Текст книги "Сырдык курус"

– Ыҥыран, ыҥыран, барыта үчүгэй буолуо. Мамаша, олох долгуйума. Төрүүр ыарыыттан өлбүт диэн суох! – дьээбэтин сэргээбэтэхтэриттэн буолуо, Уля аны кыыһыран умайыктанан барда. – Эн, төрөөбөт эрээри, тоҕо манна киирэн олордуҥ?! Көрүдүөргэ тахсан күүт! Оттон эн олус ынчыктаама! Киһи эрэ төрүүр баҕайыта!

Уля обургу уҥа-хаҥас тутан дьаһайтаата. Мария Семеновна көрүдүөргэ олордоҕуна, акушер-гинеколог быраас Александра Николаевна тиэтэлинэн сүүрэн киирдэ.

– Мария, дорообо! Хайа, эн кыыһыҥ дуо? Куттаныма, этэҥҥэ буолуо.

Мария ытыктыыр бырааһын көрөн уоскуйда.

– Эн манна олорума, дьиэҕэр баран сынньан. Төлөпүөнүнэн билсэ тураар.

Мария дьиэтигэр да тиийэн, дууһа моруута буоларын билэр буолан, балыыһаҕа хаалла. Кэтэстэххэ бириэмэ сыыллан эчи бытаанын! Мария Семеновна долгуйан биир миэстэҕэ таба олорбото. Туран хаамыталаан көрдө, олорон да ылла. Сарсыарда биэһи сүүрбэ ааһыыта Уля ойон тахсан:

– Мамаша, эҕэрдэлиибин! Кыыс оҕо төрөөтө! 4 киилэ кэриҥэ ыйааһыннаах! Бухатыыр кыыс!

– Кыыс оҕо дуо? Лера хайдаҕый?

– Иккиэн этэҥҥэлэр. Чэ, эн дьиэҕэр бар!

Мария Семеновна биирдэ чэпчии түстэ, ис-иһиттэн олус илистэн, бүтүн бэйэтэ хаҕа эрэ хаалбыт курдук сананна. Сааһыра барбыт дьахтар дьыбардаах сааскы сарсыарда өссө да утуйа сытар бөһүөлэк устун аа-дьуо хааман истэ. Эбээ буоллум. Тугун дьиктитэй. Кини эбээ буолар дьоллоох сонуну бу курдук истиэм диэбэтэҕэ. Кини барытын атыннык былааннаабыта. Ол эрэн былаанын олох бэйэтэ билэринэн дьаһайда. Кини олоҕор саамай дьоллоох күнүгэр бу курдук сэниэтэ суох, дууһатыгар туох да үөрүү кыыма суох нэһиилэ хааман иһиэ диэн ким да санаабатах буолуохтаах. Ама, бэйэтэ дуо? Чэ, кылаабынайа, иккиэн этэҥҥэ быыһаммыттар. Дьиэтигэр киирэн, бу үөрүүтүн үллэстэр да киһитэ суох. Темата эрэйдээх өйдүүрэ дуу, суоҕа дуу…

Дьахтар, аанын аһан дьиэтигэр киирэн баран, кэргэнин көрөн соһуйан өрө ходьох гына түстэ. Пантелеймон Николаевич ыйытардыы көрөн турар.

– Кыыс оҕо төрөөтө. Сиэҥҥинэн эҕэрдэлиибин! – Мария, баттык гынар курас санааларын кыйдыы сатаан, күлбүтэ буолла.

– Кыыс, кыыс да… – Темата дорҕоон таһааран сүһүөхтээн саҥарбытыгар, Мария Семеновна соһуйан кэргэнин диэки көрө түстэ:

– Тема, туох диэтиҥ?! Өссө ити тылы этиий!

– Ле-Лера хай-хайдаҕый?

– Үчүгэй, үчүгэй, Тема! Хата, эн саҥардыҥ дии! Оо, бу үөрүүнү! – Мария Семеновна сылаатын таһыччы умнан кэбистэ, үөрүүтүттэн кэргэнигэр ойон кэлэн кууспахалаан ылла. – Мантан ыла барыта этэҥҥэ буолуо. Бары доруобай эрэ буолуоҕуҥ, кылаабынайа, доруобуйа…

Пантелеймон Николаевич улахан эмоциальнай туруктан төлө баран саҥарыаҕыттан хас да ый ааста. Инсуллаабыт киһи төһө да урукку чөлүгэр толору түспэтэр, наадатын быһаарсан холкутук саҥарар буолла. Онон кинилэр дьиэлэрэ эмиэ биирдэ сэргэхсийэ түстэ. Билигин сиэннэрэ кыыс эргийэр кииннэринэн буолла. Күн сирин көрбүт күндү киһилэригэр саамай үчүгэй, сонун ааты биэриэхтэрин баҕаран, үгүс толкуйга тустүлэр. Аны кэлэн таллахха, аат барыта хайдах эрэ сымсах баҕайы курдук. Лера библиотекаттан киһи олоҕор аат суолтатын туһунан кинигэни булан аҕалбытын былдьаһа сылдьан аахтылар. Ким эмэ аат толкуйдаатаҕына, атыттар тута сирэ түһэллэр. Бэл диэтэр, «итинник ааттаах сыыҥтаах баҕайы кыыс баара» диэн «кытаанах аргумент» кытта этиллибитэ. Аҕалара жребий быраҕыахха диэбитигэр, дьахталлар саамай сөп этии диэн өйөөтүлэр. Жребийи тардарга элбэх киһи баара үчүгэй диэн табаарыс ыалларын эмиэ ыҥырдылар. Мустубут дьон кумааҕы лоскуйугар сөбүлүүр ааттарын суруйан баран бэргэһэҕэ уган истилэр. Пантелеймон Николаевич бэргэһэни үчүгэй соҕустук сахсыйда уонна, кыыс эбэтигэр эппиэтинэһи сүктэрэн, биир хас да бүк тутуллубут кумааҕыны талан ыл диэн куду уунна. Бары саҥата суох кэтэһэн олордулар. Мария Семеновна аа-дьуо биир кумааҕыны ороото:

– Анна… – диэн саҥа таһаарда уонна буруйдаммыт киһилии кэргэнин диэки көрөн кэбистэ.

