үөрдэ. Суругун туппутунан хоһугар дьылыс гынан хаалла.

«Света, дорообо!

Харчыгын тутан үөрдүм ахан. Валялаах Пашаҕа кыһыҥҥы сон атыыластым. Тугу кэтэн кыстыылларын өйүм хоппокко сылдьыбыта. Оҕом барахсан улаатан көмө киһитэ буолбут диэн сэмээр үөрэбин эрэ. Аҕаҕар харчы ыытаргын эппэппин. Тоойуом, аҕаҥ аҕыйах хонук үлэлээри сопхуос тыраахтарын күөлгэ тимирдэн, манна айдаан бөҕө. Сэбиэт «төлөөтүн, эбэтэр хаайыыга бардын» диир. Ол бүтүн тыраахтар сыанатын хантах толуйуохпут баарай… Онон хаайыллара эрэ буолуо. Ол быһылаан кэннэ туох да дьүүлэ-дьаабыта суох арыгылыы сылдьар. Сорбутун сордоото. Хата, эн ыраах сылдьарыҥ да бэрт. Эдьиийиҥ аахха кыһалҕабытын этэн көрөөр эрэ. Баҕар, аймахтар бары саба түһэн көмөлөөн, иэстэн тахсыахпыт дии. Ол эрэн саарбаҕым. Маннааҕылар эргэ көлө диэбэттэр, тыһыынчата ууран биэриҥ дииллэр. Дьэ, сор диэтэҕиҥ. Эн хайаан даҕаны үөрэн, идэ ылан үлэһит буолуоххун наада. Балыстаргар да көмө буолуоҥ этэ. Эрэнэрбит эн эрэ.

Чэ, бакаа. Ийэҥ. Суруй».

Света, суругу ааҕан баран, дөйбүт кудук өр таалан олордо. Хараҕын уута тохтоло суох иэдэстэринэн сүүрдэ.

– Хайа, Света, ийэҥ туох диэбит? – Дуунньа кыыс хоһугар киирэн кэллэ. Света саҥата суох суругун уунна.

– Кэм буолан иһиэ! Ити киһиттэн киһи атыны күүппэт даҕаны. Хата, хайаан үлэҕэ ылбыттара буолла? Итиччэ элбэх харчыны хантан мунньан биэриэхпитий? Аймахтарбыт да диэн, кимнээхпитий? Ийэҥ биһикки иккиэйэхпит бэрт. Итиччэ харчыны иэс ылан баран аны төлүүрбүт баар дии.

– Баҕайы хаайыыга да бардын! – кыысчаан, туттуна сатыы олорон, маккыраччы ытаан барда.

– Тыый, аҕаҕытын хаайдахтарына, ийэҥ иэдэйиэ буоллаҕа. Хайатын да иһин, кэргэним диэн олорор киһитэ дии. Уонна эһиэхэ үйэ-саас тухары хаайыылаах оҕолоро диэн дьаралык иҥэрэ баар дии. Чэ, тоом, тугу эмит толкуйдаан көрүөхпүт…

Бу киэһэ кинилэр дьиэлэригэр иһиллээбит курдук чуумпу сатыылаата. Оҕолор кытта боччумуран хааллылар.

– Света, биһиги эдьиийгин кытта сүбэлэстибит. Аймахтар кыһалҕалаах кэмҥэ бэйэ-бэйэбитин өйөһүөхпүтүн наада. Биһиги кыра уурунуу харчылаахпыт, эһиил массыына ылынар былааннаах этим. Уонна мин дьонум да эбиэхтэрэ. Онон төлүөхпүт, эн наһаа айманыма, – күтүөтэ Бүөккэ кыыска туһаайан быһаарда. Кини элбэхтик куолулаабакка, дьыаланан быһаарсар үтүө майгылаах киһи.

– Өйдөөтүҥ? – диэн баран эдьиийэ Дуунньа мичээрдээн кэбистэ.

Күтүөтэ эппит тылын толорбута. Кини бииргэ төрөөбүттэрэ, нэһилиэккэ түөлбэлээн олорор хас даҕаны сис ыаллар буолан, тута харчы мунньа охсубуттара. Света аҕата быыһаммыта.

* * *

– Кыргыттар, сарсын бурдук ыраастааһыныгар барабыт. Хортуоппуй бааһынатын бүтэрдибит. Хаалбыт нэдиэлэҕэ бурдукка үлэлиир үһүбүт, – диэн киэһэ старосталара Зина биллэрдэ.

– Ура! Бурдукка үлэлиир хортуоппуй хомуйардааҕар ордук буоллаҕа! Ыраас үлэ буолуохтаах, – Маня ким-хайа иннинэ санаатын чап гыннарда.

– Ким билэр, төттөрүтүн олус быыллаах буолуо, – Варя, маатыгар кинигэ ааҕа сытан, бытааннык сыыйан саҥарда.

– Ой, кыргыттар, бүгүн киэһэ олохтоох уолаттар кэлиэх буолбуттара. Хата, манна дискотека тэрийэбит дуо? – Надя диэн группаларын саамай модница кыыстара этии киллэрдэ. – Мааттары сааһылаан кэбистэххэ, миэстэ тахсыа. Уолаттарга магнитофон баар үһү. Практикабыт да бүтэрэ бу кэллэ. Зина, эн туох диигин?

