Текст книги "Сырдык курус"

Тапталлааҕа кэлэр күнүгэр Иван Иванович мааны сырдык көстүүмүн кэтэн, оҥостон-тэринэн, туттан-хаптан баран аэропорка айаннаата. Аара сибэкки маҕаһыыныттан оруосабай өҥнөөх улахан роза сибэкки букетын ылла. Айаннаан иһэн, бүгүн киэһэ ахтыспыт дьон төһө эрэ имэҥнээхтик таптаһабыт дии санаан, долгуйан хараҕын симэн ылла. Уруккута син дьонтон толлон, көссүүтүн кытта сыһыанын кистиир, саһыарар бэйэтэ бүгүн Москва рейсын көрсөр дьон ортотугар сибэккитин туппутунан кистэммэккэ турда.

Тимир олбуор аана тэлэччи аһыллыбытыгар, сөмөлүөт траабыттан түспүт дьон иһэллэрэ көһүннэ. Иван Иванович тапталлааҕын тута көрө түстэ, сүрэҕэ биир кэм айаҕынан тахсыахтыы күүскэ тэбиэлээтэ. Нонночка ыраахтан бэлиэ: кып-кыһыл өҥнөөх кылгас былаачыйата тыалга тэлээрэр, киэҥ полялаах үрүҥ сэлээппэтэ көтөөрү гынарын илиитинэн тутар, үөрбүт-көппүт ахан. Хайдах-хайдаҕый? Ити кимниин куустуһан иһэрий? Ноннаны синньигэс биилиттэн дыраҕар сарыннаах, сахаҕа бөдөҥ көрүҥнээх эдэр киһи ыбылы кууспут. Иккиэн олус дьоллоох көрүҥнээхтэр. Иван Иванович сибэккитин хороччу туппутунан дөйүөрэн баран турда. Нонна киниэхэ эрэ наадыйбакка аттынан ааһан истэҕинэ:

– Нонна… – диэн симиктик ыҥыран көрдө.

– Нонна, эйигин аҕаҥ көрсө кэлбит быһыылаах.

– Суох, Гоша, ити миэхэ буолбатах, мин кинини олох да билбэппин…

* * *

Нонна туһунан кэпсээни бу курдук дьоллоохтук бүтэриэхпин сөп. Кыыс Италияҕа сылдьан, атаҕар турбут, кыахтаах, бэйэтэ тутар тэрилтэлээх холостуой уолу көрсөн, таптаһан, кэргэн тахсан уһуннук, дьоллоохтук олорбуттар диэн. Ол гынан баран, олох остуоруйа буолбатах. Гоша, кырдьык, бэйэтин күүһүгэр эрэ эрэнэр, тутуунан дьарыктанар, кыахтаах тэрилтэлээх аныгы олох чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ. Сытыы-хотуу, саҥарбыт-иҥэрбит, ураты эдэр эрчимнээх уолу Нонна сөбүлээбитэ. Ол эрээри Гоша уолга Нонна курдук «дьүөгэлэр» элбэхтэр. Кини Италияҕа сынньалаҥын бириэмэтин чаҕылхайдык атаарда. Киниэхэ Нонна кылгас кэмҥэ көрүлүүргэ сөптөөх кыыс. Олох олорорго атын наада.

Нонна Гошата бырахпытын кэннэ өр санаарҕыы барбатаҕа: «папочкатыгар» эрийбитигэр, анарааҥҥыта үөрэн өрө көтө түспүтэ, туох да буолбатаҕын курдук көрсүбүтэ. Нонна секретарша буолуохпун баҕарбаппын диэбитигэр, биир отделга хотун оҥорбута. Өссө эбиитин квартира ылан биэрбитэ. Онон идэтинэн таптата сылдьар. Олоҕун бүтүннүү оҥорон биэрбит иккис «папочкатыттан» хал буоллар да, тулуйар.

Оттон аҕата Бүөтүр «кыыһым куоракка улахан тэрилтэ хотуна буолла» диэн ыһа-тоҕо кэпсиир, киэн туттар. Уонна бөһүөлэгэр буолбатах улахан сыбаайба тэрийээри сэмээр бэлэмнэнэр…

Дьол кустуга

Мария идэтинэн үлэтигэр ким да иннинэ кэллэ. Вахтаттан кабинетын күлүүһүн тылын ылан, сөрүүн хараҥа көрүдүөр устун хааман иһэр. Хас күн аайы бу курдук, чуумпуну үргүтүмээри гыммыттыы, тыаһа суох үктэнэн, күннээҕи дьыалатын-куолутун сааһылыыр, былаанныыр идэлээх. Арай, бүгүн санаата ыһыллыбыт курдук. Хас эмит сылы быһа суруллубатах быраабыла оҥостубут үөрүйэҕэ тоҕо эрэ бу күҥҥэ кэлэн, олорон кэлбит олоҕун мэлдьэспиттии, сүтэн-симэлийэн хаалбытыттан Мария бэркиһии да санаата.

