Текст книги "Сырдык курус"

Тетя Надя бүгүн Аайа үөрэххэ киирбитин бэлиэтээри түбүгүрэ сылдьар. Татьяна Иннокентьевна утаран көрбүтэ да, санаабытын оҥорон баран тэйэр майгылаах Надя ону ылымматаҕа чуолкай. Куоракка баар аймахтарын, билэр дьонун, бэйэлэрин оҕолорун, сиэннэрин түмпүттэрэ сүүрбэттэн тахса буоллулар. Даачаҕа таһырдьа остуол тардан кэбистилэр. Күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн. Тетя Надя оҕуруотун аһа өлгөм, дьонун харса суох хамаандалаан, ким салаат кырбыыр, ким алаадьылыыр, Бүөтүргэ саамай эппиэтинэстээх үлэ тигистэ: аһаҕас уокка улахан чугуун иһиккэ узбектардыы плов астыыр.

– Кылаабынайа, луугу харса суох кутуохха наада. Кинилэр ириистэрэ тоҕо бороҥ өҥнөөх буоларый? Тоҕо диэтэххэ, лууктарын хараҥа бороҥ буолуор диэри мас арыытыгар ыһаарылыыллар.

– Пахай да! Ол хоруоруор диэри ыһаарыламмыт луук туох аанньа буолуой? Эн ол омуктары үтүктэн аскын хоруорда сылдьаайаҕын, киһи иһэ-үөһэ аһыйыах! – Надя куолутунан оҕонньорун мөҕөр-этэр.

– Надя, маннык мааны крахмаллаах ыскаатары даачаҕа тэлгээмэ ээ. Бу курдук лен ыскаатары Саҥа дьыл эрэ бырааһынньыгар туттуоха сөп, – Татьяна Иннокентьевна, хаһаайка дьиэттэн муус маҥан крахмалланан ха-чыгырыы сылдьар ыскаатары таһааран остуолга тэлгээн эрэрин көрөн, этэн көрдө да, биллэн турар, Надята ону ылыммата. Бырааһынньык остуола ханна да буоллун мааны буолуохтаах диир кини. Тетя Надя төһө да үөрэҕэ суох буоллар, ис-иһиттэн үчүгэйгэ, кэрэҕэ тардыһыылаах. Кини ити ыскаатара эрэ буолбакка, туох баар утуйар таҥаһа, сотторо барыта крахмаллаах буолар. Кини чэнчиһинэн, түргэн-тарҕан туттунуулааҕынан аймахтарыгар киэҥник биллэр. Хас да киһи кэлэн хонон-өрөн аастын, тетя Надя хайаан да муус маҥан хачыгырас утуйар таҥаһы тэлгээн биэрэриттэн Татьяна сөҕөр. Надялаахха кэллэххинэ боростуой иһиттэн аһаабаккын: биилкэтэ-ньуоската үрүҥ көмүс, эбиэккэ миинин көмүс дуйдаах үрүҥ фарфор иһиккэ кутан остуол ортотугар уурар идэлээх, чэйин тус-туһунан чааскыга куппат, хайаан даҕаны үчүгэй сэрбиис иһитин туттар. Надежда Дмитриевна көстөр дьүһүнүгэр даҕаны ураты геннааҕа биллэр. Кинини, омос көрөөт, туох эрэ улахан үлэһит дии санааччылар. Маҕаһыын атыыһыттара ас-таҥас үчүгэйин көрдөрөллөр, автобуска киирдэҕинэ миэстэлэрин тута туран биэрэллэр. Ол курдук кини ис-иһиттэн дьону баһыйар ураты күүстээх. «Сөп буоллаҕа. Кинээс сыдьааннарын ханнык да революция, социализм суурайар кыаҕа суох», – диир үгэстээх тетя Надя.

Ыалдьыттар бары мустубуттарын кэннэ даача хаһаайката Надежда Дмитриевна мааны остуолугар ыҥырда. Даачатын да иһитэ киниэнэ дьэрэкээн: салаат, фрукта арааһа фарфор сэрбиискэ ууруллан күҥҥэ күлүмүрдүү оонньууллар. Бүөтүр хотуна пловун хайҕаабытыттан сүргэтэ көтөҕүллэ сылдьар. Киһиэхэ барытыгар кичэйэн астаабыт аһын амсатыан баҕарар.

– Бэйи эрэ, эн, ыксаама! Ыалдьыттар остуолга да олоро иликтэриттэн хайдах итии аһылыгы сыҥалыыгын? – Надя кэргэнин сэмэлээтэ.

Кэлбит дьон суугунаһан миэстэлэрин булбуттарын кэннэ Надежда Дмитриевна туран тыл эттэ:

– Мин манна аймах-билэ дьоммутун биир үөрүүлээх түгэҥҥэ ыҥырдым. Биһиги ытыктыыр балтыбыт Татьяна кыра кыыһа Аайа үрдүк үөрэххэ экзаменын барытын туйгуннук туттаран киирдэ. Балтым барахсан олох охсуутун эрдээхтик тулуйан, оҕолорун үчүгэйдик иитэн, үөрэхтээх дьон оҥортоон эрэриттэн олус үөрэбин. Аҕата, бас-көс киһитэ суох оҕолору иитэр уустугун бары билэбит. Күтүөппүт Коля күөгэйэр күнүгэр үлэ үөһүгэр сылдьан, эмискэ биһиги кэккэбититтэн туораабыта барыбытыгар да улахан сүтүгүнэн буолбута. Биһиги аймаҕы өрө тардыахтаах, үрдүкү былааска тахсар кыахтаах киһибит ити курдук дьылҕаламмыта ыарахан. Аайа аҕатыгар майгынныыр кыыс, үөрэҕэр наар туйгун, кытаанах майгылаах, оттомноох оҕо инникитин аҕатын туйаҕын хатарыаҕа. Биһиги дьиэ кэргэн аатыттан эҕэрдэлээн туран бэлэхпитин туттарабыт, – диэн баран баархат тастаах хоруопкаттан кыһыл көмүс биһилэҕи таһааран кыыска туттарда уонна иэдэһиттэн кытаанах соҕустук сыллаан ылла.