– Анна диэн үчүгэй аат буолан баран, хайдах бары Ааныс буолан иһиэхтэрэй. Олус боростуой аат. Кэм эн, булан-булан талбыт аатыҥ баар ээ…

Пантелеймон Николаевич ис сүрэҕиттэн хомойон, хоргутан, уоһун ньимиччи туттан олордо.

– Мама, Анна диэн аат суолтата «великомученица» диэн этэ дии. Оҕом наһаа эрэйи көрүөн баҕарбаппын.

Бу күн оҕо аатыгар эмиэ табыллыбатылар. Киһи да сонньуйуох, кыысчаан иккис ыйыгар барда да, аата суох сытаахтыыр. Хата, кини онуоха эрэ наадыйбат, чугас дьонун билэн, киһи эрэ сүрэҕин ортотунан киириэх минньигэс бэйэлээхтик ымах гынар. Лера оҕотун эмтэрэн баран, оргууй оронугар сытыарда уонна утуйардыы оҥостон сытта. Уута кэлэн быстыбат. Санаата эмиэ Ванятыгар тиийдэ. «Хайдах эрэ сылдьар. Оҕоломмутун туһунан истэ да илик. Кыыспыт икки ардыбытынан: хараҕа миэнэ, оттон чачархай баттаҕа, муус маҥана аҕатыгар маарынныыр. Оҕотун көрдөҕүнэ, сүрэҕэ ууллуо эбитэ дуу? Дьэ, ким билэр… Ханна эрэ күүлэй тэбэ сырыттаҕа дии.

Араас кыргыттары сыымайдаан эрдэҕэ». Ити санаатыттан Лера сүрэҕэ ыарыылаахтык мөҕүл гынан ылла. «Абааһы киһитин санаан хаалламый! Надоело! Хайдах да сырыттын!» Лера абатыйан олоро түстэ. «Хата, аҕам барахсан этэҥҥэ буолла дии. Онтон үөрэбин. Дьиҥэр, эһэтин үтүөрдүбүт киһинэн кини кыысчаана буолар ээ». Ол олорон Лера «Дарина» диэн ааты ааттаабытын бэйэтэ да билбэккэ хаалла. Эһэтигэр олоҕун салҕаабыт оҕоҕо Дарина диэн аат оруобуна барсар. Лера атаҕын төбөтүгэр дугунан кыыһын оронугар кэлэн: «Дарина, Дарина…», – диэн сибигинэйэн ыҥырда. Уонна улахан боппуруоһу быһаарбыт киһилии сүрдээҕин чэпчээн мичээрдээбитинэн минньигэс баҕайытык нухарыйан барда.

Сандал саас сатыылаан турар кэмэ. Бу сырдыгын, чэбдигин! Аайа кыыдааннаах кыһыны солбуйар чаҕылхай күннээх сааһы сөбүлүүр. Бу кэм барыта дьэҥкэ, кэрэ. Айылҕаны кытта киһи аймах эмиэ уһуктарга дылы. Кыыс этигэр-сиинигэр хаана эрчимнээхтик сүүрэр, сүрэҕэ ураты үөрүүнэн туолар. Бүтүн бэйэтин толорор дьикти эрчимтэн дьиэрэҥкэйдээн ыла-ыла, үөрэҕэр тэбиннэ. Дууһатыгар буоллаҕына дьикти музыка кутуллар. Кини олохтон туох эрэ сырдыгы, үөрүүнү-көтүүнү, соһуччу бэлэҕи күүтэр. Саҥа үүнэр күн ураты дьолу эрэ тосхойоругар бүк эрэнэр. Дьоллоох эдэр саас диэн маны этэн эрдэхтэрэ! Дьолу түстүүртэн дьоллонуу диэн.

Аайа бүгүн Андрейдыын катокка бараары тэринэр. Кини хаҥкыга хатааһылыырга саҥа үөрэнэ сылдьар. Атын оҕолор бары кэриэтэ хаҥкыга чэпчэки баҕайытык дугунан сүүрэллэриттэн дьиибэргиир. Үксүлэрэ оҕо эрдэхпититтэн хатааһылыыбыт дииллэр. Оттон Аайалаах кыра сылдьан тоҕо эрэ хаҥкылаабаттар этэ, кинилэр бөһүөлэктэригэр каток да суоҕа. Кини өссө бу кыһын «Прогресс» маҕаһыынтан анаан-минээн мыылай маҥан өҥнөөх хаҥкыны атыыласпыта, саас хайаан да үөрэниэм диэн. Билигин үөрэнэ сатыы сылдьар. Бастаан дьапталлыбыт хаарынан барарга үөрэммитэ, онтон мууһунан дьэҥкэрэ оонньуур катокка киирбитэ. Сотору-сотору охторуттан атахтара бүүс-бүтүннүү күөх баламах буолуор диэри көҕөрөн таҕыстылар. Кыыс ону ол диэбэт: бэйэтин иннигэр туруоруммут соругун толороору, дьүккүөрдээхтик дьарыктанар. Кэлин син бэркэ хатааһылыыр буолан эрэр. Хас күн аайы сатабыла улаатан иһэриттэн үөрэр. Аайа таҥнан-симэнэн бүтэн, уолун дьиэҕэ кэтэһэн көрөн баран, тулуйбакка таһырдьа таҕыста. Сааскы ыраас чэбдик салгыны ыймахтаан дириҥник тыынан ылла. Андрейы кэтэһэ таарыйа хачыалга баран олордо, устунан хачыаллаан ылла. Туох айылаах уһаатаҕай? Андрей наар тылыгар турар буолара дии. Эбэтэр туох эмэ суһал наадаламмыта дуу? Бачча бэлэмнэнэн баран хатааһылаатаҕына табыллар. Аайа чочумча тура түһэн баран, кими эмит кытта бииргэ барыам диэн бииргэ үөрэнэр кыргыттарын уопсайдарыгар тэбиннэ. Сэргэлээххэ чугаһаан иһэн көрдөҕүнэ, уолаттар-кыргыттар хаһыытаһа-хаһыытаһа төттөрү-таары сүүрэллэр, туох эрэ улахан аймалҕан буолбут чинчитэ билиннэ. «Катокка охсуһуу! Куорат ыччаттара устудьуоннары кырбыы сылдьаллар!» – уопсайтан уолаттар сүүрэн тахсан, каток диэки түһүннүлэр. Аайа уолаттар кэннилэриттэн батыһаары гынан баран туттунна. Бээ, бастаан кыргыттарыттан туох буолбутун билиэххэ. Уопсайга киирбитэ – төттөрү-таары сырсыы бөҕөтө, хостор ааннара тэлэччи аһыллыбыттар, оҕолор сирэйдэрэ-харахтара турбут ахан. Аайа, туох эрэ дьулаан быһыы-майгы тахсыбытын сэрэйэн, сүрэҕэ толугуруу тэптэ. Кыргыттарын хоһугар ойон киирбитэ, Анялаах Люда бааллар. Ритата суох.