Эдэр дьахтар кабинетыгар киирэн, истиэнэ эркинигэр ыйанан турар улахан сиэркилэ иннигэр тохтоото. Бэргэһэтин устан уһун хойуу, ыас хара баттаҕын өрүтэ аста, онтон сирэйин-хараҕын болҕомтолоохтук одууласта. Харахтарын анныгар хараҥа күлүк түспүтүн имэриммэхтээтэ, биллэр-биллибэттик өрүтэ тыынан ылан баран, саҕынньаҕын устан ыскаапка ыйаата, остуолун иннигэр турар кириэһилэтигэр чэпчэкитик олорунан кэбистэ.

Кини бүгүн туохтан маннык ураты долгуйда? Бэҕэһээ төрөөбүт түөлбэтин оскуолатын туһунан биэриини көрөн буолуо дуо? Наар буоларын курдук, Мария киэһээҥҥи аһын өрөн, дьонун кытта төгүрүк остуол тула олорон күннээҕи сонуннарын үллэстэ аһаабыттара, онтон иһитин-хомуоһун сууйан баран саалаҕа киирэн, сымнаҕас дьыбааныгар «һуу» диэн олорон баран, күөх экранын холбообута. Сонуннар кэлэ тураллар эбит. Нэһилиэккэ саҥа таас оскуола тутуллан үлэҕэ киирбитин туһунан кэпсээтилэр.

Мария компьютерын холбоото, ол эрээри өйүн-санаатын сааһылыы сатаан, чочумча толкуйга түһэн олордо. Суох, бүгүн үлэтэ тахсыа суох. Санаата олох сүүрээнигэр саҥа үктэннэрбит эдэр сааһыгар тиэрдэ турар.

Маша ол кэмҥэ үөрэҕин бүтэрэн баран дойдутугар оскуолаҕа химия учууталынан үлэлии сылдьара. Кини тоҕо эрэ атын кыргыттар курдук романтика көрдүү сатаабакка, тута дьиэтигэр баран үлэлииргэ быһаарыммыта.

Ол быһаарыныыта ийэтиттэн тутулуктаммыта. Ийэтэ хаһан даҕаны дойдугар кэлэн үлэлээ диэбэт бэйэтэ, бэһис куурсу ортолоон эрдэҕинэ: «Оскуолабытыгар химия учуутала суох буолбута ыраатта. Били, эһигини үөрэппит учуутал куоракка барыаҕыттан түптээн үлэлиир киһи суох. Эн, үлэһит буолан баран, дойдугар кэллэххинэ, хайдаҕый?» – диэбитэ. Маша онно ийэтэ уһун толкуй кэнниттэн ити этиини оҥорбутун, ити тыллар кэннилэригэр атын суолта турарын чараас сүрэҕинэн сэрэйбитэ. Ийэтэ ыарытыйарын кистиирин эмиэ таайара. Ол иһин, атыны толкуйдуу барбакка, дойдулуур буолбута.

Эдэр учууталы үөрэммит оскуолатыгар олус истиҥник көрсүбүттэрэ. Кыыс, дойдулаах киһи буолан, улахан эппиэтинэһи сүкпүтүн өйдөөн, ис дууһатыттан бэриниилээхтик үлэлээн барбыта.

Маша үлэтин уларыта тутуу кэмигэр саҕалаабыт буолан, оччотооҕу хамнас кэлбэтин айдаанын, дьон санаата түһэн айманарын барытын сүрэҕин ортотунан аһардыбыта. Тыа ыала, сүөһүлээх-астаах эрэ буоланнар, аччыктаабатахтара. Кини ийэтиниин иккиэйэҕин да олордоллор, ынахтаах буолан абыраммыттара. Иккис кууруска үөрэнэ сырыттаҕына, аҕата, тымыр быстан, эмискэ күн сириттэн күрэммитин кэннэ, кини ийэтигэр Маргарита Ионовнаҕа «сүөһүгүн эс» диэн көрбүттээҕэ. Онуоха муударай ийэтэ тыа сиригэр кэтэх хаһаайыстыбата суох хайдах олоруохпутуй диэн туох иһин буолумматаҕа. Кини, ветеринар идэлээх буолан, окко-маска улаханнык быстыбакка, нэһилиэгин дьонун кытта тэҥҥэ сууланан олорбута. Маргарита Ионовна – дойдутугар ытыктанар киһи. Өр сыллар устата дьахтар сэбиэтин салайбыта, кэлин зона салайааччыта буолан, «уоскуйан» олорор.