– Уой, Аайа көрдөр эрэ. Наһаа да үчүгэй биһилэ-эх! Ыйааһына ыарахан баҕайы, ол аата көмүһэ элбэх, – Лера биһилэҕи кэтэн көрө оҕуста. – Үөрэххэ киирбиппинэн дьонум миэхэ да кыһыл көмүс биэрэллэр ини. Ээ, арба, кимиэхэ да «вольнослушателинэн» киирбит диэн этээйэҕин. Миэстэ таҕыстаҕына, син биир студентка буолуом дии. Бастакы сылга элбэх оҕо кыайбакка быраҕар үһү.

– Туох диэн эттэҥий, Лера, биллэн турар, кимиэхэ да эппэппин. Кылаабынайа, иккиэн бииргэ үөрэниэхпит, 14-с корпуска олоруохпут. Доо, эн үөрэххэр кыһаллыаххын наада, оччоҕуна эрэ ылыахтара дии. Ити Ваняҕар олус убанан хаалбыккын быһыылаах. Маҥнайгы куурустан кэргэн тахса сылдьаайаҕын, – Аайа дьүөгэтигэр сибигинэйэр.

– Кэргэн таҕыс диирэ буоллар, сарсын да эргэ барыам этэ. Мин Ваняны наһаа таптыыбын. Кинитэ суох күнүм аастаҕына, ол күн миэхэ суоҕун тэҥэ. Спортсмен буолан, сбордара элбэҕэ бэрт. Билигин Красноярскайга күрэхтэһиигэ сылдьар. Ахтан аҥаарым эрэ хаалла.

– Лера, мин санаабар, эн киниттэн сылтаан экзаменнаргар сүгүн бэлэмнэммэккэ үөрэххэ нэһиилэ киирдиҥ. Ону даҕаны аҕаҥ кэпсэппэтэҕэ буоллар, олох да үөрэхтэн матыаҥ этэ. Ол иһин этэбин, таптал тапталынан, оттон эн үөрэххэр ылсыахтааххын, – Аайа идэтинэн дьүөгэтин үөрэтэр.

– Эн тапталы билбэккин, ол иһин наһаа тымныыгын. Били автобуска билсибит физик уолуҥ иҥээҥнээн биэрээхтиир дии, киһи аһыныах. Тоҕо олох чугаһаппаккын? – дьүөгэтэ Аайа кэбирэх сиринэн киирэ сатыыр.

– Ону-маны тыллаһа олорума. Хата, минньигэстик аһаа.

Аайа уопсайга хос ылла. Хоско түөрт буолан олорор буоллулар. Бүлүү эҥээриттэн сылдьар Рита эмиэ быйыл оскуоланы бүтэрбит, иккиэн эт саастыылар. Уонна икки аҕа саастаах кыргыттар түбэстилэр: иккиэн дьүөгэлиилэр, Бүлүү педучилищетын бүтэрэн баран, үс сыл оскуолаҕа үлэлээбит «саастаах» кыргыттар. Кинилэр, уопсайга олоро үөрэхтээх буоланнар, хаһаайыстыба боппуруоһун тута илиилэригэр ыллылар. Сытыы-хотуу Аня кыыс тута харчы хомуйда уонна хоспутун өрөмүөннүөхпүтүн наада диэн быһааран кэбистэ. Людатыныын хайдах өҥнөөх обуойу ылалларын, туох иһит-хомуос наадатын, түннүккэ штора наадатын дуу, түүл ордугун дуу туһунан бэрт өр сүбэлэстилэр.

– Кыргыттар, эһиги «Тысяча мелочей» маҕаһыынтан иһиттэ атыылаһыҥ, тугу ыларгытын манна суруйдум, – Аня кыргыттарга кичэллээхтик суруллубут испииһэктээх кумааҕыны туттаран кэбистэ. – Оттон биһиги «Уют»-ка баран обуой, түннүк сабыыта көрүөхпүт.

Аайа, бэйэтэ дьаһайа сылдьарга үөрэммит буолан, Аня ити курдук быһан-отон бирикээстээн эрэр курдук саҥарарыттан кыһыйа санаата.

– Аня, биһиги эмиэ бу хоско олоробут. Эһигиттэн итэҕэһэ суох толору бырааптаахпыт. Тоҕо эн барыбыт оннугар дьаһайаҕыный, тоҕо биһигини кытта сүбэлэспэккитий? – Аайа аахсан турда.

– Тыый, бу кыыс чобуотун көр! Мин эйигиттэн төһө эмэ аҕа буоллаҕым дии! Олоҕу билбит киһи буолан этэбин ээ. Оччоҕуна, Аайа, эн туох этиилээххиний?

– Мин сааһынан көрөн дьыаланы быһаараргын сөбүлээбэппин. Биһиги бары тэҥ бырааптаахпыт. Эн дьаһалгын утарбаппын гынан баран, бары биир сүбэнэн сылдьыахтаахпыт дии саныыбын, – Аайа, наһаа өрө барбыт кыыһы оннун булларыан баҕаран, санаатын эттэ.

Ол да буоллар эдьиийдэрин тылын ылынан, кыргыттар иһит-хомуос атыылаһа маҕаһыыҥҥа тэбиннилэр.

– Маладьыас! Аахсыбытыҥ үчүгэй. Аня олус хамаандалаары гынар. Санаан көр, үөрэхпитин бүтэриэхпитигэр диэри бары бииргэ олоруохпут дии. Мин эмиэ Аня этиитинэн олорор санаам суох, – таһырдьа тахсан иһэн Рита санаатын үллэстэр. Аайа саҥата суох истэн кэбистэ. Кини иһигэр өрөлөспүтүттэн эмиэ да кэмсинэ саныыр. Дьиҥэр, Аня сөпкө да дьаһайар курдук. Кыргыттар улахан суумка муҥунан хаһаайыстыбаҕа наадалаах иһити-хомуоһу атыылаһан ыкса киэһэ кэллилэр. Анялаах Люда бэлиэр кэлэ охсубуттар.

– Балтыларбыт барахсаттар иһит бөҕө соһон аҕалбыттар. Көрүҥ эрэ, биһиги түннүккэ үчүгэй баҕайы сабыы ыллыбыт. Бу, хайдаҕый? – Аня түннүгүн таҥаһын аҕалан Аайаҕа көрдөрдө.

