Текст книги "Сырдык курус"

– Биһигиттэн көҥүлэ суох танцы тэрийэн, олохтоох ыччат ортотугар улахан айдааны таһааран баран, туох да миэрэтэ суох бараары гынаҕыт дуо? Суох, оннук буолбат. Бу мунньаҕы мин үлэһитим боротокуолга тиһэ олорор. Университет комсомольскай тэрилтэтигэр студеннарын быһыыларын-майгыларын көрдүннэр диэн сурук ыытар былааннаахпын. Бөһүөлэги бүтүннүү аймаабыт дьыаланы сабан кэбистэхпинэ, мин манна хаалан хайдах салгыы үлэлиибин, ким мин тылбын ылыныай ол кэннэ?! – партком эмиэ уордайан туран кэллэ.

– Эһиги тоҕо ала-чуо биир киһи аатын көрдүүгүтүй? Биһиги бары буруйдаахпыт диибит дии! – Аайа кыһыйан-абаран туран кэллэ.

– Так-так. Группа лиидэрэ бу туран кэллэ быһыылаах. Аатыҥ?

– Суох, кини комсорг.

– Комсорг буолан баран, тоҕо танцыны тэрийтэрдиҥ? Арааһа, эн тыл көтөхпүтүҥ буолуо. Араспаанньаҥ, аатыҥ-суолуҥ?

– Аайа Андреева. Ол гынан баран, мин тыл көтөхпөтөҕүм, кыргыттар хаайбыттарыгар сөбүлэспитим, – Аайа хайдах баарынан эттэ.

– Оннук буоллаҕына, ким бастаан эппитин эн эт ээ. Оччоҕуна ким да эйигин буруйдуо суоҕа.

Кулууп иһигэр уу чуумпу сатыылаата, сахсырҕалар эрэ дыыгыныыллара иһиллэр. Аайа танцылыахха диэн үлтү хаайбыт Надя кыыс диэки көрөн ылла. Кыыһа умса туттан олорор. Туохха барытыгар бэлэм бэлэстээх Манялара эмиэ олох ылы-чып барбыт.

– Хайа, хайаларай? Тоҕо саҥарбаккын? Герой курдук сананан тураҕын дуу? Куһаҕан быһыыны кистээн герой буолуоҥ суоҕа. Эн билигин ким саҕалаабытын эппэтэххинэ, эппиэти бүтүннүү сүгэргэр тиийэҕин, – партком, улахан буруйдааҕы доппуруостуур курдук сүүһүн аннынан көрөн олорон, хас биирдии тылын ыйааһыннаан бытааннык сыыйан саҥарар. Аайа кэнэн санаатыгар Надя туран билиниэ диэн кэтэһэн көрдө. Мэлигир.

– Мин манна күнү быһа эһигини кытта олорор бириэмэм суох. Икки чаас мунньахтаатыбыт да, туох да түмүккэ кэлимээри гынныбыт. Так, саҥарбат буоллаххытына, боротокуолга Аайа Андреева көҥүлэ суох үҥкүүнү тэрийбит диэн суруйарбытыгар тиийэбит. Кимиэхэ атын этии баарый?

– Роман Романович, Аайа соҕотох буруйдаах буолан тахсар дии. Дьиҥэр, оннук буолбатах. Кыргыттар бары буруйдаахтар, барыларын сэмэҕэ тардыахха наада! – Михаил Витальевич ыксаан ойон турда.

– Оттон салайааччылара, эн, ханна этигиний? Тоҕо быһылаан тахсыан иннинэ сэрэтэр үлэни ыыппатаххыный? Эн маныаха быһаччы буруйдааххын!

Мунньах бүттэ диэбиттии, партком тыастаахтык турда. Кини кэнниттэн биир да тылы сыыска-буорга түһэрбэккэ кичэллээхтик суруйа олорбут кууран хаалбыт көрүҥнээх оҕонньор батыһан таҕыста.

Аайа манныгы эрэ күүппэтэҕэ. Таҥнарыллыбытын өйдөөн, буруйа суоҕар буруйдаабыттарыттан, биир да кыыс кинини көмүскэспэтэҕиттэн, бэл диэтэр, Зина ууну оборбуттуу олорбутуттан абатыйан, хараҕын уута халыйда. Ытыырын туттуна сатаан, бобута бэрдэрэн бөтүөхтүү олордо. Ол кэмҥэ киниэхэ биир да кыыс чугаһаабата.

* * *

Хаар түһэн үллэҥнэтэр. Күһүҥҥү хаар, кыһын иһэрин биллэрэн, тымныы хахсаат тыал аргыстаах. Аайа түннүгүнэн хаар түһэрин одуулуу сытта.

Хоско бииргэ олорор кыргыттара эрдэ туран үөрэхтэригэр бараары хомунан суугунаһаллар. Аня бүгүн дьуһуурунай, кини ким да иннинэ туран сымыыт ыһаарылаан, сарсыардааҥҥы аһылыгы бэлэмнээн түбүгүрэр.

Рита сиэркилэ иннигэр таҥнан эргичиҥниир. Люда баттаҕын бүгүдьүүнэн сатабыллаах баҕайытык эринэн элэгэлдьитэр. Арай, Аайа бу түбүккэ кыттыспат. Бүгүн кини университет комсомольскай кэмитиэтигэр дьүүллэнэр күнэ. Дьылҕата быһаарыллар. Үөрэҕиттэн үүрүллэр эрэ ханнык. Туох да буруйа суоҕар бүтүн университекка саакка баран дьүүллэнэриттэн кыһыйдар-абардар да, хайыыр да кыаҕа суох. Практикаттан кыыс санаата улаханнык түһэн кэлбитэ, өрүү үөрэ-көтө сылдьар бэйэтэ туох эрэ санааҕа баттаппыт киһилии уку-сакы туттар. Андрейын да кытта көрсүөн баҕарбат. Уолугар буолбут түбэлтэни ытыска ууран биэриэн баҕарбат, баҕар, өйдүө суоҕа, олохтоох уолаттары кытта билсэ сатаабыт да дии санаатаҕына көҥүлэ. Мааматыгар да эрийэ илик, сатаан албыннаабат, ийэ чараас сүрэҕэ син биир кыыс настарыанньатын билиэ турдаҕа. «Оо, маамам барахсан! Төһө эрэ хомойор!». Аайа ийэтин аһынан, дууһата хайа барыах курдук уһуутуу түһээт, сыттыгар умса түһэн ытаан санна ыгдаҥнаата.