Ол эрээри Маша ийэтэ олус кубархайын, улам сэниэтэ суох буолан иһэрин бэлиэтии көрөр. Балыыһаҕа баран көрдөр диэн үлтү хаайан, ийэтэ бу сарсыарда хомунан саҥа улуус киинин балыыһатыгар барда. Маша оскуолатын кэнниттэн ийэм кэлбитэ буолуо диэн сүр тиэтэлинэн дьиэтин булла. Аан боруогуттан: «Мама!» – диэбитинэн киирэн кэллэ. Маргарита Ионовна хоһугар ороҥҥо сытар эбит. Кыыһын куолаһын истэн, ойон туруох курдук гынан иһэн, мэйиитэ эргийэн төттөрү сытынан кэбистэ.

– Чыычаах, куттаныма. Барыта этэҥҥэ, – диэн баран, кыыһын имэрийэ көрдө.

– Быраастар туох диэтилэр?

– Ээ, куоракка баран көрдөр дииллэр. Хааным аналиһа хайдах эрэ үһү.

– Ол аата хайдаҕый?

– Маннааҕылар бэйэлэрэ да билбэттэр. Куоракка быһаарыахтара дииллэр да… Ол куоракка баран хайа ыал муннугар кыбыллаары… Барбат инибин. Сынньаннахпына үчүгэй буолуом.

– Суох, суох, хайаан да баран салгыы көрдөрүнэн, эмтэниэххин наада. Бу тухары биирдэ да балыыһаҕа көрдөрүммэккин. Мама, тоҕо бэйэҕин харыстаммаккын? – Маша, ийэтэ улаханнык ыалдьыбытын сэрэйэн, хараҕын уута бычалыс гынна.

– Аньыы даҕаны, ытаама. Барыта этэҥҥэ буолуо. Бу былдьаһыктаах кэмҥэ ыалдьан айгыста сытыам дуо?

Куоракка бардахпына, сүөһүбүн-аспын ким көрөр?

– Ити, наар сүөһү айдаана. Оттон хаһан үрүҥ хараххын өрө көрөн сынньана түһэҕин? Сүөһүнү бакаа мин да көрөн эриэм буоллаҕа, ыалларбыт, Бааскалаах да көмө буолуохтара. Куоракка хайаан да бараар сөп? Бэйэҥ тускар буолбатаҕына, мин туспар…

– Оҕом барахсан, эн үлэһит буолан кэлбитиҥ наһаа да үчүгэй! Ама, мантан ордук дьол миэхэ наада үһүө? Айманыма, хайыахпыный, итиччэ ыктаран баран айанныырбар тиийэбин.

Маша ийэтин ыарахан ыарыы буулаабыта биллибитэ. Баалатан кэбиспит. Онон куораттааҕы медицина киинэ даҕаны тугунан да көмөлөһөр кыаҕа суох буолан, дойдутугар төттөрү ыыппыттара. Ыарыы обургу субу үөрэ-көтө, үлэлии-хамсыы сылдьыбыт киһини биирдэ хам ылар да буолар эбит! Ийэтэ барахсан олох даҕаны суорҕан-тэллэх киһитэ буолла. Мантан ыла кыыс олоҕун укулаата тосту уларыйда. Саатар, хамнас кэлбэт буолан, эмп-том ыларыгар улаханнык эрэйдэннэ. Хайыыр да кыаҕа суоҕуттан сүөһүтүн биир-биир толук ууран, онтон харчыланан, ийэтигэр наадалаах эмтэри ылар.

Маргарита Ионовна чүмэчи курдук түргэнник ууллан, сылы да кыайбатынан уу чуумпутук, түүн кыыһа утуйа сыттаҕына, аны төннүбэт сиригэр күрэммитэ.

Маша биирдэ чороҥ соҕотох туран хаалбыта. Аны кинини дойдутугар тутар туох да суох. Аҥаардас эдэр кыыс тыа сиригэр сүөһүтэ-аһа суох олороро сүрдээх кытаанаҕа. Ол да буоллар үөрэх ортотуттан кылааһын хайдах да быраҕан барара табыллыбат. Араас мэник санаалар киирэн баран, эбээһинэстэн иҥнэн, күдэҥҥэ көппүттэрэ.