– Син дии. Ол гынан баран, атын өҥө суоҕа дуо?

Оруосабай өҥтөн сотору сылайарбыт буолуо, – кыыс санаатын аһаҕастык эттэ.

– Бу мин саамай сөбүлүүр өҥүм. Обуойбутун эмиэ маныаха дьүөрэлиини ыллыбыт ээ. Хараҥа хоспут биирдэ сандаара түһүөҕэ! Көрөөрүҥ эрэ, – Аня иннин биэрбэт.

Татьяна Иннокентьевна дойдутугар барбыта икки нэдиэлэ буолла. Аайа утуйаары сытан ийэтин, эдьиийин туорхаһыйыар диэри ахтыбытын сүрэхтиин-быардыын курдаттыы өйдөөтө. Сир үрдүгэр баар саамай чугас, күндү дьонун санаан уйадыйда. Кыысчаан туттуна сатаата да, хараҕын уутун кыатаммата. Олох билбэт, эйигин өйдөөбөт дьону кытта олорор уустук да буолсу. Аайа бу түүн кинини күүтэр бүтүн олох иннигэр бэйэтин чараас, уйан сүрэхтээх кып-кыра киһи курдук сананна.

Кыыс сарсыарда ас сытыттан уһуктан кэллэ. Аня бэлиэр туран сарсыардааҥҥы аһылыгы буһаран ырааппыт.

– Подъем! Кыргыттар, туруҥ-туруҥ! Билигин аһыы охсон баран хоспутун обуойдуохпут. Бу өрөбүллэргэ эрэ оҥостор кыахтаахпыт. Понедельниктан практикабыт дии. Аайа, Рита, чэ, кытаатыҥ! Эһигини маанылаан бүгүн алаадьылаатым.

Сандааран, былыта суох ыраас күн үүммүт. Аайа оронуттан сымсатык ойон туран тыыллаҥнаата. Түүн туорхаһыйбыт санаата күдэҥҥэ көппүт. Олох диэн кэрэ, күүтүүлээх остуоруйа тэҥэ! Кыыс, сотторун, суунар тэрилин ылаат, көрүдүөргэ тилир гынан хаалла.

– Аня, бөлүүн Аайа ытыырын истибитиҥ? – Люда уһун хара баттаҕын бытааннык өрүнэ олорон ыйытар.

– Истэн. Саҥа оскуоланы бүтэрбит оҕо дьонун ахтара буолуо. Уопсай олоҕун да атыҥыраан эрдэҕэ, киниэхэ барыта саҥа, атын буоллаҕа. Санаатын көтөҕөөрү бу алаадьылаатым.

Кыргыттар күө-дьаа буолан аһаатылар. Онтон хосторун өрөмүөннүүр түбүгэр түстүлэр: Аня килиэйи бэлэмниир эппиэтинэстээх үлэни ылла, Риталаах Аайа обуойу кээмэйдээн быһааччы буоллулар. Обуойдарын барытын бэлэмнээн баран, килиэйдээри сырыттахтарына ааннарын тоҥсуйдулар.

– Да, да, киириҥ! Кимий? – кыргыттар бары биир киһи курдук хаһыытаһа түстүлэр.

– Аайа манна олорор дуо? – диэбитинэн төгүрүччү көрбүт, ыас хара хойуу баттахтаах уһун уол хоһу өҥөйдө.

– Манна, манна. Эн кимҥиний? Туох наадалааххын? – Аня, бокуойа суох ыйытан, уолу улаханнык симитиннэрдэ.

– Мин Андрейбын, физфакка үөрэнэбин. Быйыл саҥа киирдим, – уол, аан аттыгар туран, хараҕын Аайаттан араарбакка эппиэттиир. – Хоскутун оҥосто сылдьар эбиккит дии? Көмөлөһөбүн дуо?

– Көмөлөс-көмөлөс. Эн үөһэ тахсан, хата, обуойу тутааччы буол эрэ, – Аня дьаһайа оҕуста.

Андрей, ону эрэ күүтэн турбут киһи курдук, сымсатык остуол үрдүгэр таҕыста. Аайалаах Рита обуойу, килиэйинэн биһэ-биһэ, уолга ууналлар уонна аллара туран тирээпкэнэн кичэйэн сотоллор.

Аайа саҥата суох кистии-саба уолу көрөр. Андрей бу сайыҥҥыттан хайдах эрэ уларыйан хаалбыт курдук. Оттомурбут дуу… Сайын автобуска көрөн баран туох ааттаах сытыы, ньоҕой уолай диэн букатын сөбүлээбэтэҕэ. Ол иһин киниттэн наар куота сылдьара. Кыыс уолу бүгүн атын хараҕынан көрдө. Таас дьиэни элбэхтик обуойдаабыт киһилии сатабыллаахтык туттар-хаптар, элбэҕи саҥарбат, арай, истиҥ хараҕынан кини диэки көрөр. Аайа уол көрөрүттэн кыһаллыбат бэйэтэ бүгүн тоҕо эрэ долгуйан сүрэҕэ толугуруу тэбэр.

– Маладьыастар! Эһиги салгыы бу курдук баран иһиҥ. Оттон биһиги Людалыын ас атыылаһан кэлиэхпит. Табылыннаҕына, халбаһы ылыахпыт, – Анялаах хомунан тахсан бардылар.

Ураты чуумпу сатыылаабытыгар Рита саҥа аллайда:

– Аайа, туох да куһаҕана суох обуой эбит дии? Үчүгэй баҕайы роза сибэккилэрдээх. Хоспут, кырдьык, сырдаан хаалла.

– Мин Аняны сыыһа хомоппуппун. Тугу санаабыппын этэн кэбиһэбин, сороҕор онтукпуттан кэмсинэбин.

– Арай, сибэккилээх буолан тэҥнииргэ эрэйдээх буолуо. Хата, эһиги бэрт баҕайытык быспыккыт дии, – Андрей кэпсэтиигэ кыттыһар.

Сотору истиэнэ эркиннэрин барытын бүтэрдилэр. Түннүк үрдүнэн, батарея аттынан кыра миэстэлэр хааллылар.