Рита дьүөгэтин ааттаһан көрдө.

– Аайечка, санаарҕаама. Барыта этэҥҥэ буолуо. Ол охсуһууга эн туох да буруйуҥ суох. Ону өйдүөхтэрэ, көрөөр эрэ, бырастыы гыныахтара, – Рита бэйэтэ уйадыйан ылла.

– Бырастыы гыныахтара буолумуна, мин соҕотох онуоха буруйдаах үһүбүн дуо? Тоҕо атыттар ууттан кураанах тахсыахтаахтарый! Ону баара, мин танцыны тэрийиэххэ диэн тылы олох да көтөхпөтөҕүм! Танцы тэрийиэххэ диэн көрдөспүт-ааттаспыт кыргыттар миигин уган биэрбиттэриттэн туохтааҕар да хомойобун. Хайдах итинник куттас, бэйэ эрэ иннин көрүнэр буолуохха сөбүй?! – Аайа бу тухары иһигэр тута сылдьыбыт хом санаатын тоҕо тэбээтэ.

– Даа, дьүөгэлэр да бөҕө эбит дии! Хата Люда биһикки тыаҕа барбатахпыт да үчүгэй! – Аня тыл бырахпытыгар, Рита кинини кынчарыйан кэбистэ.

– Биллэн турар, киһи барыта бэйэ эрэ иннин көрүнэр буоллаҕа! Арай мин акаары эбиппин! Наар дьон туһун көрөр үөрүйэхпинэн киирэн биэрдэҕим, атыттар курдук онно саҥарбатаҕым буоллар, эмиэ ыраас хаалыа эбиппин! – Аайа, кытаанахтык этэн баран, истиэнэ диэки хайыһан кэбистэ.

Болдьоммут чааска Аайа комсомольскай тэрилтэ кабинетыгар тиийдэ. Ааны тоҥсуйан тобугуратан баран сэмэйдик туттан киирдэ. Киэҥ хос уһун остуолугар комском чилиэннэрэ кэчигирэспиттэр. Остуол кытыытыгар, манна алҕас кэллим диэбиттии, куратордара Ирина Васильевна умса туттан олорор. Практикаларын салайааччыта Михаил Витальевич сууттанааччылар өттүлэригэр олоппоско олорорун көрөн, Аайа арыый да «һуу» дии санаата. «Олор» диэбиттэригэр, кыыс кини аттыгар кэлэн олордо. Хомсомуол сэкирэтээрэ, уһун дьурулдьуйбут уҥуохтаах, ачыкылаах эдэр киһи, чочумча саҥата суох олорон баран, бытааннык мунньаҕын саҕалаата:

– Бүгүн соччото суох дьыаланы көрөбүт. Филологическай факультет студеннара көҥүлэ суох танцы тэрийэн баран, охсуһуу тахсарыгар төрүөт буолбуттарын туһунан олохтоох партком үҥсүү суругу ыыппытын туттубут. Суругар быһылаан кэнниттэн буолбут мунньах боротокуолун куоппуйатын эмиэ кыбыппыт. Даа, дьыала бөҕөтүн тэрийбит… Бу докумуоннарынан сылыктаатахха, маныаха улахан оруолу группа комсора Аайа Андреева ылбыт. Хайыахпытый, дьыалаҕа дьыала тэрийдэхпитинэ сатанар. Онон Аайа быһаарыытын истиэҕиҥ. Аайа Андреева, тураҥҥын туох буолбутун хайдах баарынан кэпсээ, – сэкирэтээр ачыкытын үрдүнэн кыыс диэки көрөн кэбистэ.

Аайа ол күн туох буолбутун быһааран биэрдэ.

– Биһиги практикабытын түмүктүүр биэчэри тэрийэр санаалаах этибит. Онно итирик дьон кэлэн ыспыттара. Онон биһиги буруйбут суох дии саныыбын, – диэн этиитин түмүктээтэ.

– Буруйдааххын, буруйа суоххун биһиги манна быһаараары кэлэн олоробут. Комсомольскай тэрилтэ чилиэннэрэ, ким туох этиилээх?

Мунньахха көрүллэр боппуруос, дьиҥэр, улахан буолбатаҕын бары да өйдөөн олорор дьон дьүүлгэ улаханнык кыттыспатылар. Арай, улахан оруосабай сирэйдээх, модьу-таҕа кыыс ойон туран:

– Мин санаабар, кыыс оҕо чиэһигэр эппиэттээбэттии быһыыламмыт киһиэхэ биһиги кэккэбитигэр миэстэ суох! – диэн хабытайданна.

– Нина, уоскуй эрэ. Сөп, эн санааҕын учуоттуохпут.

– Суох, суох, эһиги Аайаҕа итинник ыарахан миэрэни ыларгыт табыллыбат. Аайа Андреева кууруспут биир саамай үчүгэй үөрэнээччитэ, кини оскуоланы мэтээлинэн бүтэрбит, активистка, спортсменка. Кини курдук устудьуоннар университекка наадалар, – Ирина Васильевна, долгуйан миэстэтиттэн ойон туран, төлөннөөхтүк эттэ-тыынна.

– Мин Ирина Васильевнаны кытта сөбүлэһэбин. Практикаҕа да сылдьан Аайа бэйэтин үтүө эрэ өттүнэн көрдөрбүтэ. Кини, коллектив лиидэрэ буолан, үлэҕэ, сынньалаҥҥа миэхэ улаханнык көмөлөспүтэ. Үлэттэн саспат, бииргэ үөрэнэр оҕолоругар тылын ылыннарар аптарытыаттаах студентка. Бу да сырыыга кини кыргыттарын харыстаан буруйу бэйэтигэр ылыммыта. Дьиҥэр, маныаха Аайа буруйа олох суох. Оттон кими эрэ буруйдуур наада буоллаҕына, миигин дьүүллээҥ. Мин, группа салайааччыта, эппиэтинэһи сүгэбин, – Михаил Витальевич хас биирдии тылын ыйааһыннаан эттэ. Кини тугу этэрин эрдэттэн толкуйданан кэлбитэ биллэр.