«Эмиэ биир үөрэх дьыла түмүктэннэ. Дойдубар кэлэн үлэлээбитим хайа-сах биэс сыл буолбут. Үлэ киһини тардар да буолар эбит. Аҥаардас оскуолабын быраҕан барымаары эрэ манна хаалбытым. Быйыл, хата, капитальнай өрөмүөҥҥэ диэн үөрэх министерствота харчы көрөн абыраата. Оскуола акылаатын бүтүннүү уларытыахтаахпыт. Сайын эмиэ уоппуска диэн суох буолсу…». Мария Дмитриевна киэҥ-куоҥ кабинетыгар олорон арааһы эргитэ санаата. Кини оскуола дириэктэринэн анаммыта иккис сылыгар барда. Эдэр, ылыннарыылаах тыллаах, оттомноох кыыһы таба көрөн, оройуон салалтата дириэктэринэн анаабыта. Маша олох да тардыстыбат үлэтигэр эмискэ анаабыттарыгар, саарыы түһэн баран, идэтинэн үлэҕэ төбөтүн оройунан түспүтэ.

Оскуола дириэктэрин үлэтэ төгүрүк сыл устата сынньалаҥы биэрбэт уратылаах. Учууталлар бары уоппускаҕа баран олороллор, оттон Мария оскуолатын өрөмүөннүүр түбүгэр сылдьар. Үөрэх управлениета ыыппыт тутуутун биригээдэтэ кэлэн үлэлээн эрэр. Улуус кииниттэн сылдьар дьон олохторун-дьаһахтарын бүтүннүү тэрийэн, астарын-үөллэрин дьаһайан баран, аны билигин бэйэтэ тутааччы курдук тэбис-тэҥҥэ үлэ хаамыытын билсиһэр. Тутуу биригэдьиирэ Владимир Спиридонович бэйэтэ даҕаны олус эппиэтинэстээх киһи буолан биэрдэ. Сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри дьонун бэркэ салайан үлэлэтэр.

– Хайа, Болуодьа, эн биһигини олохтоон баран, куоракка бөдөҥ тутуу сакааһын көрдүү барыах буолбутуҥ дии? Оскуола акылаатын уларытыы, өрөмүөннээһин диэн бытархай үлэ буоллаҕа. Харчыта да оннук, – эбиэттии олорон, биригээдэлэрин кырдьаҕас маастара Иван Гаврильевич кытаанах-кытаанахтык көрө-көрө ыйытта.

– Бэйи эрэ, эн наһаа ыгыма эрэ. Үлэбитин саҥа саҕалаатыбыт буолбат дуо? Күүскүтүгэр киирдэххитинэ куораттаары сылдьабын, – Владимир холкутук быһааран биэрдэ.

– Эс, эн хаһааҥҥыттан тыа сирин эргэ объегын өрөмүөнүгэр бу курдук кыһаллар буолбуккунуй? Бэйэҥ улахан тутууну сырсар идэлээххин дии. Эбэтэр ити дириэктэр кыыһы сөбүлээн кэбистиҥ дуу? Кэргэҥҥэр этэн биэриэхпит ээ… – кыраҕы харахтаах оҕонньор күлэн хараҕын үүтэ көстүбэт.

Владимир, аһыы олорон, остуолтан ойон туран таһырдьаны былдьаста. «Дьонтон тугу да кистээбэккин! Абааһы оҕонньоро тыла сытыытын көр!». Эдэр киһи дууһатын түгэҕэр бүөбэйдээн илдьэ сылдьыбыт иэйиитин ити курдук куруубайдык дьон ортотугар ыраас илиискэ уран биэрбиттэриттэн кыйаханна.

Кини Марияны көрөөт сөбүлээбитэ. Хап-хара арылхай харахтаах, уурбут-туппут курдук быһыылаах-таһаалаах, уһун хойуу баттахтаах, ис-иһиттэн үөрэн мичийдэҕинэ, өссө тупсан кэлэр кэрэ кыыс эр киһи сүрэҕин улаханнык долгутар. Күн аайы кыыс кэлэрин кэтэһэр. Эдэркээн дириэктэр кыыс үлэтигэр олус кыһалларын көрө сылдьар буолан, оскуолатын кини санаатын ортотунан буоларын курдук туттарыан баҕарар. Ол иһин дириэктэр кэллэҕинэ, тугу гынан эрэллэрин барытын көрдөрөр. Мария, тугу эмэ сөбүлээбэтэҕинэ, тута көтүттэрэн, хат оҥорторон иһэр. Онтон даҕаны биригээдэтин дьоно кыйаханаллар. Хайа, уруккута буоллар, «бириэмэ – харчы» диэн бириинсиптээх киһи, кыраҕа кыһаллыбакка, үлэтин бүтэрэ охсор эрэ айдааннааҕа. Кырдьыга да, кини майгыта уларыйбытын үлэһиттэрэ бары көрө-билэ сылдьаллар.