– Чэ, бүттүбүт. Бу кыра хаалбыты бэйэбит ситэриэхпит. Рита, мэктиэтигэр хоспут кэҥээн хаалбыт курдук дии! – Аайа өрө ыстаҥалаан ылла.

Араас обуойдарынан көрөн турбут хараҥа хос биирдэ сырдаан, киэркэйэн хаалла. Андрей остуолтан ойон түстэ:

– Мин миссиям бүттэ быһыылаах. Бөҕү таһаарыахха баар эбит.

– Эс, бэйэбит хомунуохпут. Онто да суох барытын эн обуойдаан биэрдиҥ дии, – Аайа утаран көрдө да, уол бөҕү-сыыһы хомуйан киирэн барда. Бөхтөрүн куулга симтилэр. Андрей тахсаары туран:

– Аайа, мин эйигин киинэҕэ ыҥыраары гыммытым. Сарсыҥҥыга билиэт ылабын дуо?

– Сөп, – диэбитин кыыс кулгааҕа эрэ истэн хаалла.

Кыргыттар хойукка диэри хосторун сууйдулар. Үлэ түмүгүнэн кэрэ. Үлэлэрин үмүрүтэн, дьэ, «һуу» диэн олордохторуна, Анялаах Люда бу айдаан-куйдаан буолан киирэн кэллилэр.

– «Туймаадаҕа» халбаһы бырахпыттарын истэн, онтон баран бу икки паалканы ыллыбыт. Уочарата диибин диэн, «турбутуҥ-турбатаҕыҥ» диэн этиһии-моргуор онно баар! Хата, манна иккис этээскэ олорор кыргыттар туралларыгар быһа киирэн ыллыбыт ээ. Онтон атын олох да матыа эбиппит, – Аня сирэйэ-хараҕа турбута сүрдээх.

– Быһалыы киирдилэр диэн уочарат кэннигэр турааччылар айдааран барбыттарыгар, үүрүллэр дьон буоллубут дии санаабытым. Хата, Аня «эбиэт кэннэ кэлэн уочараттаабыппыт» диэн дэлби аахсан, быраҕыллыбатыбыт ээ, – бэл, кыраҕа ымыттыбат холку киһи Люда хараҕа чоҕулуҥнаабыт.

– Инньэ диэн халбаһыттан матыахпыт дуо? Кыргыттар, бүгүн тото-хана халбаһы сиир дьон буоллубут!

Халбаһы айдааныгар буолан, хосторо уларыйбытын тута өйдөөбөккө гынан баран, дьэ, саҥа аллайдылар:

– Уой, бу красотаны көрүҥүтүүй! Кыргыттаар, хоспут наһаа да астык буолбут дии! Какие молодцы! – Аня омунугар сүүрэн кэлэн Аайалаах Ританы кууһан ылла.

Бу киэһэ 14-с корпус биир дьоҕус хоһугар үөрүү-көтүү хонно. «Докторскайтан» ураты минньигэс халбаһы баар үһүө? Саҥа обуойдаммыт хос саҥа олоҕу түстүүр тыыныттан ордук күүстээх эрэл баар буолуо дуо? Тапталы, дьолу кэтэһэр эдэр саастан ураты кэрэ туох баарый?

Аайалаах куурустара практикаҕа бараары түбүгүрэллэр. Амма оройуонугар хортуоппуй хостооһунугар уонна бурдук ыраастааһыныгар үлэлии барар буоллулар. Өйтөн суруйуу экзаменын туппут преподаватель кинилэр группаларын куратора буолбут. Уопсайга олорор оҕолор бэйэ-бэйэлэрин кытта билсэн ырааппыт буолан, көҥүллүк тутталлар-хапталлар, куорат устудьуоннарын көрөллөр-истэллэр. Аудитория иһигэр айдаан-куйдаан куратордара да киирбитин кэннэ намыраабата. Эмискэ кыргыллыбыт баттахтаах, ачыкылаах уһун хатыҥыр кыыс ойон турда:

– Прекратите шуметь! Вы что, не видите, что преподаватель зашел?!

Оҕолор бары соһуйан ах бардылар. Преподавателлэрэ саҥа үөрэҕин бүтэрбит көрүҥнээх. Оҕолору буойбут кыыс диэки хайыһан баран:

– Спасибо, – симиктик махтанна. – Ну, что же, давайте знакомиться. Я буду вашим куратором, меня зовут Ирина Васильевна. Прежде всего, я всех поздравляю с поступлением в Якутский государственный университет. Вы прошли немалый конкурс и стали студентами лучшего высшего учебного заведения Сибири и Дальнего Востока. А теперь познакомимся поближе.

Ирина Васильевна испииһэгин арыйан, оҕолору биир-биир туруоран, ааттарын-суолларын билистэ.

– Как всегда у нас подавляющее большинство – девушки.

– А нам-то как повезло! – инники эрээккэ олорор уолаттар дьээбэлэнэллэр.

Ирина Васильевна, уолаттар тылларыгар кыһаммакка, боччумнаахтык туттан туран:

– А теперь нам надо выбрать старосту группы. Какие будут предложения? – диэн ыйытта.

Үчүгэйдик билсэ илик буолан, оҕолор чочумча саҥата суох олордулар.

– Я, наверное, буду старостой. В группе я самая старшая, – оҕолору буойбут кыыс чуолкай куолаһа иһилиннэ.

– Возражения будут?

Ким даҕаны утарбата.

– Ура! Практикаҕа барабыт! Оскуолаҕа күһүн хортуоппуй хостооһунугар үлэлиир үчүгэй баҕайы буолааччы дии? Романтика диэн онно баар! – Рита улаханнык астыммыт көрүҥнээх.

– Биһиэхэ романтика олох наадата суох. Люда биһикки манна өрөмүөн үлэтигэр хаалар буоллубут, – Аня, оронугар баайа олорон, сонунун кэпсиир.

– Да? Оттон ону биһиэхэ тоҕо эппэтэххитий?

– Бу эттим дии.

– Эчи дьиктитин! Эрдэттэн сүбэлэһиэххэ да баара… – Аайа Анялаах туспа тутта сатыылларын сөбүлээбэтин биллэрэр.