– Уой, Аайа! Туох буолбутун иһиттиҥ? – Аня хараҕын омуннаах-омуннаахтык көрөн саҥа аллайда. – Катокка охсуһуу бөҕөтө буолбут. Студеннар хатааһылыы сырыттахтарына, олохтоох залог уолаттара саба сырсан кэлэн аҥаар кырыытыттан кырбаан барбыттар. Сыаптаахтар эҥин үһү. Ынырык баҕайы дии?

– Оттон онно бара сылдьыбаппыт дуо? – Аайа субу сүүрэн бараары ааҥҥа ойон тиийдэ.

– Хайдах буолан ол кыргыһыыга киирэн биэрээри гынаҕын?! Уонна ол уолаттар куоппуттар үһү. Уопсай оҕолоро муста-муста ол дьиикэйдэри сырса тэбиннилэр.

– Ол иһин даҕаны Андрей бүгүн кэлбэтэх эбит дии… Аны туохха эрэ түбэспитэ буолуо…

– Кини буолан баран инники күөҥҥэ сылдьар ини. Туох да буруйа суох оҕолору атаҕастаабыттар диэн, уолаттар хааннара оонньообута сүрдээх, – Аня боччумнаах баҕайытык быар куустан олорон кутар-симэр. – Туох-туох буолар? Оо дьэ, уолаттар омуннарыгар туох эрэ дьыалатыгар иҥнэллэр эрэ хайыыллар… Үөрэхтэриттэн көтөллөрө буолуо. Ол эрээри хайдах барыларын үүрүөхтэрэй, оччоҕо ким үөрэнэ хаалар, биһиги, кыргыттар эрэ дуо?

Аайа, тыына-быара ыгыллан, хайдах да тулуйан олорор кыаҕын ааһан, таһырдьаны былдьаста. Тахсыбыта ытыс таһынар хараҥа бүрүүкээбит, өрөҥкөлөспүт уолаттар көстүбэттэр. Кыыс каток диэки барда. Ким да суох.

Катокка ол-бу мастар адаарыһа сыталлара көстөр. Салгыҥҥа улахан айдаан иннинээҕи чуумпу сатыылаабыт.

Кыыс ис-иһиттэн тоҥон кэллэ, кини бу алдьархай манан эрэ бүтэн хаалбатын, улахан хамсааһын тахсыаҕын курдаттыы сэрэйдэ. Сүрэҕэ ыарыылаахтык нүөлүйбэхтээтэ. Андрей, Андрей… Туохха эрэ түбэстиҥ…

Кыыс оргууй дьиэтин диэки хаамта. Киэһэ хойукка диэри төлөпүөнүн кэтээтэ. Андрейа биллибэтэ.

Аайа, түүнү быһа өрө мөхсөн, кыайан утуйбакка, сарсыарда ыарахан баҕайы төбөлөөх турда. Үөрэҕэр тиийбитэ – катокка тахсыбыт охсуһуу, айдаан тула кэпсэтии. Күлүгээттэри милииссийэлэр туппуттар дуу, суох дуу? Тоҕо студеннарга саба түһэн баран, туох да эппиэккэ тардыллыбаттарый? Аны хайдах киин куоракка сылдьабыт? Биһигини ким көмүскүүрүй? Өйү-санааны ытыйбыт боппуруостарга эппиэттэр наадалар. Сиэрдээх эппиэт-тэр. Аайа факультетын комсоргтара мустан, салгыы туох буоларын, ханна баралларын ырытан көрдүлэр. Иккис паара кэнниттэн киэһэ 7 чааска группа комсоргтарын СГУ культурнай киинигэр мунньахха ыҥырдылар диэн буолла. «Маассабай бэрээдэги кэспит устудьуоннар дьыалаларын көрөргө» диэбиттэрин Аайа улаханнык дьиибэргии иһиттэ. Бэрээдэги устудьуоннар кэспиттэр үһү дуо? Тугу эрэ бутуйаллар ээ. Аайа киэһэ болдьоммут кэмҥэ культурнай кииҥҥэ тиийбитэ – ыччат соччо муста илик. Аҕыйах оҕо баар, үксүлэрэ кыргыттар. Саалаҕа Ис дьыала министрин солбуйааччы, партия, хомсомуол уобаластааҕы кэмитиэтиттэн, университет салалтата бааллар диэтилэр. Мунньаҕы университет комсомольскай тэрилтэтин сэкирэтээрэ уол салайан ыытта. Аайа хараҕынан Андрейын көрдүү сатыыр да, булбата. Сотору аан тэлэччи аһылла түстэ да, уолаттар өрөҥкөлөһөн киирэн сааланы толорон кэбистилэр. Саала иһэ биирдэ ньиргийэ түстэ. Сэкирэтээр уол мустубут эдэр дьону нэһиилэ тохтотто. Кини кылгастык буолбут охсуһуу туһунан эттэ, милииссийэ эппиэттээх үлэһиттэрэ туох үлэ барбытын билиһиннэриэхтэрэ диэтэ. Онтон сэкирэтээр уол аттыгар олорор дьоннуун сүбэлэһэн тоҥхоҥноон баран: «Ким тыл этиэн баҕарар, саалаҕа турар микрофоҥҥа санааҕытын аһаҕастык этиҥ. Куттанымаҥ. Эһиэхэ ким даҕаны туох да миэрэни ылыа суоҕа», – диэтэ. Бэйэтэ, куттаммыт киһилии кумуччу туттан баран, ачыкытын үрдүнэн саалаҕа мустубут оҕолору хаартыскаҕа түһэрэрдии болҕомтолоохтук көрө олордо.