– Хайа, бүгүн хайдахпытый? Үлэ хайдаҕый? – диэбитинэн Мария мичилийэн тиийэн кэлбитигэр, Владимир мэктиэтигэр сүрэҕэ тохтоон ылбыкка дылы буолла.

Кини сүрэҕэр уйаламмыт иэйиититтэн, дьиҥэр, бэйэтэ да үөрбэт. Тоҕото биллэр. Кэргэннээх, оҕолоох. Кини маннык иэйиигэ ылларыам дии санаабат да этэ. Оскуолаттан быһа доҕордоспут кыыһын аармыйаттан кэлэн баран кэргэн ылбыта. Онтон соҕуруу куоракка баран иккиэн үөрэммиттэрэ: кэргэнэ Марина бухгалтер идэтигэр, кини тутуу инженерин үөрэҕэр. Ол эрэн Владимир киһини бүтүннүү ылан кэбиһэр күүстээх иэйиини өссө билэ илигэ. Били, ырыаҕа ылланарын курдук, кини аатын ааттаабытынан утуйар, кини сырдык сэбэрэтин санаабытынан уһуктар.

Бүгүн сарсыардаттан куйаас сатыылаабытын иһин, Маша, эрдэ туран, күөлгэ киирэн сөтүөлээн кэллэ. Үрүҥ чараас былаачыйалаах, өссө да куура илик хойуу хара баттаҕа санныгар намылыйбыт, күнтэн харыстанан үрүҥ панамка сэлээппэтин ууруммут, мичээрдээн үрүҥ тиистэрэ кэчигирэспиттэр. Хайдах курдук кэрэтин бэйэтэ билинэрэ дуу, суоҕа дуу? Арааһа, суох быһыылаах. Атын кыргыттар курдук араастаан үөннүрбэт, хайдах баарынан сылдьар.

Володя кыыһы муҥура суох таптыыр хараҕынан имэрийэ көрөн турда. Маша кыбыстан хараҕын куоттаран кэбистэ, ис-иһиттэн долгуйда, ыгылынна, онтун биллэримээри уолтан тэйэ көттө.

– Маша… Мария Дмитриевна…

– Владимир Спиридонович, үлэҕит төһөлөөбүтүн көрө кэллим, – кыыс, суххай соҕустук этэн баран, тутуу диэки хаама турда.

Владимир төһө да ыксаабатар, биригээдэтин уопуттах үлэһиттэрэ үлэни түргэнник үмүрүттүлэр. Эргэ мас оскуола, саҥа акылааттанан, биирдэ дьэндэйэ түстэ. Таһын аныгы матырыйаалынан бүрүйбүттэрэ ыраахтан сандааран көстөр бэртээхэй дьиэ буолбутун олохтоохтор көрөн бары үөрэллэр. Улуус үөрэҕин управлениетын тутууга отделын начальнига кэлэн үлэни тутта, үчүгэй үлэ барбытын бэлиэтээтэ.

– Владимир Спиридоновичка аны оскуола тутуутун сакааһын биэриэхпитин да сөп буолла. Үөһээҥҥи салалтаҕа ол туһунан этиэҕим, – начальник бырааһынньык остуолугар эттэ-тыынна.

– Дьэ, бу үчүгэй, оҕуруктаах этии буолла! Ол туһугар бу туоһу көтөҕүөххэ наада! – Иван Гаврильевич мэктиэтигэр ойон турда. – Болуодьа, дьэ, бу киһи тыла буолбатах дуо?

– Оннук, оннук.

Кини өйө-санаата атыҥҥа. Кини Марияттан арахсыан букатын баҕарбат, сүрэҕэ киниэхэ курдаттыы тардыһар. Арахсар күннэрэ тиийэн кэллэ. Кини бу курдук санаатын, тапталын эппэккэ, баран хаалыах муҥа дуу… Сүрэҕэ ыарыылаахтык мөҕүл гынна, тыына кылгаата. Бүтүн киэһэни быһа кыыстан хараҕын араарбакка олордо.

– Билигин тылы эдэр, кэскиллээх салайааччыга Мария Дмитриевнаҕа биэриэҕиҥ. Кини биһиги биир тарбахха баттаан ааттыыр үчүгэй үлэлээх дириэктэрбит. Оскуола үөрэҕин хаачыстыбата тубуста. Оҕолор үөрэххэ сүүс бырыһыан киирэллэр, – үөрэх управлениетын начальнига Мария Дмитриевнаҕа тыл биэрдэ.