– Чэ, Аайа, барбат буоллахтарына барбатыннар. Эн биһикки хомунуох. Биир ыйга барабыт дии, элбэх таҥас наада буолара буолуо.

– Кылаабынайа, сылаас таҥаста илдьэ барыҥ. Эрэһиинэ саппыкылааххыт дуо? Утуйар таҥаһы эмиэ ылыахха наада, – Аня идэтинэн дьаһайар.

– Мин таҥаһым барыта дьоммор хаалбыт. Онно баран хомунар эбиппин, – Аайа уопсайга толору көһө илик. Соло булан тетя Надялааҕар да сылдьыбат.

– Куоракка дьонноох абыраммыт кыыскын. Уопсай сүпсүлгэниттэн ыалга баран сынньана түһэр киһи бэрт да буолуо этэ. Туспа ванналаах, туалеттаах, өҥнөөх телевизордаах, үчүгэй миэбэллээх дьиэҕэ олорбут киһи-и, – Аня, сибиитэрэ баайарын тохтотон, үөһэ көрөн баран, өрө тыынан ылла.

Аайа аан таһыгар саайыллыбыт тоһоҕоттон сырдык өҥнөөх плаһын элитэн ылан таҥнан тахсаары турдаҕына, ааны симиктик тоҥсуйан Андрей өҥөйдө. Уолу көрөн кыыс сирэйдиин сырдаата, түргэнник тахсар ааны былдьаста.

– Аайа, киэһэ кэлэҕин дуо? – Ритата кэнниттэн хаһыытыы хаалла.

– Көрүөҕүм.

Күһүҥҥү тымныы курас күн Аайаҕа сылааһынан илгийэр. Уоллаах кыыс аа-дьуо хааман иһэллэр.

– Биһиги практикаҕа Аммаҕа барар буоллубут. Оттон эһиги?

– Мэҥэ Хаҥаласка тахсан хотон тутуутугар үлэлиэхтээхпит. Биһиги факультеппыт тутар этэрээтэ быйыл сайын туппут хотонун ситэриэхтээхпит. Онно аҕыйах буолан барабыт.

– Рита Аммаҕа барарыттан үөрэ ахан сылдьар. Салгыҥҥа көччүйэ оонньуохпут диэн астынар. Тыаҕа үөскээбит буолан, куоракка тыына-быара ыгыллар быһыылаах. Дьиҥэр, биһиги бары даҕаны тыа сирин киэҥ дуолатыгар көҥүл улааппыт оҕолор буоллахпыт, – Аайа ис киирбэхтик мичээрдээн ылла.

– Аайа, ыйы быһа көрсүбэт буоллахпыт… Биһиги кэлэр понедельникка айанныыбыт. Мин эйигин хайа сах ахтыбыт курдукпун, – уол кистии сылдьыбыт иэйиитин симиктик быктаран эттэ.

Аайа аһаҕас, истиҥ кэпсэтиигэ бэлэмэ суох. Андрейга хайдах сыһыаннаһарын бу диэн быһаара илик.

– Биир ый күргүөмнээх үлэҕэ биллибэккэ ааһыа. Хата, онно айылҕаҕа, көҥүлгэ көччүйэн миигин саныаҥ да суоҕа, – кыыс, долгуйбутун биллэримээри, күлэн ылла. – Андрей, чэ, пока, мин дьонум дьиэтигэр кэллибит.

– Аайа, мин… эйиэхэ тугу эрэ этээри гынабын… – Андрей кыыһы, билигин бардаҕына аны хаһан даҕаны көрүөм суоҕа диэбиттии, илиититтэн харбаан ылла.

– Андрей, до свидания! – диэн баран Аайа, илиитин сулбу тардан ылаат, дьиэтин диэки сүүрэ турда.

Тетя Надя, Аайа практикаҕа барарын истэн, улахан түбүккэ түстэ. Тыаҕа тымныы кулуупка дуу, эргэ оскуолаҕа дуу түһэриэхтэрэ, утуйар таҥас диэни биэриэхтэрэ суоҕа, онон бэриинэлиин, сыттыктыын барытын бэйэм бэлэмнээн биэриэм диэн холоруктанар. Аайа аккаастаан көрдө да, «мин ордук билэбин, хас оҕо миэхэ олорон бу курдук практикаламмыта буолуой?» диэн олох саҥардыбат.

– Бүөтүр, ыл, гаражтан булка илдьэ сылдьар табаҥ тириитин киллэр эрэ! – оҕонньорун хамаандалаата. – Аайа, куһаҕан бэриинэ дии санаама. Соторутааҕыта таба тириититтэн бэйэм тикпитим. Күтүөҥ булка биирдэ эрэ илдьэ сылдьыбыта.

Аайа практикаҕа барар таһаҕаһа сотору бэлэм буолла. Бугул саҕа таҥаһы көрөн, кыыс саҥата суох өрө тыынан кэбистэ.

– Тыаҕа тиийэн баран, эдьиийгэр махтаныаҥ! Маны сүгэн барыам дии санаама, күтүөтүҥ массыынанан өрүс пуордугар киллэрэн биэриэҕэ. Биһигиттэн айанныаҥ буоллаҕа дии, – тетя Надя быһааран кэбистэ.

Надежда Дмитриевнаҕа утаран туһа суоҕун билэр буолан, Аайа хаалларбыт малын ыла, кыргыттарыгар Аммаҕа дьонуттан барар буолбутун этээри, киэһэрэ илигинэ уопсайыгар баран кэлэргэ сананна.

– Аайа, аһаан баран барбаккын дуо? – эдьиийэ куукунаҕа иһити-хомуоһу тыаһата сылдьан ыйытар.

– Суох, тетя Надя. Наһаа киэһэрэн хаалыам. Кэлэн баран аһыаҕым.

– Эмиэ да сөп. Тардыллыбакка түргэнник кэлээр, – кыыс кэнниттэн эдьиийин саҥата иһилиннэ.

Аайа уопсайга тиийбитэ, олох күөстүү оргуйан олорор: кыргыттар өтүүк, былаачыйа тута-тута сүүрэллэр, уолаттар аппаратураны тутан киллэрдилэр. Комендант эрдэттэн суоһурҕанан кыыһырбыт көрүҥнээх көрүдүөр устун хааман иһэрин Аайа утары көрсөн дорооболосто да, анарааҥҥыта көрбөккө да бара турда.