– Мин этэбин! – эмискэ чуумпурбут саалаттан эрчимнээх куолас иһилиннэ. Кыра уҥуохтаах хатыҥыр уол ойон турда, сааланы эргиччи көрөн ылан баран, микрофоҥҥа хааман тиийдэ. – Куорат уолаттара биэс уонтан тахса буолан, аҥаардастыы кырбыырга оҥостон-тэринэн, мастанан-сыаптанан кэлэн, хаҥкылыы сылдьар устудьуоннары кырбаатылар. Милииссийэ үлэһиттэрэ кэлэн баран туох да буруйа суох, көмүскэнэн охсуспут устудьуоннары тута-хаба сатыыллар. Ол сөп үһү дуо?! Саба түспүттэр уол, кыыс диэн араарбакка, катокка баар оҕолору барыларын кырбаабыттара. Быһааран биэриҥ, күлүгээттэри тутаргыт оннугар туох да буруйа суох устудьуоннары тоҕо туттугут?!

Салалта өттүттэн чуолкай эппиэт иһиллибэтэ. Мунньах устунан ыһыллан, туох эрэ миитинигэр кубулуйан барда. Ороһуйан хаалбыт эдэр дьон тура-тура, харса суох этэн-тыынан бардылар. Улахан дьонтон үүннүүр-тэһиинниир киһи көстүбэтэ.

«Биһиги бэйэбит дойдубутугар олорон, киин куораппытыгар төрөөбүт тылбытынан көҥүл саҥарар бырааппыт тоҕо суоҕуй?!», «Өйдүүгүт дуо, Кыайыы күнүгэр оһуокайдаары гыммыппытыгар, милииссийэлэр кэлэн үүрбүттэрин?», «Этиҥ эрэ миэхэ, ким эһигиттэн куорат пааркатыгар көҥүл күүлэйдиир кыахтааҕый? Суох! Хайа муҥун саҥата суох сылдьабыт?!»… Мустубут оҕолор, микрофону былдьаһа-былдьаһа, санааларын тоҕо тэбээтилэр. Эмискэ Аайа сүрэҕэ тохтоон хаалбыкка дылы буолла, микрофоҥҥа киниэхэ туохтааҕар да күндү, чугас куолаһа сатараата:

– Мин күлүгээттэр күрүлүүр күнүс туох да буруйа суох устудьуоннарга саба түһэн кырбаан барбыттарыгар хайдах көмүскэһиэм суоҕа этэй?! Манна тыл эппиттэргэ холбоһобун! Биһиги, ол тугуй, хаҥкылыыр бырааппыт суох үһү дуо?! Бу туох айылаах атаҕастабылай? Күлүгээттэр эппиэккэ тардыллыахтаахтар! Саба түспүт күлүгээттэри көрдүү да соруммакка олорон, биһигини буруйдаары гынаҕыт дуо?! Биһиги көннөрү көмүскэммиппит! Ама, кырбанан хаалыахтаах этибит дуо?!

Аайа Андрейын хас биирдии тылын анныгар илии баттаа дииллэрэ буоллар, толкуйдаабакка эрэ баттыах этэ. Хайдах кини күлүгээттэр кыргыттары кырбыылларын көрөн туран, көмүскэһиэ суоҕа этэй? Саамай сөпкө гыммыт! Кыыһы киэн туттуу, ытыгылааһын иэйиитэ толордо. Андрей туохтан да толлубат хорсун санаалаах, дьиҥнээх эр киһилии майгылааҕын Аайа итэҕэйдэ. Кинини кытта дойду хайа баҕарар муннугар да баран олоруохха сөп!

Айдааннаах мунньах ити күн ыкса киэһэ бүппүтэ. Аайа, көймөстүбүт салгыннаах саалаттан таһырдьа тахсан, сааскы чэбдик салгыны эҕирийбэхтээтэ. Андрейы күүтэн аан таһыгар турда. Оҕолор суугун-сааҕан буолан таҕыстылар, Андрейа тоҕо эрэ көстүбэт. Аайа дьиэ иһигэр төттөрү киирдэ. Онно хас да уол, кэм даҕаны уоскуйбакка, тугу эрэ быһаарса ахан тураллар эбит. Кинилэр ортолоругар Андрейы бэлиэтии көрдө.

– Андрей!

– Аайа! Хайа, мунньахха сырыттыҥ дуо? Иһитттиҥ дуо, хайдахтаах айдаан буолбутун? – Андрей сирэйэ-хараҕа турбута сүрдээх.

– Андрей, барыах. Эйигин кытта кэпсэтэрдээхпин.

– Уолаттар, киэһэ уопсайга көрсүөхпүт! – тугу эрэ үлүһүйэн кэпсэтэ турар устудьуон уолаттарга туһаайан эттэ. – Чэ, барыах.

Таһырдьа тахсан Аайа дьиэтин диэки хаамтылар.

– Андрей, наһаа да ынырык дии! Ити айдаан тыаһа суох хаалбата буолуо. Бүгүн оҕолор наһаалаатылар быһыылаах. Итинник этиилэри бырастыы гымматтара буолуо. Бэрт дуона да суохха национализмы көрдүү сатыыр дьоҥҥо, дьэ, баай матырыйаал көһүннэ. Соруйан куттанымаҥ, санааҕытын аһаҕастык этиҥ диэбитэ буолаллар. Ону ити устудьуоннар хайдах баарынан санааларын тоҕо тэбээтилэр дии. Көрөөр даҕаны, ити уолаттарга туох эмэ миэрэ ылыахтара. Мин кинилэргэ олох итэҕэйбэппин!

– Оччоҕуна саҥата суох ньимийэн олоруохтаах этибит дуо? Көҥүл атаҕастанабыт дуо? Биһиги кыргыттарбытын олохтоох күлүгээттэртэн көмүскээтэхпит дии!