Дьүүллүүр сүбэ уһаппакка, быһаарыы таһаарда: Аайаҕа быыгабар бэрилиннэ, Михаил Витальевичка сэрэтии диэн буолла. Хаһан даҕаны дьүүллэммэтэх киһи үөрэҕин бу курдук хобдохтук саҕалыырыттан төһө да хомойдор, үөрэҕэр хаалларбыттарыттан Аайа үөрэ санаата. Мунньах кэнниттэн Михаил Витальевич Аайаны ыҥыран ылла:

– Аайа, маладьыас. Эн дьиҥнээх комсомолкаҕын. Киһи кэннигэр саһар мөкү кэмэлдьиҥ суоҕа олус үчүгэй. Ол гынан баран, ити хаачыстыбаҥ олоххор ыарахаттары аҕалыан сөп. Бэйэҕин харыстана сырыт. Үөрэххэр кытаат! – диэн баран илиитин уунна.

Аайа уопсайыгар баран иһэн, Михаил Витальевич санаарҕабыл кыыма түспүт хараҕын өйдөөн кэллэ. «Тоҕо ити бырастыылаһар курдук туттарый?» диэн санаа күлүм гынна. «Саатар, тугу да ыйыппатым, буолуохтааҕын курдук ааһа турдум» кыыс преподавателин аһына санаата.

Эдэр саас барахсан! Кыһалҕата суох, омуннаах-төлөннөөх, көрдөөх-нардаах, билии-көрүү аргыстаах, элбэх доҕоттордоох, ыраас иэйиилээх устудьуоннуур кэмин, ама, ким күндүтүк ахтыбат буолуой? Аайа быйыл хайыы-үйэ үһүс куурус устудьуона. Үөрэҕин ыарырҕаппакка, чэпчэкитик үөрэнэр, бастакы куурустан наар туйгун сыананан иһэр. Быйыл сайын кинилэр куорат ыала буоллулар. Аҕатын табаарыһа эппит тылыгар туран, ийэтигэр научнай институкка үлэ булан, онно саҥа тутуллар дьиэҕэ уочаракка туруоран, квартираланар дьолломмуттара. Куорат килбэйэр киинигэр үс хостоох саҥа, сибиэһэй кырааска, испиэскэ сытынан дыргыйар сып-сырдык дьиэҕэ киирбиттэрэ. Аайа, хаһан эмэ куоракка дьиэлэниэхпит диэн санаан да көрбөтөх киһи, дьолугар бэйэтэ итэҕэйбэт курдук. Хас хос аайы тус-туһунан ойуулаах сырдык, дьэрэкээн обуойдардаах дьиэни биир гына кэрийэн көрөн баран, үөрүүтүттэн эргичиҥнээн ылбыта, ийэтин ыга кууспута.

– Тоойуом, аҕабыт дьиэлээтэҕэ бу. Аҥаардас кини үтүөтүн санаан, республика салалтата бу дьиэни биэрдэ, – диэн баран, Татьяна Иннокентьевна кыыһын сылаастык сыллаан ылбыта. Кыыс, ийэтин хараҕар эмиэ мунчаарыы кыыма түспүтүн бэлиэтии көрөн, сүрэҕэ аһыс гынан ылла.

Сайын эдьиийэ каникулугар кэлбитигэр аймах-билэ дьоннорун ыҥыран дьиэлэрин малааһыннаабыттара. Кимнээҕэр да ордук тетя Надя үөрбүт курдуга:

– Олох тэҥниир ээ. Коля муҥнаах тус доруобуйатын көрүммэккэ, дьонун-сэргэтин туһугар хара көлөһүнүн тоҕон үлэлээбитэ таах хаалбатаҕын бэлиэтэ – бу дьиэ. Барахсан үөһэттэн оҕолоро уйаламмыттарын көрөн төһө эрэ үөрэн эрэр. Варя, сэдэх идэлээх киһи, куорат сиригэр эрэ үлэ булан үлэлиириҥ биллэр. Дьиэҕэ-уокка кыһаллыбакка үлэлээн суһумнаныаҥ, аҕаҕын ааттатыаҥ. Аайа эмиэ икки сылынан үөрэҕин бүтэриэ. Оннук эрэ буоллун. Таҥара барытын сөпкө дьаһайан эрдэҕэ.

– Таҥара баар буолан, кыргыттар бэйэлэрэ үөрэнэ сырыттахтара дии, – тетя Надя кэргэнэ Бүөтүр тыл кыбытааччы буолан сэттэтин ылла:

– Эн хос сыҥаах буола олорума эрэ манна! Тугу да өйдөөбөт буолан баран саҥарба! – ыалдьыттар, кинилэр ити курдук хаадьылаһан тылга тиийсэр идэлээхтэрин билэр буолан, күллүлэр. Бу киэһэ куорат саҥа ыалын дьолун туһугар элбэх үтүө тыл этилиннэ.

– Таня, эн эдэр дьахтаргын. Хата, манна киэҥ сиргэ кэлэн доҕордоноруҥ буоллар… Даача эҥин тэринэргэ эр киһитэ суох табыллыбат, – Бүөтүр, аҕыйах үрүүмкэттэн тыла өһүллэн, сүбэлээн көрдө. Онуоха тетя Надя ходьох гына түһүөр диэри ойоҕоско анньыбытыгар: «Һок!» – диэн баран саҥата суох барда. Аайа дьонун көрө олорон саһыгыраччы күллэ.

Биир киэһэ Аайалаах ааннарын звонога чуумпуну үргүтэн биирдэ тирилии түстэ. Аайа хоһуттан ойон тахсан ааҥҥа тиийдэ:

– Кто там?

– Аайа! Мин, мин! – дьүөгэтин Лера ыгылыйбыт куолаһа иһилиннэ.