– Хайа, бу туох ааттаах сүпсүлгэнэ буолла?

– Уой, хата кэллиҥ дии! Аны дьонугар хоно хаалыа диэн долгуйа ахан олоробун. Бүгүн киэһэ дискотека буолар! – Рита сүргэтэ көтөҕүллүбүтэ сүрдээх. Бүгүдьүүлэрин ууга оргутунан баран баттаҕын эринэ олорор. – Аайа, миэхэ араҕас комбинезоҥҥун уларсаҕын?

– Бу кыыс эмиэ киһи таҥаһын көрдөөн эрэр. Туох куһаҕан привычкалааххыный? – Аня, бэйэтэ тиктибит от күөҕэ өҥнөөх солко куоптатын өтүүктүү туран, Ританы буойда.

– Кэт-кэт. Мин дискотекаҕа кыайан сылдьыбаппын. Тетябар билигин тиийиэм диэн тылбын биэрэн кэллим. Таҥаспын ылаары кэллим. Өрөбүллэрбин дьоммор атааран баран, онтон үргүлдьү пуорка тиийэр буоллум.

– Оо дьэ! Оччоҕуна мин кимниин сылдьабын? Барыма ээ! Бүгүн билсиһии биэчэрэ буолар дии, – Рита улаханнык хомойдо.

– Ок-сиэ! Бу да кыыс тылын! Оттон биһигини да кытта сырыттаххына, тугуй? Оннук кырдьаҕастар диэн кыбыстаҕын дуу? – Аня, эдэр-кырдьаҕас диэн арааралларын олох сөбүлээбэт буолан, эмиэ өһүргэннэ.

– Аня, ким да эйигин кырдьаҕас диэбэтэ ээ! Тоҕо эмиэ өһүргэнниҥ? Боруоста миэхэ Аайалыын ордук интэриэһинэй буоллаҕа дии!

– Кыргыттаар, танцы иннинэ этистэххитинэ, бары да матыахпыт. Эйэ дэмнээхтик олоруоҕуҥ дуу, – Люда кыргыттарын уоскута сатаата.

Аайа аныгы муодаҕа эппиэттиир комбинезонун суумкатыттан хостоон Ритаҕа биэрдэ. Бу сайын ийэтэ тикпитэ.

– И не стыдно тебе, Рита? Аайа бэйэтэ да кэтэ илик саҥа таҥаһын уларсаргыттан? – Аня, санаабытын этэн тэйэр идэлээх буолан, саҥата суох хаалбата.

– Аайа – мин дьүөгэм! Уларсарын кэтиминэбин!

– Конечно, кэт, Рита. Үчүгэй баҕайытык сынньанаарыҥ, уолаттар аҕыйах да буоллаллар, баҕар, атын факультет студеннарын киллэриэхтэрэ. Оччоҕуна, интэриэс улаатыа.

– Комендаммыт хантан киллэриэй? Ааҥҥа бэйэтинэн турдаҕына кумаары да аһардыа суоҕа! – Рита уоһун толлотто.

Аайа, суумкатын туппутунан хоһуттан тахсан баран иһэн, көрүдүөргэ дьүөгэтин Лераны көрсө түстэ. Лера туох эрэ улахан кистэлэҥи билэрин нэһиилэ туттуна сылдьар киһи курдук көрүҥнээх.

– Привет! Дискотекаҕа сылдьаары уос-тиис оҥостон эрэҕин дуу? – Аайа дьүөгэтэ танцы диэн баран муннука ытыырын билэр буолан ыйытта.

– Пахай, манна дискотекалаан да диэн! Биһиги компаниянан рестораҥҥа бараары сылдьабыт, ол кэнниттэн квартираҕа барабыт. Хата, биһигини кытта барсаҕын дуо?

– Суох, суох. Дьоммор барыахтаахпын.

– Наһаа да скучнай олохтооххун! Билигин көрүлээн хаалбатаххына, хаһан сылдьыаххыный?

– Лера, биһиги кууруспутун практикаҕа Аммаҕа ыыталлар, өйүүн бардыбыт. Оттон эһиги ханна үлэлии бараҕыт?

– Аайа, билэҕин дии, мин, окуолаҕа да үөрэнэ сылдьан, окко да, практикаҕа да барбат этим дии. Ваня билэр уолаттара справка оҥоруох буолбуттара. Чэ, мин сүүрдүм. Таҥаспын уларытта кэллим. Пока, пока!

– Пока. Лера, баһаалыста, сэрэнэн сырыт эрэ.

«Лера куоракка кэлэн баран наһаа да уларыйбыт. Наар куорат оҕолоругар тардыһар. Өйө-санаата таҥас, омук косметиката. Бииргэ үөрэнэр куорат кыргыттарын үтүктэр быһыылаах. Вольнигынан киирэн баран, бэйэтин үчүгэй өттүнэн көрдөрө сатыаҕын. Аны практикатын барбатаҕына туох дииллэр? Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан биир да күн көрсүбэтэхпитинэ тэһийбэт буоларбыт. Билигин кини тэйэ көтө сылдьар курдук. Аны үөрэҕиттэн уһуллан хааллаҕына, дьоно туох дииллэр? Аттыгар сылдьан көрбөтөххүн диэн миигин буруйдууллара буолуо». Аайа, дьонугар баран иһэн, дьүөгэтин туһугар долгуйан элбэҕи эргитэ саныыр.

– …Уонна дойдубутугар туох сонун-нуомас баар? Ээ, ол муҥнаах ыалдьыбыта да ыраатта, хата, сынньаммыт дии, – Аайа дьиэҕэ киирбитэ, тетя Надя кимниин эрэ төлөпүөнүнэн кэпсэтэрэ иһилиннэ. – Таанньа, тохтоо, бу Аайа кэллэ. Ыл, ийэҕин кытта кэпсэт эрэ, – диэн баран туруупканы туттаран кэбистэ.

– Алло, мама, дорообо!