– Доо, эн бэйэҥ да өйдүүр инигин, ити дьыала баһа саллайбытын. Сүрдээх күүрээннээх мунньах буолла дии! Бирээмэ революция буолуон айылаах! Хаһан даҕаны ити курдук мунньахха сылдьа иликпин. Ити маҥнай эппит-тыыммыт уол сүрдээх дии! Бу хорсунун! Өр кэмҥэ иитиэхтээн сылдьыбыт санаатын тоҕо тэбээтэҕэ. Олох Манчаарыга дьүөрэлии көрдүм. Тоҕо эрэ кини туһугар куттанабын… Оо дьэ, эн эмиэ эттиҥ-тыынныҥ ахан. Туох-туох буолар? – Аайа, ити айдаан устудьуон оҕолорго хобдох түмүктээх буоларын чараас сүрэҕинэн курдаттыы сэрэйэн, үөһэ тыыммахтаан ылла.

– Эс, туох буолуой? Истибитиҥ дии, тойоттор бэйэлэрэ санааҕытын этиниҥ, куттанымаҥ, кими да буруйдуохпут суоҕа диэбиттэрин, – уол соччо эрэлэ суохтук утаран көрдө. Аайа кини диэки арылыччы көрөн эрэ кэбистэ.

– Доҕоор, бу аах эрэ. Дьокуускайга улахан айдаан тахсыбыт, устудьуоннар национальнай боппуруоһу көтөхпүттэр, Ленин болуоссатыгар диэри хааман, уопсастыбаҕа улахан долгуйууну үөскэппиттэр диэбиттэр, – Федя иистэнэ олорор кэргэнигэр хаһыаты куду аста. Света хаһыакка тахсыбыт ыстатыйаны ааҕа олорон:

– Уой, оҕо бөҕөтүн үөрэхтэриттэн устубуттар! Өссө хаайбыттар! Туох айылаах алдьархайа буоллаҕай? Аайа тоҕо тугу да биллэрбэтэҕэ буолуой? – диэбитинэн туран таҥныбытынан барда. – Федя, мин почтаҕа баран кэлиэм!

Света, дьүөгэтин кытта кэпсэтэн баран, санаата улаханнык оонньоото. Андрейы үөрэҕиттэн устубуттар. Өссө хаайа сылдьан баран таһаарбыттар. Туох эрэ бөдөҥ политическай буруйдааҕы туппут курдук араастаан токурутан силиэстийэлээбиттэр. «Хата, национализм ыстатыйатыгар буруйдаабатахтарыгар махтал. Кинини туоһу оҥостубуттар. Силиэстийэ кэннэ икки устудьуон уолу холуобунай дьыалаҕа тардан хаайдылар. Андрей букатын кута-сүрэ тостон хаалбыт курдук сылдьар, суут-сокуон диэн сымыйа эбит диир…», – Аайа доҕорун аһынан ытамньыйан ылбыта. Буолумуна, ити Андрей курдук көнө сүнньүлээх, кыра сааһыттан дьиҥнээх хомсомуол үрдүк идеалыгар иитиллибит уол итэҕэлэ барыта күппүлүү көтөн, муннукка анньылыннаҕа. Кини эрэ буолуо дуо, устудьуон аймах барыта даҕаны киһи олоҕо сап саҕаттан иҥнэрин, государство кинилэри көмүскүүр кыаҕа суоҕун, сымыйа икки, кырдьык икки арда сотуллан хаалбытын ити күүрээннээх күннэргэ ала-чуо биллилэр.

«Ханнык эрэ күлүгээттэр дьүһүлэммиттэриттэн туох да буруйа суох чулуу ыччаттарбыт кэскиллэрин быстахтарын көр! Андрейга үрдүк үөрэх аана кытаанах тимир аанынан сабылыннаҕа. Абалаах даҕаны! Ким даҕаны кырдьыктарын дакаастаабат буоллаҕа!». Света ис-иһиттэн абатыйа санаата. Күндү дьүөгэтэ Аайа хайдах буолар? Кинилэр үөрэхтэрин бүтэрэн, тыа сиригэр иккиэн бииргэ үлэлии барар былааннаахтар этэ. Света аны биир сылынан сыбаайбаларын тэрийсэр санаалаах сылдьыбыта. Дьүөгэтигэр кимиэхэ да суох олус мааны, кэрэ сыбаайбалыыр былаачыйаны тигэр бүччүм санаалааҕа. Ол эрээри олох итинэн бүппэт! Уоллаах кыыс тапталлара олох бэлэмнээбит тоһуурдарыттан мүччү көтөн таһаарыаҕа. «Аайабар сыбаайбаҕа кэтэр бэртээхэй былаачыйатын хайаан да тигиэҕим!».

Эдэр ийэ дьиэтигэр киирбитигэр, саҥа сыылла сылдьар кырачаан Тимурката бу тиийэн кэллэ. Света оҕотун көтөҕөн ылла.

– Оо, маамабыт кэллэ! Дьэ, куорат сонунун-нуомаһын кэпсии оҕус эрэ, – Федя куукунаттан тахсан кэллэ. Света, кэргэнэ ас астыы сылдьарын бэлиэтии көрөн, астына санаата. Кини ити идэтэ: дьахтар-эр киһи үлэтэ диэн хаһан даҕаны араарбат, бириэмэлэннэ да, дьиэ ис-тас үлэтигэр барытыгар сыстаҕас.

– Кырдьык, айдаан бөҕөтө тахсыбыт. Онно Андрей барытыгар инники күөҥҥэ сылдьыбыт, хаайан баран босхолообуттар, үөрэҕиттэн үүрүллүбүт. Хата, хаайан кэбиспэтэхтэрэ үчүгэй дии саныыбын.

– Эс, сахалар-нууччалар үйэ тухары бииргэ олорон кэллэхпит дии. Аймахтыылар да курдукпут. Уонна баран, ама, устудьуоннар нууччалардыын атааннаспыттар үһүө? Саарбахтыыбын… Манна барытыгар соруйан оҥоро сатааһын баар курдук. Хаһыаттары ааҕан баран ырытан көрдөхпүнэ, кырдьык арылыччы көстүбэт. Сүүс киһи, сүүс санаа диэбит курдук ыстатыйалар тахсыбыттар. Туох-туох буолбута буолла? Эмиэ сыыр намыһахтыы олохтоох ыччат үрдүнэн бардахтара дии. Сэбиэскэй Сойуус үрдүнэн сахалар националистар диэн өйдөбүл тарҕаммыт. Дьэ, буолар да эбит! Сахалар курдук интернациональнай өйдөөх-санаалаах омук аҕыйах ини! – Федя ис-иһиттэн кыһыйар-абатыйар.