Аайа, ааны аһа баттаан баран, соһуйан хаһыыран ылла:

– Лера, хайа, бу айылаах ким кэбилээтэ?! Туох буоллуҥ?! – биир кэм саҥа аллайа-аллайа, кыыһы дьиэҕэ киллэрдэ. – Лера, ваннаҕа киирэн суун! Билигин мин компресс оҥоруом!

Аайа, Лера сирэйэ киһи билбэт буолуор диэри барабаан курдук иһэн хаалбытын көрөн, олус куттанна, ийэтин ыҥырда. Татьяна Иннокентьевна, ваннаҕа киирэн Лера сирэйин-хараҕын көрөөт, куукунаҕа турар аптечкатын хаспытынан барда. Ууга-уокка түһэн кыыстарын сууйан-тараан, таҥаһын уларытан, сирэйигэр компресс ууран баран, саалаҕа дьыбааҥҥа сытыардылар. Балыыһаҕа баран көрдөр диири туох да иһин ылыммакка, Лера Аайалаахха хас даҕаны хонно. Нам-нум буолан баран, Лера хаһааҥҥыта эрэ уу тэстибэт дьүөгэтигэр туох буолбутун кэпсээбитэ: кини Ванятыгар оҕо күүтэрин эппитигэр, уола түһэртэр диэбит.

– Мин былырыын кистээн аборт оҥотторбутум ээ. Оо, онно наһаа да куттаммытым! Быраас аны оҕо үөскүө суоҕа диэн куттаабыта, хата, ийэ буолар кыахтаах эбиппин. Ваня өйдүө, холбоһуохпут дии санаабытым, ханна баарый? «Эн тускуттан спортивнай карьерабын тохтотор санаам суох» диир. Миэхэ иэстэһэн, араас кыргыттары кытта сылдьар. Ааспыкка көрөн турдахпына биир кыыстыын уураһан, куустуһан бөҕө буолбата дуо?! Мин абатыйан, сүүрэн тиийэн охсуолаабытым. Онуоха, ол кыыһыттан да тутуммакка, соһо сылдьан кырбаабыта, – Лера уйа-хайа суох ытаан барда. – «Түһэттэрэҕин дуу, суох дуу?!» дии-дии, соруйан испин тэбиэлээбитэ. Аайа, хайыыбыный? Аны оҕобун хааллардахпына, кыайан үөрэммэппэр тиийэбин. Ваняттан наһаа куттанабын. Миигин уопсайга сүгүн олордуо суоҕа. Хайаан да түһэттэр диэн ыххайар…

– Лера, толкуйдан! Эн оҕоҕун дьонуҥ көрүөхтэрэ, оттон үөрэххин, академ ылан баран, салгыаҥ буоллаҕа дии. Ваняны кытта уонна булсума. Дьаабы киһи эбит. Хайдах итинник кыыллыы сыһыаннаһар киһиэхэ кэргэн тахсаары гынаҕын?

– Ваняны мин син биир таптыыбын ээ. Дьиҥэр, кини эмиэ миигин таптыыр, көннөрү билигин бэйэтин туһугар олоруон баҕарар.

– Лера! Опомнись! Тапталлаах ээ! Таптыыр киһи бу курдук быһыыламмат! Эн кинини этириэс бырах! Академическай уоппуската оҥоттор уонна дьиэҕэр баран оҕолон.

– Билбэппин, тугу да билбэппин… Хайдах Ваняны хаалларан барыахпыный… – кыыс ытаан хараҕын уута халыйда.

Аайа Ваняҕа абатыйар ахан. Хайдах гынан уодьуганныан сөп эбитэ буолла. Андрейыгар этиэҕин, анарааҥҥыта республикаҕа биллэр спортсмен, Сэргэлээх корпустарын барытын «сутуругун иһигэр» тутан олорор. Наар кини охсуспутун, кыргыттары муннукка хаайбытын туһунан кэпсээннэр иһиллэллэр. Быһата, киһи аатыттан тахсан бүппүт эрэт. Итинник да сырыттар үөрэҕиттэн уһуллубат, спортсмен буолан, университет чиэһин көмүскүүр биир баар-суох эрэллэрэ. Ону билэр буолан, талбытынан тиэриллэҥниир. Төһө кыыһы «буорту гыммытын» ааҕан сиппэккин. Ол да буоллар Аайа кэпсэтэн көрөргө сананна. Туох санаалаах сылдьарын билиэн наада. Аайа сорунуулаахтык Ваня олорор уопсайыгар тиийдэ. Хоһугар түптээн олорбот киһи кэм да суох эбит. Спорт-саалаҕа сылдьар буолуохтаах диэн онно барда. Таайбытын курдук, эрчиллэн үллэҥнии сылдьар.

– Хайа кыыс ыҥыттарар диэн долгуйан кэлбитим, эн эбиккин дуу? – Аайаны көрөн хомойбутун кистээбэт киһи буолла. Аайа дьүөгэтин туһугар кыһыйан-абаран туран:

– Ваня, кыбыстыбаккын даҕаны! Лераны хайдах ити айылаах кырбаатыҥ! Милииссийэҕэ үҥсүбүтэ буоллар, хаайыллыаҥ этэ! Лера билигин да эйигин таптыыра бэрт буолан, ханна да үҥсүбэтэ. Беременнэйин билэ-билэ кырбаабыккын! Маны таах хаалларар табыллыбат! Ваня, эн Лераны олох таптаабаккын дуо? Тоҕо киһилии ыал буолар санааҥ суоҕуй?! – диэн үрүт-үөһэ саҥарда.

– Ыал буолар санаам суох! Баҕар, миигиттэн хат буолбатаҕа буолуо дии? Ону ким билэр?!

– Баҕайы! Куттас! Атыны эйигиттэн күүппэтэҕим! Эйигиттэн буолумуна, Лера оннук күүлэйимсэх буолбатах! Соругар эйигин таптаабыт!

– Лера чэпчэкитин эйиэхэ элбэх уол этиэҕэ. Миэхэ уолаттар кинини кытта хайдах утуйбуттарын кэпсээбиттэрэ. Кини кимин билэҕин дуо? Баача!