– Дорообо, чыычаах! Туох сонуннааххын, хайдах сылдьаҕын? Тетяҥ тылын иһит, хомуйбут утуйар таҥаһын тыаҕа бараргар хайаан да илдьэ бар.

– Наһаа элбэх маллаах буолсубун дии. Оччо ыраах үлэлэтэ ыҥырар буоллахтарына, утуйар таҥаһынан хааччыйар инилэр.

– Хааччыйан бэрт! Бу кыыс киһи тылын истибэтэ сүрүн ээ?! – тетя Надя аттыгар дьыбааҥҥа дьоһумсуйан олорон кэпсэтиигэ кыттыһа олордо.

– Оҕом эрэ буолларгын, бэйэҕин харыстанан үчүгэйдик сырыт. Эдьиийгиттэн сурук тутан олоробун. Этэҥҥэ үөрэнэ сылдьар. Быйыл бүтэһик курса буолан, үксүн дипломун үлэтинэн дьарыктанар үһү. Хаартыскатын ыыппыт. Только манна ханнык эрэ нуучча уолун кытта түспүтүн сөбүлээбэтим. Бииргэ үөрэнэр уолум диэбит…

– Этэбин ээ, аны нуучча уолугар эргэ тахсара буолуо диэн! Оччоҕуна дойдутугар эргиллэн кэлбэт. Соҕуруу итиччэ үчүгэй үөрэххэ үөрэнэн баран, манна үлэһит буолуохтаах. Ол-бу буолбатын, омуктамматын хайаабатын! – Надежда Дмитриевна тэбис-тэҥҥэ түһэрсэн иһэр.

– Мама, ити, кырдьык, көннөрү бииргэ үөрэнэр уола. Владик диэн, Ленинград олохтооҕо. Эдьиий миэхэ бэйэтэ кэпсээбитэ.

– Чэ, оннук эрэ буоллун. Эдьиийиҥ эйиэхэ уочараттаан ахан «Аляска» куурка уонна каучуктаах саппыкы ылбыт үһү. Сотору посылканан ыытыам диэбит.

– Даа? Наһаа үчүгэй дии! Билигин как раз каучук хобулуктаах саппыкы уонна «Аляска» куурка наһаа муодунайдар.

– Эдьиийиҥ бэйэтигэр да ылбакка, эйигин санаан атыыластаҕа. Чэ, чыычаах, бүтүөх, бириэмэм таҕыста. Суруккун күүтэ хаалабын. Күүскэ да күүскэ сыллыыбын!

– Пока… – кыыс, ийэтин куолаһын истэн, уйадыйан ылла.

– Аайа, суун-тараан, чэйдиэххэ. Оҕобор анаан дьэдьэн барыанньалаах бөрүөк астаан олоробун, – кыыс туорхаһыйбытын көрөн, тетя Надя сымнаҕас куолаһынан саҥарда.

Аайа күнү быһа аһаабакка сылдьарын да умнубут. Аччыктаабыт ахан. Кини тетята асчытынан аатырыан аатырар. Бэрэскитэ ханнык да хаһаайкатааҕар ордук табыллар. Оттон дьэдьэннээх бөрүөгэ туохтааҕар да минньигэс!

* * *

Лера көтүөн кыната суох сылдьар. Кини Ванятын санаабытынан уһуктар, күн устата хайдах эрэ кинини көрбүт эрэ киһи диэн санаалаах сылдьар. Кыыс маҥнайгы таптал сырдык иэйиитигэр куустаран, Ваняттан атыҥҥа наадыйбат курдук буолбут. Уолун көрсөөрү олорор уопсайыгар кытта бэйэтинэн тиийэр. Суох буоллаҕына, ханна барбытын сураһан, син биир булан тэйэр. Доҕоро, тустуук буолан, үксүн спорт-саалаҕа дьарыктанар. Лера, физкультураттан босхоломмут кыыс, спорт-саалаҕа киирбэт бэйэтэ билигин көлөһүн уонна эрэһиинэ сыттаах саалаттан тахсыбат буолла. Бүгүн күнүс уолун «Юность» стадиоҥҥа баран көрүстэ.

– А, Лера, привет! – уол кыыһы көрөн үөрдэ.

– Привет! Бүгүн туох былааннааххыный?

– Табаарыстарым Киевтэн сбортан кэлбиттэр. Рестораҥҥа олоро түһүөх дииллэр. Хата, подругаларгын кытта кэлээриҥ эрэ. Уолаттар харчылаахтар, омук таҥаһынан эргинэллэр. Бу сырыыга косметика арааһын аҕалбыттар. Лера, куурсун кыргыттарыгар илдьэн көрдөрөөр эрэ. Син бырыһыаннаһыа этибит буоллаҕа.

– Ой, косметика диигин дуу? Атыылаан бөҕө буоллаҕа дии. Бэйэбэр эмиэ көрүөм этэ. Рестораҥҥа хас кыыһы ыҥырабын?

– Кинилэр иккиэлэр, онон икки үчүгэйкээн подругаҕын илдьэ кэлээр. Ол кэнниттэн хатаҕа барыахпыт. Уолаттар сынньаныахтарын баҕараллар.

– Ханнык рестораҥҥа тиийэбит?

– «Севергэ» көрсүөхпүт.

Лера, бу киэһэ Ванятын кытта бырааһынньыктыыр буолбутуттан үөрэн, атаҕа сири билбэт буолла. Ханнык кыргыттары илдьэ барарын төбөтүгэр сыымайдаата. Уопсайга бииргэ олорор кыргыттара тыаскай баҕайылар. Любашаны ыҥырара дуу? Люба сахаҕа көстүүлээх кыыс, олус табыгастаахтык оҥостор, муодунай баҕайытык таҥнар. Кини бииргэ үөрэммит кыыһын ыҥырдын. Оччоҕуна ордук бэһиэлэй буолуо. Люба куорат киинигэр олорор, Лера тута киниэхэ барарга сананна. Кыыс начаас икки ардыгар Октябрьскай уулуссаҕа турар Люба дьиэтигэр элээрдэн кэллэ. Кыһыл дермантин бүрүөһүннээх ааҥҥа звоноктаата. Син өр тура түспүтүн кэннэ, төбөтүн төгүрүччү бүгүдьүүнэн эриммит уһун стеганай халааттаах мааны дьахтар ааны арыйда:

– Вам кого, девушка?