– Оннук буолумуна. Мин дьүөгэм туһугар сүрэҕим ыалдьар. Андрей дойдутугар барара буолуо. Аайа салгыы үөрэниэн наада. Хайдах буолан иһэр… Кинилэр бэйэ-бэйэлэригэр ананан төрөөбүт курдуктар. Аны сүтэрсэн кэбиһэллэр эрэ хайыыллар…

– Мунчаарыма, сэгэрим. Дьиҥнээх таптал ыарахаттартан өссө күүһүрэр. Аайа уолун кырдьык таптыыр буоллаҕына, дойдутугар да батыһан барыаҕа. Оттон биһиги ыаллар бүгүн аһаабаппыт дуо? Мин аһым буһан турар!

Светалаах дьоҕус буолан баран, уурбут-туппут курдук бэртээхэй дьиэ туттан киирбиттэрэ аҕыйах ый буолла. Ыал ийэтэ оҕолонон дьиэҕэ олорор, аҕалара үгүс тыа ыалын аҕа баһылыктарын курдук сопхуоска үлэлиир. Федяны соторутааҕыта механизированнай биригээдэҕэ ыстаарсайынан анаабыттара. Кини биригээдэтэ ааспыт сайын оттооһуҥҥа үрдүк көрдөрүүнү биэрэн, көһөрүллэ сылдьар кыһыл знамяны эрэллээхтик ылбыта. Быйыл кыһын, тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин пленумугар кыттар үрдүк чиэскэ тиксэн, куоракка мунньахха бара сылдьыбыта. Бэйэтин курдук араас дойдуттан кэлбит отчут-масчыт дьону кытта тото-хана сэһэргэһэн, уопут атастаһан астынан ахан кэлбитэ. Ол гынан баран «көй салгыннаах тыабын аҕынным, куораттар дьиэлэрэ эчи итиитин, буһа-буһа уһун күнү быһа мунньахтаан таҕыстыбыт, таах олорор сылаалаах да буолар эбит» диэн киирбитэ.

Эдэр ыаллар туспа буруо унаарыппытарыгар, уол дьоно сүөһүнү өлүүлээн биэрбиттэрэ, онон иитэр сүөһүнү күрүөлээн быр бааччы олороллор. Омос көрдөххө үүт тураан олохтоох Света дууһата нус-хас буолан биэрбэт. Кини өйө-санаата дойдутугар хаалбыт ийэтигэр этэ. Үйэтин тухары иһээччи киһини кытта олорон хара сору көрөн да биэрдэ. Билигин кырдьар сааскар миэхэ кэлэн, дьэ, киһилии олор диэн кыыс ийэтин өрүү ыҥырар да, буолуммат. Хайдах аҕаҕын быраҕан барыахпыный, инбэлиит буолбут киһини хаалларар аньыыта бэрт буолуо диир. Кыыс оҕолоноору сылдьан ийэтин сылааһыгар туохтан да наадыйан, аҕабын кытта көһөн кэлиҥ диэн ыҥырбыта. Төһө даҕаны арыгыһыт аҕатыттан кыбыһыннар, ийэтин эрэ туһугар иһээччи сордоох олоҕун тулуйуллуо дии санаабыта. Аҕата, баҕар, туспа сиргэ кэлэн син туттунуо да этэ. Ону ийэтэ муҥнаах: «Тоойуом, биһиэхэ кыһаллыма, бэйэҥ олоххун харыстаа. Эн билигин туспа ыал ийэтэҕин», – диэхтээбитэ. Кэм оҕотун аһынан иһэр. Ийэтэ бэйэтин иннин хаһан да көрүммэт, наар кэргэнин, оҕолорун туһугар кыһаллан биэрээхтиир.

Кини ийэтэ биирдэ эмэ оҥостон-туттан киинэҕэ дуу, кулуупка кэнсиэргэ дуу барбытын өйдөөбөт. Бэл, бырааһынньыкка кэтэр мааны таҥас диэни билбэккэ кырдьаахтаата. Оҕолорун күннээҕи астарын булар-талар туһугар өрө мөхсөн үйэтин моҥоон эрэр. Хата, оҕолор улаатан, ким үөрэнэн, ким үлэлээн эрэр. Паша диэн балта, үөрэҕэр үчүгэй буолан, үрдүк үөрэххэ киирэн үөрдүбүтэ. Света балтын толору хааччыйан олорор. Кинилэртэн саатар биир оҕо үрдүк үөрэхтэнэн, үчүгэй үлэһит буоллун. Паша каникул аайы эдьиийигэр кэлэн сынньанан, күүс-уох мунньунан барар.

Света төһө да дьиэҕэ олордор, дьыалата суох буолбат. Дьонтон сакаас ылан иистэнэр. Кини ииһин хаачыстыбатын, ураты быһыытын иһин дьон улаханнык сыаналыыр. Бэл, оройуон кииниттэн кытта ааттаан-суоллаан кэлэн таҥас, түүлээх тиктэрэллэр. Ордук бырааһынньыктар иннилэринэ сакааһа уон төгүл элбиир. Ииһин сакаастаабыт киһитигэр эппит болдьоҕор бүтэрээри түүннэри-күннэри олорон тигэр. Федята бэйэҕин харыстаммаккаҕын үлэлиигин диэн бопсон көрөр даҕаны, ылыммыт дьыалатын тиһэҕэр тиэрдэргэ үөрэммит киһи иннин биэрбэт. Ыал дохуота биллэ улаатыа эбит да, Света ый аайы ийэтин аахха харчы ыыта турар буолан, олоххо-дьаһахха улаханнык биллибэт. Федя тыа үлэтигэр буспут-хаппыт киһи кэргэнин сүөһүгэ сыһыара сатаабатаҕа. Онто да суох дьиэ үлэтигэр түбүгэ баһаам элбэх. Кини Светатын, аатыгар да барсардыы сып-сырдык номоҕон дьүһүннээх, кыракый, хатыҥыр бэйэлээх сэгэртэйин, хара үлэттэн харыстыырга өссө ыал буола иликтэринэ быһаарыммыта.