Надя, олохтоох уолу кытта доҕордоһон, сүргэтэ улаханнык көтөҕүллэн сылдьар. Хаһан да буоларын курдук, студентка кыргыттар кэлиэхтэриттэн олохтоох уолаттар киэһэ аайы үлэ кэнниттэн кулуупка кэлэ тураллар. Кыргыттар кинилэри «местнай кадрдар» диэн ааттыыллар.

«Местнайдар» гитараларын туппутунан сылдьаллар. Надя Сенята армияттан кэлбит сырдык хааннаах, уһун хатыҥыр уол. Кини кыыһы көрөөт сөбүлээбит быһыылааҕа. Аайа көрдөҕүнэ, кинилэр иккиэн майгыннаһар да курдуктар. Сеня кэллэ да, Надялара сирэйдиин-харахтыын уларыйа түһэр. Кинилэр киэһээҥҥи бөһүөлэк уулуссаларын элбэхтик кэмнээбит буолуохтаахтар.

– Кырдьык, Зина, танцыта тэрийиэҕиҥ ээ, – Маня эмиэ тыл көтөхтө.

– Эттэххэ дөбөҥ, танцыта тэрийиэҕиҥ диэн. Манна музыка бөҕөтө буоллахпытына дэриэбинэ уолаттара бары мустуохтара. Арай, охсуһуу эҥин буоллун, ким эппиэттиир? – Зина сөбүлээбэтэҕин биллэрдэ.

– Зина, баһаалыста, көҥүллээ, бэрээдэги бэйэбит көрүөхпүт, – кыргыттар аны бары көрдөһөн турдулар.

– Чэ, сөп, Аайа уонна Надя бэрээдэккэ персональнай эппиэтинэһи сүгэҕит! – старосталара бэриннэ.

Кыргыттар, «ураа!» хаһыылаах ойон туран, кулууптарын бэлэмнээн бардылар. Киэһэ манна музыка ньиргийдэ, эдэр саас эрчимнээх үҥкүүтэ тэнийдэ, күлүү-үөрүү өрөгөйдөөтө уонна, саас тоҥ буортан ньургуһун сибэкки тылларыныы, сэмэй иэйиилэр уһугуннулар.

Аайаттан Коля диэн куудара баттахтаах, олохтоох уол киэһэни быһа арахпакка сордоото. Бытаан музыка холбонно да, бу күөрэс гына түһэр. Кыыс, уолу хомотумаары, үҥкүүгэ аккаастаабат буола сатаата. Ол гынан баран, уол наһаа кимиилээҕин сөбүлээбэккэ, кэлин куота көтө сырытта. Бэрээдэги көрүөхтээх эппиэтинэһи ылынан, Аайа кулуупка киирэр-тахсар уолаттары тургутан көрө турда. Танцылара ортолоон эрдэҕинэ, холуочук эр бэртэрэ киирэн кэллилэр. Кыыс, аҕа саастаах итирик дьону көрөн, куттанан барар-кэлэр сирин билбэт курдук буолла. Тута Зинаҕа сүүрэн тиийдэ.

– Эппитим буолбат дуо?! Сип-сибилигин музыканы араара оҕус! – Зина хамаандалаата.

Аайа магнитофонтан «Модерн токинг» ырыата кутулла турдаҕына араара оҕуста. Итийэн-кутуйан үҥкүүлүү сылдьыбыт эдэр дьон бары сөбүлээбэтэхтэрин биллэрэн, суугунуу түстүлэр.

– Танцы бүттэ! Күндү ыалдьыттар, тарҕаһаргытыгар көрдөһөбүт! Сарсын эрдэттэн үлэлии барабыт! – Аайа кытаанахтык саҥарда.

– Аайа, эн тугу хамаандалаан бардыҥ? Өссө эрдэ дии! Мы танцевать хотим! – Маня умайыктанна. Мустубут дьон бары кинини өйөөн, Аайа диэки эргиллэ түстүлэр. Куу-хаа, айдаан сатыылаата.

– Танцы бүттэ диири өйдөөбөккүт дуо?! Все-все! Тарҕаһыҥ! – Зина бардьыгынаата.

– Эй, бу бэҕэһээҥҥи бэтэнээскилэри көр! Биһигини абааһы көрөн, дьаабыланан эрэллэрин! Манна ким хаһаайынын биһиги биллэриэхпит! – холуочук дьонтон кыра уҥуохтаахтара, сирэйин ханньаччы туттубутунан, Зиналаах Аайаҕа ынан кэллэ. – Музыкаҕытын холбооҥ диибин дии! Бачча элбэх кэрэ кыргыттар үҥкүүлүөхтэрин-көрүлүөхтэрин баҕараллар буолбат дуо? Доо, көрүҥ эрэ, талбыт курдук кэрэ да кыргыттар дии!

Анарааҥҥылара, куһаҕан баҕайытык ымах гына-гына, кулууп ортотугар кэллилэр.