– Люба дома?

– Доча, это к тебе! И что за привычка двери не открывать? Я что ли должна бегать? – диэн баран дьахтар тыастаахтык хааман саалаҕа дьылыс гынна.

– Ой, Лерка, какими судьбами? – Люба түгэх хостон тахсан кэллэ. – Ну, проходи.

– Слушай, у меня столько новостей! А что, твоя мама сердится да?

– Да, ладно, не обращай внимания, вечно она всем недовольна! Пошли ко мне.

Киэҥ көрүдүөрү ааһан, Люба хоһугар киирдилэр. Лера бу курдук куорат квартиратыгар олоруон олус баҕарар. Люба хоһо эчи улаханын, кылабачыйа турар омук миэбэлин киэҥ оронугар кыыс таҥаһа ыһылла сытар. Туалетнай остуолун үрдүгэр араас косметика тэлгэммит. Хоско тыҥырах лааҕын сыта турар.

– Смотри, какие у меня ногти! Не хуже же, чем в парикмахерских делают? Теперь вот педикюр себе делаю, – Люба атаҕын тыҥырахтарын көрдөрөр.

– Здорово! Слушай, у тебя столько косметики! Где ты их берешь?

– Мне обычно привозят или с рук покупаю. Родители с курорта вернулись. Вот мне накупили всего, – Люба ороҥҥо ыһылла сытар таҥастар диэки ыйан кэбистэ. – А хочешь что-нибудь примерить? Я могу вот это платье продать. А сама хочу купить штаны-бананы, на барахолке такую вещь присмотрела! Но она стоит 300 рэ.

– Штаны за 300?!

– Зато последний писк моды! На, вот, это платье тебе будет как раз, – Люба халлаан күөҕэ туора сурааһын ойуулаах, аныгылыы хомут саҕалаах былаачыйаны уунна. Лера кэтэн көрбүтэ, киниэхэ, кырдьык, лоп курдук олорор.

– Вот видишь, бери! Всего 120 рублей стоит. Может, тебе сапоги нужны? Хочешь такие? – хара тирииттэн тигиллибит сүрдээх үчүгэй хаачыстыбалаах югославскай саппыкыны суумкаттан хостоото. Лераҕа саппыкы улахан буолан биэрдэ. Оттон былаачыйаны ылыах буолла. Лера Любаҕа чугаһыы да сатаан аккаастаабата.

– Ладно, сапоги все равно купят. Бедные родители привезли такие стремные вещи! Ничего, однокурсницам распродам, – Люба, хачайданар кириэһилэҕэ олорунан баран, атаҕын өрө тэптэ. Лера «крутой» уолаттар рестораҥҥа ыҥырбыттарын туһунан омун-төлөн буолан кэпсээтэ. Люба ордук уолаттар омук таҥаһынан эргинэллэрин интэриэһиргээтэ.

– Я, конечно, всяких тустууков всерьез не воспринимаю, но за их счет почему бы и не погулять?

– Тогда ровно в шесть встречаемся у «Севера», – Лера, болдьоһон баран, барардыы хомунна.

– Платье не забудь! – Любата ойон туран платьены суулаан биэрдэ.

Лера, ыалтан тахсан баран иһэн, дьүөгэтэ саатар суолтатыгар «чэй иһэҕин дуо?» диэн ыйыппатаҕыттан дьиибэргии санаата. Куорат ыала бары итинник тоҥуй буоллахтара дуу?

Сэргэлээххэ уопсайга хаһааҥҥыта эрэ баар-суох дьүөгэтин көрсө түстэ. Аайаны кытта кэпсэтэн баран, туохтан эрэ санаата оонньоото. Дьүөгэтин олоҕо олус да судургу, тугу да оҥоро сатаабакка, хайдах баарынан олороро эмиэ да наһаа үчүгэй. Кимиэхэ да бэрт буола сатаабакка, бэйэтэ бэйэтигэр хаһаайка. Оттон Лера Ваняҕа сирдэрбэтэх эрэ киһи диэн санаалаах. Кини доҕоро кырасыабай, муодунай, куорат кыргыттарын астына көрөрүн билэр. Ол иһин кинилэртэн хаалбат, наада буоллаҕына ордор да туһугар кыһанар. Кыбыстыыта баар, Лера бииргэ үөрэнэр оҕолоругар сахалыы билбэппин диэбитэ. «Нууччалыы иитиилээх» кыыс буолан, куорат кыргыттарыгар чугаһыы сатыыр. Ол иһин Аайаны көрсөрүттэн кыбыста саныыр.

Дьүөгэтэ кини куоракка кэлэн нуучча буолан хаалбытын өйдөөбөтө чуолкай. Лера, аныгы муоданы сырсан, уһун хойуу баттаҕын кырыйтаран кэбиспитэ, ыра сатаан аанньа аһаабат. Хата, быакаччы тутар Америка джинсылара батар буолбуттарыттан үөрэр. Дьонугар эрийэн, сотору-сотору харчы көрдүүрүттэн бокуойа суох. Ийэлээх аҕата кыыстарын тылын быһа гымматтар, хаппырыыһын тута толоро сатыыллар. Ийэтэ, учуутал буолан, улахан хамнастаах, аҕата тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэтигэр кылаабынай бухгалтерынан үлэлиир. Дэлэгэйдик үөскээбит кыыс баҕарбытын атыылаһар идэлээх. Арай, санаабытын курдук таҥас-сап маҕаһыыҥҥа суоҕа бэрт. Куоракка кэлэн, киин маҕаһыынтан дэлэйдик таҥныах буолбута, ханна баарый? Универмагка бороҥ өҥнөөх, уунан хаалбыт курдук ырбаахылар, көстүүмнэр ыйанан ахан тураллар, ким эрэ ылара буолла. Арай үчүгэй хаачыстыбалаах омук таҥастарын сэрии бэтэрээннэригэр эрэ атыылыыллар. Бэтэрээн эһэтэ суох буоллаххына, үчүгэйдик таҥныбаккын. Ол иһин Лера хас өрөбүл аайы барахолкаҕа баран, омук таҥаһын көрүнэр.