Аайа быйыл университетын бүтэрэр. Дипломнай үлэтин суруйар буолан, библиотекаттан тахсыбат. Кыыс олоҕо чыпчылҕан түгэнигэр уларыйан хаалбыта. Охсуһуу, национализмҥа буруйдааһын, туох да буруйа суох оҕолору тутуу-хабыы, сойуолаһыы, үөрэхтэриттэн устуу… Бу барыта маннык үүт тураан, эйэлээх, сэбиэскэй, ол аата кырдьыктаах олоххо буолбутуттан, кини бу иннинэ ис сүрэҕиттэн итэҕэйэн кэлбит тутула оннук эҥкилэ суоҕуттан, бэйэтин курдук чиэһинэй, үөрэххэ, билиигэ талаһар ыччатын көмүскүүр кыаҕа дуу, баҕата дуу суоҕуттан, эбиитин түргэнник буор сирэйдээбититтэн кэлэйэн, муммут курдук буолла. Оччоҕуна туохха итэҕэйиэххэ сөбүй бу олоххо? Кини кыра сааһыттан итэҕэйэн кэлбит аан дойдуга баар суос-соҕотох кырдьыктаах, сиэрдээх, социалистическай олоҕу тутар сэбиэскэй дойдута дириҥ оборчоҕо ылларбыт дуо? Оччоҕуна дьонун-сэргэтин салгыы ханнык суолунан илдьэр, уонунан сылларга тута сатаабыт коммунизмыгар хайдах аҕалар? Кини аҕата коммунизм туругурарын иһин тус олоҕун да биэрэргэ бэлэм этэ. Ол да туһугар бэйэтин харыстаммакка үлэлээн, түргэнник умайдаҕа. Арааһа, аҕата барахсан тута сатаабыт коммунизма – кыаллыбат суол. Оччотугар кини олоҕор умайар сырдык сулус оҥостуммут идеала сымыйа буолан тахсар дуо? Оо, кини аҕатын сырдык ыра санаалаах, чиэһинэй коммунистар көлүөнэлэрэ тута сатаабыт сэбиэскэй дьон биир тэҥ үчүгэй олохтоох, үлэлээх-хамнастаах, дьиэлээх-уоттаах, оҕолор саҥаттан саҥа үрдэллэргэ үктэнэн, дойду хайа баҕарар куоратыгар баран үөрэнэр, идэ ылар кыахтаах, чэлгийэ сайдыахтаах дойдуларыгар ыһыллыы тыына биллибит дуо? Кинилэр төһө эрэ кэлэйэллэр этэ, сэрии кэмигэр курдук, ордук наадалаах аска нэһилиэнньэҕэ талон түҥэтиллэриттэн, ол талон көмүстээҕэр, харчытааҕар күндү буолан турарыттан, олортон ордук «сыаналааҕынан» арыгы талона буоларын, үлэ-хамнас ол «Водка» диэн хара адаархай суруктаах лоскуй лииһэ суох барбат да буолбутуттан.

Аайа ийэтин сырата-сылбата халбаһы дуу, сосиска дуу ыларыгар эстэр, күн аайы маҕаһыыҥҥа фроҥҥа барардыы тэринэр. Ол гынан баран уочаракка күнү супту тэбинэ турарга эмиэ үөрэниэххэ сөп. Бу курдук хаарыан күн-дьыл күннээҕи ас туһугар уочаракка баранар. Ийэтэ киэһэ аайы дойду сонунун-нуомаһын бүтүннүү уочараттан истэн-билэн кэлэн, чэйдии олорон үллэстэр. Араас куолу онно баар. Аайа ийэтин майгыта манна кэлэн уларыйбытын бэлиэтии көрөр, кыраттан улаханнык уолуйбат, кыыһыра-тымта сылдьыбат, саҥарыан иннинэ толкуйдаан баран этэр уратылаах ийэтэ харса-хабыра суох саҥартыыр буола үөрэммит, көрөрө-истэрэ да хатыыламмыт. Хайыай, уочарат киһини хатаран эрдэҕэ.

Обществоҕа туох эрэ уларыйыы тыына биллэр. Ону Аайа чараас сүрэҕинэн курдаттыы сэрэйэр. Уларыйыыттан кини куттанар. Эмиэ да эрэнэ күүтэр. Араас санаа, эппиэтэ суох ыйытыылар кыыс сүрэҕин-быарын баттыыллар. Аайа ити кэмтэн биирдэ улахан киһи буола түспүтэ. Сарсыарда аайы кинилиин бииргэ уһуктар дьикти дорҕоонноох мелодията аны суох. Олох оруосабай өҥнөөх өстүөкүлэлээх ачыкытын түргэнник уһулла. Кини иннигэр билигин эбээһинэстэрэ арылыччы көстөллөр: дипломнай үлэтэ, ийэтигэр көмө-тирэх, үлэһит буолуута. Уопсайынан, үтүө киһи буолар эбээһинэһэ. Оттон Андрей ол эбээһинэстэригэр киирсэр дуо? Ону кыыс бэйэтэ да билбэт.

Аайа үөрэҕин кыһыл дипломунан бүтэрдэ. Ийэтэ үөрэн көтүөн кыната эрэ суох сылдьар. Аймахтарыгар, дьүөгэлэригэр биир-биир эрийэн үөрүүлээх сонунун үллэстибитэ. Татьяна Иннокентьевна кыһалҕалаах кэмигэр кими да бэйэтинэн булбат, үллэстибэт идэлээх, оттон үчүгэй сонуну тиэрдэ охсор, киниэхэ чугас дьонун кытта үөрүүтүн тэҥҥэ үллэһиннэҕинэ биирдэ толору астынар. Ити майгытын Надежда Дмитриевна уларыта сатаан көрбүтэ да, кыаллыбатаҕа. «Кыһалҕалаах күннэргэр биллэр баҕайыта. Аймахтар онно көмөлөсүһүөхтээхпит. Эн буоллаҕына кыһалҕалаах буоллаххына, сүтэн хаалаҕын», – диэн мөҕөн-этэн көрөөччү. Ол иһин Татьяна өр кэмҥэ эрийбэккэ сүтэн хааллаҕына, кини хайаан да эрийэн доппуруос бөҕөтүн түһэрэр. Онон кинилэр кыра-улахан кыһалҕаларын бүтүннүү тетя Надялара тэҥҥэ үллэстэн олорор. Биллэн турар, сонно тута бырааһынньыктары сөбүлүүр тетялара кыһыл диплому улаханнык сууйабыт диэн быһаарбыта.