– Мин нэһилиэгим дьонун аатыттан оскуолабытын бу курдук өрөмүөннээн… суох, саҥаттан тутан биэрбит ытыктабыллаах тутааччыларга, салайааччы Владимир Спиридоновичка дириҥ махталбын тиэрдэбин. Биригээдэ болдьоҕун да иннинэ үлэтин бүтэрбитин бэлиэтиэм этэ. Мин маҥнайгы капитальнай өрөмүөнү ыыттарарбар бу курдук дохсун үлэһит, иллээх биригээдэҕэ түбэспитим дьолум дии саныыбын, – диэн баран, кыыс Владимир диэки сымнаҕастык көрөн ылла.

Кыыс дьиэтигэр баран истэҕинэ, Владимир сырсан кэллэ.

– Мария, Маша! Тохтоо, хайдах… маннык арахсан хаалабыт дуо? Маша, мин эйигин таптыыбын! Ону эн билэҕин, таайаҕын…

– Володя, суох, суох. Эн ыал аҕатаҕын, оҕоҕун санаа! Мин ыал олоҕун алдьатар санаам суох!

– Мария, мин эйигиттэн эрэ күнүм тахсар. Бөлүүн арахсан барарбын санаан, аны эйигин сүтэриэм диэн, айманным ахан. Мин хаһан даҕаны бу курдук таптаабатаҕым. Мин тапталым эн буолаҕын!

– Володя… Мин эмиэ эйигин наһаа истиҥник саныыбын, ол эрээри… Ол эрээри…

– Маша! Эн билэҕин дуо, мин хайдах олорорбун! Мин кэргэммин таптаабаппын. Таптаабатах эбиппин. Таптала суох ыал буолбуппут. Эйигин көрсөн баран таптал диэн умайар уот буоларын, дьэ, биллим. Эйигинэ суох хайдах да олорор кыаҕым суох!

Маша ити кэпсэтии кэнниттэн отуора алдьаммыт курдук буолла. Кини эмиэ Володяны көрөөт сөбүлээбитэ. Кини чугаһаабытыгар кыыс тымырын устун дьикти сүүрээн биллэн, тарбаҕын төбөтүгэр тиийэ минньигэстик кэйиэлээн ылбыта. Кинилэр тас көрүҥнүүн даҕаны бэйэ-бэйэлэригэр олус барсаллар. Уол хас биирдии тыла, туттунуута барыта Маша сүрэҕин ортотунан киирэр. Тоҕо, тоҕо кинилэр эрдэ көрсүбэтэхтэрэй? Арай, Володя соҕотох буоллун, ама, хайаан, кини итиччэ сөбүлүүр киһитин антах анньыа этэй? Кини саҕа дьоллоох дьахтар суох буолуо этэ! Ону баара, олус да уустук! Кини оҕону тыыннаах тулаайаҕа оҥоруон баҕарбат. Оҕо туох да буруйа суох. Холбостохторуна даҕаны, Маша курдук эҥкилэ суох суобастаах киһи кыайан нус-хас олоруо суоҕа. Алдьаппыт олоҕун санаан, Володятын сатаан дьоллуо биллибэт. Володя даҕаны икки сиринэн тырыта тардыллыа. Суох, хайдах баарынан хааллын…

Хаар үллүктээн түһэ турар. Маҥан, ыраас хаар. Эмиэ өссө биир дьыл кэлбитин биллэрэн, сир-дойду тыытыллыбатах ыраас хаар көбүөрүнэн тэлгэннэ. Аймалҕаны, курус санааны, ааспыты барытын сабан…

Мария Дмитриевна биллэр-биллибэттик өрө тыынан ылла. Кини таптала тыыннаах, дууһатыгар уйаланан олорор, куруук кинини санаан ытыыр-ыллыыр. Володята биллибэт. Үлэ, дьиэ-уот түбүгэр сырыттаҕа. Кини атын олохтоох, эйгэлээх. Мария киэнэ эмиэ туһунан. Дьахтар кабинетын устун хаамыталаан ылла, сиэркилэ иннигэр туран баттаҕын көннөрүннэ. Уруога саҕаланара чугаһаата. Химия учуутала тиийбэтин курдук тиийбэт. Ол иһин кини дириэктэрдиирин быыһыгар өссө толору химия уруогун биэрэр. Тус олоҕор бириэмэ диэн ордубат.