– Аппанаас, кырдьык, тарҕаһан эрэбит ээ! Дьиэлиэҕиҥ! – эмискэ Коля саҥарда.

– Дьиэлиэҕиҥ буола-буола! Биһиэхэ, убайдаргар, бааһаары гынаҕын дуо?! – кыра киһилэрэ аны уолу уолугуттан харбаата.

– Оонньуута суох барыҥ диибин дии! Билигин ми-лииссийэни ыҥырыахпыт! – Аайа абатыйан кыра киһиэхэ туһаайан хаһыытаата. Ол киһи ылла да, Аайаны күүскэ баҕайы антах аспытыгар, ону эрэ көһүппэтэх кыыс тиэрэ таһылла түстэ. Ол икки ардыгар Коля кыра киһини сыҥаахха биэрдэ.

– Полундра! Наших бьют! – диэн хаһыырбытынан холуочук дьон аҥаар кырыытыттан уолаттары дайбаан бардылар. Аҕыс айдаан манна турда. Куттаммыт кыргыттар ыһыы-хаһыы бөҕөтүн түһэрдилэр, үгүстэрэ таһырдьаны былдьастылар. Харса суохтар хаалан итириктэри тута сатаатылар. Зиналаах Аайа киксибэккэ эрэ охсуһууну тардыбыт дьону таһырдьа утаара сатаатылар. Коля кинилэри өйдөөн: «Итинник хорсун буоллаххытына, таһырдьа тахсан аахсыаҕыҥ!» – диэбитинэн ойон таҕыста, холуочуктар кинини батыстылар.

Кыргыттар сарсыарда уку-сакы туран, суунан-тараанан баран, аһаары оҥосто сырыттахтарына, салайааччылара Михаил Витальевич олохтоох парткому кытта тиийэн кэллилэр. Түүн устудьуон кыргыттары былдьаһан уолаттар хомуур охсуһуулара тахсыбыт үһү диэн сурах дэриэбинэни толоро охсубут. Михаил Витальевич сүр ыараханнык туттан кэлэн олорунан кэбистэ. Аттыгар партком дьэбин уоһуйан олордо.

– Кыргыттар буолан баран сааппаккыт даҕаны! Бары хомсомуолларгыт буолуо өссө. Ким эһиэхэ танцыны тэрийэргитигэр көҥүлү биэрбитэй?! Кимиэхэ да эппэккэ, кистээн үҥкүү тэрийэн, хомуур охсуһууну тардыбыккыт! Хайаан да миэрэ ыллахха табыллар! Эһиги, үрдүк үөрэх устудьуоннара, атыттарга холобур буолуохтаах ыччаккыт, оттон эһиги киһи өйүгэр баппат быһылаанын тардыбыккыт! – олохтоох партком улаханнык кыһыйан-абаран туран мөҕөр-этэр.

– Группа старостатыгар Зинаида Ивановаҕа тылла биэриэҕиҥ. Зина, бэҕэһээ манна туох буолбутун хайдах баарынан кэпсээ эрэ, – Михаил Витальевич, улаханнык сылайбыт киһи курдук туттан олорон, иһиттэн нэһиилэ ыган таһаарда.

Зина чочумча саҥата суох турда.

– Биһиги практикабыт түмүктэнэн эрэр, онон олохтоох ыччаты кытта бииргэ танцы ыытарга быһаарыммыппыт. Кыргыттар бары үлтү хаайан, үҥкүү тэрийбиппит. Итинник быһыы тахсыан билбэтэхпит. Олохтоох итирик дьон кэлэн охсуһууну тардыбыттара. Итириктэр кэлээттэрин кытта группа комсора Аайа биһикки үҥкүүнү тута тохтоппуппут, – Зина, долгуйан бэргэһэтин кум-хам имитэ-имитэ, быһаарда.

– Так, билигин танцыны тэрийиэххэ диэн ким бастаан тыл көтөхпүтүн миэхэ этиҥ эрэ, – партком, уордайбыта ааһан, бытааннык сыыйда. Ол саҥата күлүк суолталаахтык иһилиннэ.

– Суох, биһиги бары тыл көтөхпүппүт, – Зина хап-сабар эппиэттээтэ.

– Оннук буолбат. Хаһан баҕарар биир киһи саҕалыыр, идея биэрэр, тэптэрэр, тыл көтөҕөр баҕайыта. Ону атыттар хабан ылаллар, толороллор. Ол идея биэрээччи хаһан баҕарар обществоҕа кутталлаах чилиэнинэн буолар. Чэ эрэ, этиҥ, кимиэхэ танцы тэрийэр туһунан санаа бастакынан күлүм гыммытай?

Партком дьыаланы улаханнык саллатар көрүҥнээҕин өйдөөн, Михаил Витальевич университекка тириэрдибэккэ, миэстэтигэр быһаарсарга сананна.

– Роман Романович, охсуһуу тахсыбыта, биллэн турар, хомолтолоох. Ол гынан баран, хата ким да эчэйбэтэх, дьыаланы манна быһааран кэбиһэр инибит? Биллэн турар, буруйдаах студенткалар кытаанах дьүүлгэ тардыллыахтара.