Үөрэхтэрин бүтэрбит кыргыттар ханна үлэлии баралларын толкуйдууллар. Аайа дьүөгэлэрэ үгүстэрэ төрөөбүт-үөскээбит сирдэригэр үлэлии барар буоллулар. Оттон кини тылланан туран хоту оройуоҥҥа суруйтарда. Кафедра сэбиэдиссэйэ ону истэн кыыһы ыҥыра сырытта.

– Аайа, эн биһикки кэпсэтэн турабыт дии. Мин эйигин аспирантураҕа киирэргэр рекомендация бэлэмнээбитим, ону эн ханнык эрэ ыраах оройуоҥҥа барар үһүгүн дуу? Биһиги наукаҕа эдэр кадрдары бэлэмниэхтээхпит, эйиэхэ олох эрэнэ сылдьыбыппыт. Аайа, өссө үчүгэйдик толкуйдан эрэ, – Елена Демидовна бүтэһик этиитин ааттаһардыы эттэ.

– Эрэлгит иһин махтанабын. Ол гынан баран, мин үлэлии барыахпын баҕарабын. Научнай үлэнэн дьарыктаныах санаам кэлбэт.

– Ол да буоллар толкуйдаа, күһүҥҥэ диэри эйигин күүтүөхпүт. Кэскиллээх инники олоххун саныаххын, баҕалаах элбэх ээ…

Аайа ити этиини букатын кулгааҕын таһынан иһиттэ. Кини быһаарынан турар. Олох саҥа сиргэ баран, бэйэтин тус үлэтинэн ытыктабылы ылан үчүгэй үлэһит буолуон баҕарар. Кинини кытта Андрей барсыахтаах. «Барсыахтаах» диир даҕаны, уол кэнники суруктара кинини хомотоллор. Андрей дойдутугар төннүөҕүттэн наар суруйсан, сибээстэрин быспатахтара. Арай, ити бүтэһик суругун кыыс өйдөөбөтө.

«…Аайа, миигин бырастыы гын. Эн биһикки аналбыт тус-туһунан быһыылаах. Эн, үрдүк үөрэҕи кыһыл дипломунан бүтэрбит киһи, миигин, дэриэбинэ оробуочай уолун, бэйэҕэр тэҥниириҥ биллибэт. Мин санаабар, эн куоракка хаалан науканан дьарыктаныаҥ этэ. Тоҕо ханнык эрэ билбэт дойдугар бара сатаатыҥ? Ол эрээри бэйэҥ билэн эрдэҕиҥ. Бэйэм чааһым, дойдубуттан арахсар санаам суох. Дьылҕам ыйааҕа оннук буоллаҕа.

Аайа, Аайушка, мин эйигин хаһан да умнуом суоҕа. Ыра санаа курдук куруук эн ааккын сүрэхпэр илдьэ сылдьыам. Эйигин таптыыбын. Эйигиттэн ордук кими да хаһан да таптаабатым буолуо. Чэ, пока. Андрей» Аайа, суругу тутан баран, Андрей итинэн тугу этээри гынарын чуолкай быһаарбата. Ол аата тугуй, эн суолуҥ туспа, миэнэ атын диэбит дуу? Дьылҕам ыйааҕа оннук диэн, бииргэ буолбаппыт диэбит дуо? Эс, хайдах оннук буолуохтааҕый? Аайа Андрейы эрэ кэтэһэ, кинилиин көрсөр күнүн ааҕа сылдьыбыта дии. Кини үөрэҕин бүтэрдэҕинэ, иккиэн ханнык эрэ хоту оройуоҥҥа барыахтаах этилэрэ, оннук былааннаан тураллар. Кыыс ол баҕа санааларын толорор иһин элбэхтэн аккаастанна, доҕорун Андрейын эрэ кытта бииргэ буолаары. Онто ханна баарый?

«Андрей, привет!

Эн суруккун туттум. Ол гынан баран өйдөөбөтүм. Эн былааныҥ миэниттэн туспа буолла дуо? «Дьылҕам ыйааҕа оннук» диэн ити тугу таайтаран этэҕиний? Уонна тоҕо бэйэҕин миигиттэн намтата саныыгыный? Миэхэ ити туһунан өй да суох. Ама, үөрэхтэнэн уларыйбыт үһүбүн дуо?

Мин уруккум курдук эйигин суохтуубун, ахтабын, күүтэбин… Бу сайын эн кэлиэхтээх этиҥ дии. Кэлэр инигин? Бииргэ хомунан-тэринэн саҥа сиргэ барыахпыт. Эн уонна мин… Эн кэллэххинэ биирдэ дьоммор холбоһорбут туһунан этиэҕим. Маама хайаан да сыбаайбалыыбыт диирэ буолуо. Ону эн туох дии саныыгын? Аҕыйах киһилээх биэчэр да тэрийдэххэ сөп ини. Бэйэм чааһым, олох да сыбаайбата эҥинэ суох, атын сири-дойдуну көрө-истэ, олохсуйа барыахпын баҕарабын. Онно баран наһаа үчүгэйдик үлэлиэхпит, эн үөрэххин салгыаҕыҥ (хайаан даҕаны!), ол кэнниттэн иккиэн биир оскуолаҕа учууталлыахпыт. Ким билэр, баҕар, сотору кэминэн эн оскуола дириэктэрэ буолуоҥ. Үлэлээн-хамсаан, атахпытыгар туран баран, куоракка төннөн кэлиэхпит дии саныыбын. Маамабар кэлиэхпин наада.