Аайа күүһүттэн ураты көҥдөй төбөлөөх киһини кытта этиһэн туһата суоҕун өйдөөн, итинник хара балыыртан тылыттан матан, эрчимнээхтик эргиллээт, туохтан эрэ сиргэммит киһилии сүүрэ турда.

Лера, дьүөгэтин сүбэтин ылынан, академическай уоппуска оҥотторон, кыһыары күһүн дойдутугар кэлбитэ. Төрөппүттэрэ маанылаан ахан улаатыннарбыт кыыстарын биир тыла суох өйдөөбүттэрэ. Арай, кыыс аҕата Пантелеймон Николаевич, бэйэтэ да аҕыйах саҥалаах киһи, кэлин олох туох эрэ санаатыгар баттаппыт курдук соҥуоран сылдьар. Кини, биллэн турар, кыыһа үөрэхтэнэн, дьоһун уолга кэргэн тахсан, дьоллоохтук-соргулаахтык олоруон туохтааҕар да баҕарара. Пантелеймон бэйэтэ соҕуруу куоракка үөрэммит буолан, кыыһын эмиэ Москваҕа талбыт үөрэҕэр ыыта сатаабыта, ону кыыһа дьүөгэтин Аайаны батыһан Дьокуускайга үөрэнэбин диэн туох да иһин сөбүлэспэтэҕэ. Ол быата бу буоллаҕа. Соҕуруу үөрэммитэ буоллар, баҕар, атын дьылҕаланыа этэ. Олоҕун суоттаан-учуоттаан олоро үөрэммит киһи бу сонуну ыараханнык ылыммыта. Пантелеймон Николаевич эмиэ дириҥник үөһэ тыынан ылла. Кыыһын атаҕастаабыт киһи ким эбитэ буолла? Абаккабыан! Кимин-тугун билэрим буоллар! Ол эрээри кини дууһатын түгэҕэр бу түбэлтэҕэ тугу да гынар кыаҕа суоҕун билэр, ордук онтон туорхаһыйар. Лерочкатын туһугар хайаны да суулларыах курдук санана сылдьыбыт аҕа бу сырыыга кыыһыгар тугунан да көмөлөһөр кыаҕа суох. Кини үлэтигэр кыыһым ыарытыйан уоппускаҕа кэллэ диэбитэ. Кэргэн тахсыбакка сылдьан хат буолбутун биллэхтэринэ туох эрэ дииллэр. Бу саатын! Пантелеймон Николаевич нэлэтэн олорбут хаһыатын киэр илгэн кэбистэ. Дьыбаантан аа-дьуо туран кыыһын хоһугар киирдэ. Лера сырдык ыраас хоһугар кинигэ ааҕа сытар. Кини кыыһын оронун төбөтүгэр олорунан кэбистэ.

– Лера, мин элбэҕи эргитэ санаатым, оҕоҥ аҕатын кытта сибээстэһэн көрөрүҥ буоллар. Баҕар, өйдөнөн ыал буоларга санаммыта буолуо дии. Эн киниэхэ куттааҥҥын да туһа суох буолуо…

– Паапа! Эмиэ саҕалаатыҥ дуо?! Суох, кини билиэн да баҕарбат!

– Эс, хайдах оннук буолуон сөбүй? Син сөбүлэһэн доҕордоһо сырыттаххыт дии, хайдах буолбут киһиний ол, оҕотун билиммэт?!

Лера сыттыгар умса түһэн ытаан барда. Аҕа барахсан, күндү кыысчаанын аһынан, сүрэҕэ ыарыылаахтык мөҕүл гынна. Тыаһа суох туран хостон тахсан барда. Кэпсэтии эмиэ табыллыбата.

Ыал ийэтэ Мария Семеновна кэргэнэ санаата түспүтүн көрөн долгуйар. Кини бу курдук олус сүрэҕэр-быарыгар чугастык ылыныар диэри санаарҕыа дии санаабатаҕа. Киһитэ буоллаҕына күнтэн күн аайы уота-күөһэ умуллан иһэргэ дылы.

– Доҕоор, эн хотторбут көрүҥнээххин. Уоппуска ылан, соҕуруу куруорка баран сынньанан кэлэриҥ буоллар. Сынньалаҥа суох үлэлээбитиҥ хас да сыл буолла. Манна кыыскыттан санаарҕаан бүтээри гынныҥ. Аньыы даҕаны! Улахан эбит! Оҕо кэлэрэ дьол буоллаҕа дии. Эн кыыс атаҕастаммыт дии санаама, сиэн кэлэрин кэтэс. Таҥара бэлэҕэ ол буоллаҕа дии, Тема! – сарсыарда чэйдии олорон Мария Семеновна кэргэнин кытта аһаҕастык кэпсэтэргэ сананна.

– Маша, эн хайдах өйдөөбөккүн? Биһиги тапталлаах кыыспыт тоҕо кэргэнэ суох оҕолонуохтааҕый? Тоҕо биһиги атыттар курдук сыбаайба тэрийбэппитий? Сыбаайбаҕа диэн анал харчы уура сытабыт дии. Лера ыал буолара буоллар, туга барыта баар буолуохтаах этэ: дьиэ-уот, массыына. Мин барытын былааннаабытым. Онтум халтай буолар дуо?

– Тоҕо халтай буолуой? Оҕолонон да баран эргэ барыа буоллаҕа дии.

– Суох, Маша! Оҕолоох дьахтары үчүгэй уол кэргэн ылбат. Күҥҥэ көрбүт күөрэгэйим, тапталлаах оҕом олоҕун алҕастан саҕалаабытыттан хараастабын, Маша… – Пантелеймон Николаевич сүрэҕин хам тутунна.

– Тема, туох буоллуҥ?! Сүрэҕиҥ дуо? – Мария Семеновна ойон туран кэргэнин өйөөн хоһугар атаарда. Сотору суһал көмө массыыната кэлэн сүр ыксалынан аҕаларын балыыһаҕа илтэ.