Оскуолаларыгар быйыл саҥа историк кэлбитэ. Василий Васильевич диэн Мария саастыыта киһи. Эдэр үлэһити соҕотох олорор пенсияҕа барбыт музыка учууталыгар Розалия Даниловнаҕа олохтообута. Көрдөххө оттомноох, киэһэ хойукка диэри оскуолаҕа сылдьар үлэһит киһи кэлбит быһыылаах. История кабинетын бэртээхэйдик оҥостон кэбиспитэ. Оҕолор билигин история уруогун саамай сөбүлүүр предмеппит диир буолбуттар. Мария Дмитриевна үчүгэй үлэһит кэлбит диэн астынар. Василий Васильевич аһаҕас уруогар Рим государствотын саҕанааҕы кэм быһыытын-майгытын көрдөрөөрү, оҕолорун көстүүмнээн, декорация оҥорон, чаҕылхай уруогу биэрбитэ. Айымньылаахтык үлэлиир учууталы коллектив барыта да ылыммыта. Ол эрэн үөрэх чааһыгар завуч биир-икки оҕону талаҥҥын республикатааҕы научнай конференцияларга бэлэмнээн кытыннар, олимпиадаҕа бэлэмнээ диэн сүбэлээбитигэр аккаастаммытын дириэктэр соһуйа иһиттэ.

– Биир-икки эрэ оҕону өрө тутар сыыһа, кылааһы барытын үлэлэтэр, сайыннарар соруктаахпын диир. Өссө аҕыйах оҕону кытта дьарыктанан аатырар учууталлары ытыктаабаппын диэтэҕэ үһү. Наһаа сүрдээх буолбатах дуо?! – Агния Романовна кыыһыран улахан көмүс ытарҕалара эймэҥнээн олороллор.

– Василий Васильевич эмиэ да сөпкө этэр. Мин эмиэ хас биирдии оҕо туспа талааннаах, дьоҕурдаах буолар, ону таба көрөн сайыннарыахха наада диибин. Кылаастан аҕыйах оҕону чорботон үлэлиир туһата кыра ээ, дьиҥэр.

– Хайа, Мария Дмитриевна, бэйэҥ-бэйэҕинэн хайдах буоллуҥ? Оттон түмүгү кимнээх ситиһэллэрий? Ити, холобура, физик Татьяна Егоровна курдуктар оскуоланы ааттаталлар. Кини кылаастан икки-үс оҕону талан, олору үчүгэйдик мускуйар, ол оннугар олимпиадаҕа кини оҕолоро тахсаллар. Ол туһунан үөрэх управлениетыгар бэйэҥ отчуоттуугун буолбат дуо? Аны үрдүк үөрэххэ эмиэ кини оҕолоро киирэллэр. Улаханнык илистибэккэ үчүгэй түмүгү ыла олорор. Саамай сөпкө гынар. Оттон ити историк бүтүн кылааһы соһо сатыа, түмүгэ суох буолуо.

– Чэ, эн уоскуй. Эдэр учууталы көрө сатаама. Хайдах үлэлиирэ көстөн иһиэ. Бүтүн кылааһы таһаара сатыыра хайҕаллаах эрэ дьыала. Оҕолорун билиитэ – кини түмүгэ буолуо. Оттон, хомойуох иһин, үөрэх управлениета учуутал үлэтин олимпиаданан, үрдүк үөрэххэ киириинэн эрэ сыаналыыра ситэтэ суох.

– Ким билэр, үөһээҥҥи министерстволар дьаһалларын толоро олороллоро буолуо. Ону кириитикэлиир эбиккин дуу? – Агния Романовна үөннээхтик хараҕын быһыччы көрөн кэбистэ.

Мария ыкса киэһэ дьиэтигэр кэлэн чэйдээри хомуна сырыттаҕына, аанын тоҥсуйдулар. Саҕынньаҕын бүрүнэн күүлэҕэ тахсан аанын аста.

– Ой, Володя…

– Маша, мин эйиэхэ кэллим… Букатын.

– Суох, суох.

– Эмиэ суох диигин дуо? Билигин мин көҥүлбүн. Кэргэммин кытта арахсан кэллим.

– Оо, ол тоҕо, тоҕо?

– Мин аналым эн буолаҕын! Ону хойутуу көрсүбүт буруйдаахпын. Биирдэ бэриллэр олохпор таптыыр дьахтарбын кытта олоруохпун баҕарабын. Эйигинэ суох сатаан көҥүллүк да тыыммаппын, тыыным тиийбэт! Оннук ыарахан, тапталлааҕым.

– Ычча, дьиэҕэ киириэх.

Володя, үтүө ат биир кымньыылаах, үтүө киһи биир тыллаах дииллэринии, дьыалатынан быһаарсар дьиҥнээх эр саарын. Кини улахан, дьиҥнээх тапталын көрсөн баран, кэргэнигэр хайдах баарынан билиммит. Соһуйуон иһин, кэргэнэ аймамматах. «Эн биһикки олох атын дьоннорбут, ол иһин бу тухары кыайан өйдөспөккө олоробут. Өссө да эдэрбит, олохпутун саҥаттан оҥостор кыахтаахпыт», – диэбит.