Дьахтар кэргэнин балыыһаҕа атааран баран, иһитин-хомуоһун дьаһайа сылдьан арааһы ырыта саныыр. Сотору Саҥа дьыл буолуо. Бу бырааһынньыгы Тематыныын эдэр саастарыттан туохтааҕар да ордороллоро, эрдэттэн бэлэмнэнэн, ас-үөл хаһаанан ыалдьыттарын ыҥыран икки-үс күнү супту бэлиэтииллэрэ. Суох, тохтоло суох остуолга олорооһун буолбатах. Бастакы күн аймахтары ыҥыраллар, онтон Саҥа дьыл үүммүт күнүгэр доҕотторун кытта бэлиэтииллэр. Хаһаайыттар араас остуол оонньуулларын толкуйдууллар, оттон Мария сырыы аайы хатыламмат бүлүүдэлээх буолар. Онон табаарыстара кинилэргэ кэлэ үөрэнэн хаалбыттар. Семеновтар Саҥа дьылларын туһунан бөһүөлэк барыта билэр. Сорохтор тойоттор мустан көрү көҕүлүттэн туталлар диэн сиилииллэрин кинилэр истэллэр да, олохтоммут үгэһи уларытар санаалара суох. Уонна ити тойоттор диэн тугун тылларай? Бииргэ алтыһар, үлэлиир дьонноро буоллаҕа эбээт. Ордук санааһын наһаа да баар. Табаарыстарбыт кыыспыт ситэ үөрэммэккэ, хат буолан кэлбитин иһиттэхтэринэ туох диэхтэрэй? Мария Семеновна эт-этэ бүтүннүү итий гынна, атаҕа баата курдук буолан олорунан кэбистэ. Ол эрэн бары да оҕолоох-уруулаах дьоннор дии, кимниин баҕарар буолар суол ини. Дьахтар бэйэтин уоскутуна сатаата да, дууһатын түгэҕэр үгүс доҕор-атас бу ыарахан күннэригэр өйөбүл буолуохтарыгар саарбахтыыр санаа хонно. Идэтинэн куукунатын биир да сыыһа суох гына сууйан-сотон баран, тыаһаабакка кэлэн кыыһын хоһун өҥөйөн көрдө. Валерията утуйан хаалбыт. Мария Семеновна суорҕанын көннөрөн баран, орон муннугар олорон кыыһын сымнаҕас хараҕынан имэрийэ көрбөхтөөтө, курус санаатыттан хараҕын уута таммалаата. Маанылаан ахан улаатыннарбыт баар-суох кыыстара, киэн туттуулара. Кыыстарын Москваттан эрэ таҥыннараллара, сайын уоппускаларыгар соҕуруу баран, чымадаан муҥунан үчүгэй омук таҥаһын соһон аҕалар идэлээхтэрэ. Аныгы кэмҥэ ыал эрэ барыта кыыстара ыал буоларыгар диэн наадалаах таҥаһы-сабы, иһити-хомуоһу уурбат. Оттон Лераҕа барыта бэлэм. Кинилэр биир ньуоската суох ыал буолбуттарын санаан, оҕобут туохха да наадыйбатын диэн эрдэттэн мунньуммуттара. Тема сөпкө этээхтиир – оҕолоох кыыһы үчүгэй ыал киллэрэрэ биллибэт. Биһиги өссө да эдэрбит, биир сиэни атаҕар туруоруохпут суоҕа дуо, оҕону бэйэбит да анныбытынан сурунуохпут. Дьахтар бу санааттан эгэ-дьэгэ буола түстэ. Хата, бу сөп быһаарыныы буолла быһыылаах. Тема эрэ доруобуйата этэҥҥэ буоллар…

Сэргэлээххэ эмиэ Саҥа дьыл… Аайа быйылгы Саҥа дьылы атыннык бэлиэтиир былааннаах. Кини ийэтиттэн көҥүл ылан, үс сылы быһа эн-мин дэһэн бииргэ олорбут дьүөгэлэрин дьиэтигэр ыҥырар буолла. Ол былааныттан бэйэтэ да ис-иһиттэн үөрэн сылдьар. Үөрэҕин кэнниттэн кыргыттарыгар элэстэнэн киирдэ. Хата, хос тутаах киһитэ Аня уонна Рита бааллар эбит.

– Мин эһигини кытта бииргэ Саҥа дьылы көрсүөхпүн баҕарабын. Онон барыгытын дьиэбэр ыҥырабын!

– Уой, баһыыба, Аечка!

– Дьиэҕэ Саҥа дьылы ылар скучнай баҕайы буолуо дии… – диэбитин Рита кулгааҕа эрэ истэн хаалла.

– Тоҕо? 12 чааһы ылан баран, манна үҥкүүгэ кэлиэхпит дии! – Аайа күлэн мичилийэр.

– Ураа! Олус бэрт дии! Аайа, маладьыас! – Рита сүүрэн кэлэн дьүөгэтин уураан ылла.

– Оттон Андрейгын хайыыгын? Эйигинэ суох Саҥа дьылы хайдах көрсүөй? – Аня бэтиэхэлээхтик көрөн ылла.

– Билбэппин ээ. Маамабар этэ иликпин. Уолу хайдах дьиэбэр киллэриэхпиний? Манна кэлэн көрсүөхпүт буоллаҕа дии.

– Все, решено! Манна куукунаҕа уочараттыы-уочараттыы ас астаан сордоммоппут. Бэлэм аска ыалга барабыт! – Аня туохтааҕар да онтон ордук үөрдэ.

Саҥа дьыл үүнэр күнэ тиийэн кэллэ. Аайа ийэтиниин сарсыардаттан ас астаан түбүгүрэллэр. Салааттарын кырбаатылар, онтон Татьяна Иннокентьевна фирменнэй кытайдыы пельменин оҥорбутунан барда. Аайа иһити-хомуоһу сууйан баран, бэрт үөрүйэхтик туттан, пельмени суулуурга көмөлөһөр буолла. Эмискэ звонок тыаһа дьиэни биир гына тырылаата.

– Хайа, ким бачча эрдэ кэллэҕэй? Кыргыттар, суобастара оонньоон, көмөлөһөргө санаммыттара дуу? – Аайа ааҥҥа ойон тиийдэ.

– Уой, маама! Света тиийэн кэлбит! – кыыс, глазогунан көрөөт, ааны аһа оҕуста. – Света!

Кыыс соҕотох буолбатаҕын көрөн, Аайа туттуна быһыытыйда.

– Аайа, билсэн кэбис. Бу Федя… – Света симиттибиттии умса көрөн кэбистэ.

– Дорооболоруҥ! Мин Федор Макаров диэммин. Бу биһигиттэн… – диэн баран, уол тос курдук ыарахан суумканы Аайаҕа туттаран кэбистэ.

– Аайа, хайа ыалдьыттаргын дьиэҕэ аһардыый, тоҕо ааҥҥа туттуҥ? Күндү ыалдьыттар, кыбыстымаҥ, соҥҥутун устан ыйааҥ, бу саалаҕа киириҥ, – Татьяна Иннокентьевна кэлэн дьаһайан абыраата. Аайа соһуччута бэрдиттэн тылыттан матан хаалла.

Уол бэрт сытыы киһи быһыылаах. Сонун уста охсоот, ваннаны булан илиитин суунан баран, үргүлдьү куукунаҕа ааста.

– Хайа, хаһаайкаларга көмө наада дуо? Саҥа дьыл үүнэрэ да чугаһаата. Миэхэ көстөрүүлэ булан биэрдэргин, мин убаһа хаанын буһарыам этэ, хартаны эмиэ буһара ууруохха наада. Уонна бу тыллаахпыт. Барыта бэйэм хаһаайыстыбам аһа-үөлэ.

– Хата бу эр киһи тыла. Эдэр киһи диэтэххэ, олоруулаах тыллаах, хаһаайыстыбаннай баҕайы эбиккин, маладьыас!

– Туох маладьыаһа кэлиэй. Биһиги үөр сылгылаахпыт, сүөһү да элбэх, онон оҕо эрдэхпититтэн үлэҕэ миккилибит дьоммут, – кэпсээнин быыһыгар кыра буолан баран киппэ көрүҥнээх, хара бараан дьүһүннээх уол аҕалбыт аһын сууйан-сотон, астаан барда.

Аайа, бүтүннүү кулгаах-харах буолан баран, дьүөгэтин аттыгар олордо.

– Биһиги ыал буолан эрэбит. Бырааһынньык кэнниттэн дойдубар бараары сылдьабыт, дьоммун кытта билиһиннэриэм этэ.

– Доҕордоспуккут ыраатта дуо? Эн кинини төһө үчүгэйдик билэҕин?

– Бу күһүҥҥүттэн билсэбит. Эдьиийим аах үчүгэй ыаллар дииллэр. Туруу үлэһит дьоннор үһү. Улахан хаһаайыстыбалаахтар.

– Света, бүт эрэ! Эн киһиэхэ эргэ бараҕын дуу, хаһаайыстыбатыгар дуу? Таптыыгын да кинини?

– Билбэппин. Доо, ол мин таптаһа оонньуу сатыы сылдьар бириэмэм суох. Бырааттарбын, балыстарбын үөрэттэриэхпин наада, – Света боччумнаах баҕайытык дьүөгэтин көрөн ылла. Аайа эмискэ Светаны атын хараҕынан көрдө, бэйэтиттэн төһө эмэ аҕа курдук ылынна.

– Света, үчүгэйдик толкуйдаатыҥ ини. Кэлин кэмсиммэт курдук. Кини тугу үлэлиирий?

– Биһиги биир училищены бутэрбиппит. Федя тырахтарыыстыыр. Саас дьиэ туттуохпут, маспыт бэлэм. Федялаах бииргэ төрөөбүттэрэ элбэхтэр. Ким эмэ дьиэ туттар буоллаҕына, бары саба түһэн көмөлөһөр идэлээхтэр. Онон обургу соҕуһу туттар санаалаахпыт.

– Бэрт дии. Оттон сыбаайба эҥин диэн?

– Аймахтарбытын ыҥыран бу саас сыбаайбалыыбыт, хайаан да кэлээр. Миэхэ шафер буолуоҥ дуу? Атын чугас да дьүөгэм суох ээ.

– Сөп, Света.

Аайа дьүөгэтин туһугар улаханнык үөрдэ. Федор, кырдьык, киһи эрэ эрэнэр киһитэ быһыылаах. Үөрүйэх баҕайытык туттан-хаптан остуолу тардыспыта да дьиэ ис-тас үлэтигэр сыстаҕаһын туоһулуур. Сотору Аайа дьүөгэлэрэ тиийэн кэллилэр. Араас уотунан дьиримнии оонньуур харыйаларын аттыгар тардыллыбыт мааны остуол тула олорон, саҥа 1986 сылы үөрэ-көтө көрүстүлэр.

Аайа быйыл төрдүс кууруска үөрэнэр. Үөрэҕин букатын ыарырҕаппат, наар туйгун сыанаҕа үөрэнэр. Биирдэ Аайаны нуучча литературатын кафедратын сэбиэдиссэйэ ыҥыран ылла. Ачыкы быыһынан күөх харахтар сүр болҕомтолоохтук көрбүттэр. Оҕолор бары саллар преподавателлэрэ Елена Демидовна бүгүн сымнаҕас көрүҥнээх, үрдүк бүрүчүөскэтин көннөрүнэн ылан баран, мичээрдээн кэбистэ.

– Аайа, эн научнай үлэнэн дьарыктанар толору кыахтааххын. Темата була сырыт, наада буоллаҕына, мин онно көмөлөһүөм. Научнай салайааччы буоларга бэлэммин. Үөрэххин бүтэрдэххинэ, кафедраҕа хаалыаххын сөп. Үчүгэйдик толкуйдан, эһиги куурустан эйиэхэ рекомендацияны биэриэхпин баҕарабын. Утарбат инигин?

– Ким билэр, ол туһунан толкуйдуу иликпин…

– Мин толкуйдаатын диэн этии киллэрэбин. Эн наукаҕа бардаххына, олоҕуҥ суола барыта аһыллыаҕа, өйдүүгүн дуо? Эйиэхэ кыах бэриллэр. Сессия бүтүөр диэри толкуйдаа, сөбүлэстэххинэ эһиилгиттэн научнай үлэҕинэн ылсан үлэлиэхпит, – диэн баран, Елена Демидовна, кэпсэтии бүппүтүн биллэрэн, суруйа олорбут кумааҕытыгар төбөтүн төҥкөттө.

Аайаҕа соһуччу этии буолла. Киэһэ ийэтин кытта сүбэлэһиэҕэ. Ол гынан баран, кыыс дууһатын түгэҕэр бу этиини соччо ылымматаҕын сэрэйэр. Ол аата куоракка хаалан, ийэтин бэлэмигэр олорон, манна үлэлиэхтээх. Кыыс тыаҕа баран учууталлыан, олоҕу билиэн баҕарар. Научнай үлэнэн дьарыктаныы туһунан бу иннинэ саныы да илигэ. Биир эмэ теманы ылан баран, ону эрэ үөрэтэн, чинчийэн тахсыахтаах. Кыыска олоҕун суола олус судургу курдук көһүннэ. Ийэбэр бу кэпсэтиини этэрим дуу, суоҕа дуу? Кини, биллэн турар, куоракка хааллара сатыаҕа. Бакаа эппэт эбиппин. Көстөн иһиэҕэ.

Андрей хас киэһэ аайы Аайалаах тиэргэннэригэр кэлэр идэлээх. Бу да сырыыга, кыыс санаатыгар буолан уолу көрбөккө ааһан истэҕинэ, ыҥыран ылла.

– Аайа, туох буоллуҥ? Олох көрбөккө да аастыҥ дии? – уол үрдүк тимир хачыалга биэтэҥнии олорор. Кыыс саҥата суох кэлэн аттыгар олорунан кэбистэ. Андрей хачыалы күүһүрдэн биэрдэ, иккиэн халлааҥҥа тиийэ сыһыахтарыгар диэри өрө көтөн таҕыстылар, аллара тустүлэр, онтон эмиэ биирдэ халлааны харбастылар… Үчүгэй даҕаны! Уоллаах кыыс саҥата суох хачыаллаатылар. Аайа үөрэн иһэ кычыгыланар, уоһа кыайан ыпсыбат. Күн кыһалҕата суох, дьоллоох эдэр саас! Кинилэр олохторо иннилэригэр! Үөрэхтэрин бүтэрэн баран, тутуспутунан ханна анаммыт дойдуларыгар үлэлии барыахтара. Ол туһунан анаан-минээн былааннаабатахтарын да иһин, оннук буолуохтааҕын иккиэн билэллэр.

– Киэһэ киинэҕэ барабыт?

– Ханныкка? Саҥа үчүгэй киинэ суох дии. Чэ, мин дьиэбэр киирдим.

– Аайа, туох буоллуҥ? Тугу эрэ кистиир курдуккун, – Андрей кыыс туох эрэ санааҕа ылларбытын курдаттыы сэрэйэр.

– Оо дьэ, эйигиттэн киһи тугу да кистээбэт! Бүгүн кафедраҕа ыҥыра сырыттылар, хаалан научнай үлэнэн дьарыктан дииллэр.

– Ону эн?

– Билбэппин диэтим.

– Аайа, кырдьык, хаалаары гынаҕын дуо?

– Суох, олох баҕарбаппын! Тыа сиригэр баран учууталлыахпын баҕарабын, эйигин кытта!

– Маладьыас! Мин эйигинэн киэн туттабын! – Андрей кыыһын күүскэ кууһан ылла.

– Маамабар эттэхпинэ, хаал диэн хаайара буолуо. Эдьиийим эмиэ инньэ диирэ биллэр. Онтон куттанабын. Бакаа эппэтим дуу…

– Этимэ, этимэ! – уол хап-сабар сөбүлэһэ оҕуста.

Уоллаах кыыс сиэттиспитинэн сөбүлээн сылдьар «Лена» кинотеатрдарын диэки аа-дьуо бардылар.

Үгүс ыалдьыт-хоноһо сөбүлээн сылдьар ыалын аҕалара ыалдьан үлэтиттэн уурайыаҕыттан, дьиэлэрин ким да өҥөйбөт буолла. Пантелеймон Николаевич инсуллаан тута инбэлииккэ тахсыбыта. Бэйэтин кыанан сылдьар, барытын өйдүүр буолан баран, кыайан саҥарбат. Мэйиитигэр тымыр быстыбыт. Мария Семеновна Москваҕа эмкэ идьэ бара сылдьыбыта да, туһата кыра быһыылаах. Аҕалара үлэтэ суох буолбута тута билиннэ. Мария Семеновна хаһааҥҥыта эрэ иистэнньэҥ этэ. Онон учууталлыырын быыһыгар, кыһалҕаттан дьонтон сакаас ылан, дьиэҕэ олорон иистэнэр буолла. Атаахтык иитиллибит кыыс аҕата ыалдьыаҕыттан дьиэҕэ-уокка тутаах киһи буола түспүтэ. Ийэтэ иистэнэр бириэмэтигэр аҕатын көрөр-истэр, аһатар, кыра оҕону үөрэтэр курдук, буукубанан ааҕарга үөрэтэр. Мария Семеновна кыыһа салгыбакка аҕатын саҥарда сатыырыттан сөҕө саныыр. Хата, аҕалара сотору сылайан сапсыйан кэбиһэр.

Кулун тутар саҥатыгар Лера утуйа сытан быһаҕынан кэйиэлиир курдук сытыы ыарыыттан уһуктан кэлбитэ.

– Маама!

Мария Семеновна ииһин бүтэрээри утуйбакка олорор этэ. Кыыһын хаһыытын истээт, кэмэ кэлбитин биллэ. «Скорайы» ыҥыраат, эрдэттэн бэлэмнээн туруорбут суумкатын булан, кыыһын кытта барыста. Дьахтар долгуйан быраас остуолун иннигэр турар олоппоско олорунан кэбистэ.

– Ким төрүүрүй? Эн дуо? – дьээбэлээх биэлсэр Уля кыыс күлэн тиистэрэ кэчигирэстилэр.

– Бырааһы ыҥырдыгыт дуо? – дьахтар Уля дьээбэтигэр эрэ наадыйбат.