– Мин оҕобор көмөлөһө туруом. Оҕом улааттаҕына аҕатын өйдүө дии саныыбын. Маша, эн туох диигин? Эйигинэ суох миэхэ олох суоҕун букатыннаахтык өйдөөтүм. Аккаастаатаххына, хайдах буоларбын билбэппин. Эн эрэ тускар олоруохпун баҕарабын, көмүһүөм!

Маша дьолугар итэҕэйиэн дуу, суоҕун дуу бэйэтэ да билбэт. Тапталлааҕын ахтыбыт даҕаны! Володя дьиэтигэр киирэн кэлбитигэр иһийэн турбут иэримэ дьиэтэ биирдэ ураты суолталана түспүккэ дылы буолла.

«Мария Дмитриевна били сайын шабаштаабыт киһини оҕотуттан, ойоҕуттан арааран ылбыт үһү» диэн сурах дэриэбинэни биир гына тилийэ көттө. Бу тухары кинини ытыктыыр, холобур туттан олорбут дьон тута уларыйан хааллылар. Ордук завуч Агния Романовна ол сонунтан улаханнык «үөрэн», арааһы эбэн-сабан кэпсээн ыраатыннарбыт. Мэктиэтигэр улуус киинигэр тиийэн, үөрэх управлениетыгар олорор дьахталларга кэпсээн кэһиилээх кэлэн саараппыт. Тиһэҕэр тиийэн дириэктэрдэрэ «аморальнай поведениелаах» аатырда. Агния Романовна оҥостон-оҥостон баран нэһиилэ хамсанар бэйэтэ кэлин сыыдамсыйбыта сүрдээх. Үөрэх управлениетын начальнигар сурук суруйан, оскуола коллективын өрө туруоран, аны Мария Дмитриевна «поведениетын көрөр» педсовет тэрийдэ. Киһи хайдах курдук дьүһүн кубулуйа охсорун сөҕүөххэ эрэ сөп. Дьүөгэ аатыра сылдьыбыт киһи биирдэ өстөөх ааттааҕа буола түстэ.

– Дьэ, буолар да эбит! Манна сайын устата оскуоланы өрөмүөннэтэр аатыран хаалан баран, ыал аҕатын иирдэн ылбыт! Бу учуутал быһыыта үһү дуо, оҕону тулаайах хаалларар диэн? Просто стыд и срам! Оскуола дириэктэрэ эҥкилэ суох буолуохтаах. Тус олоҕун бүтүн общественноска таһаара сылдьара диэн хайдаҕый?

– Кини бэйэтэ таһаарбыт үһү дуо? Эн общественность дьүүлүгэр таһаардыҥ буолбатах дуо? – кимтэн да толлубат математик Виктор Петрович наҕыл куолаһа иһилиннэ.

– Сымыйанан көмүскэһимэҥ! Маннык быһыыны таах хаалларар табыллыбат! Ол иһин бу оройуон салалтатын ыҥырдыбыт. Оскуола дириэктэрэ итинник быһыылана сырыттаҕына, биһиги хайа сирэйбитинэн улаатан эрэр оҕолорбутун иитэбит, туох идеалыгар уһуйабыт! Биһиги дьиэ кэргэни ытыктыырга, өрө тутарга үөрэтэбит. Ону бу курдук, оскуолабыт дириэктэрэ ыал аҕатын иирдэн ылбыта диэн кэпсээн тарҕанарын истэ сылдьыахтаахпыт дуо?

– Оттон эн ону тарҕатыма ээ, – Виктор Петрович тыл кыбыппытыгар, мустубут дьон кистии-саба күллүлэр.

– Суох, табаарыстар, Агния Романовна сөпкө этэр. Ыал олоҕун алдьатыы диэн улахан аньыы, буруй. Буолаары буолан, оскуола дириэктэрэ. Агния Романовна курдук дьон обществоҕа баар буоланнар, бэрээдэк баар. Онон эһиги маннык үлэһиттээххитинэн киэн туттуох тустааххыт. Оттон Мария Дмитриевнаттан итинник быһыыны биһиги күүппэтэхпит. Ыалы үрэйэн туран, бэйэ дьолун оҥосто сатааһын диэн педагог быһыыта буолбатах! Дьэ, онон общественнай порицание ылыннахпытына табыллар, – үөрэх управлениетын начальнига хас биирдии тылын ыйааһыннаан эрэрдии бытааннык сыыйда.

– Киһи тус олоҕор эһиги тоҕо орооһоҕут? Ким көҥүлүнэн? Урукку сэбиэскэй былаас буолбатах, билигин демократия кэмэ. Былыргылыы киһини дьүүллүүр диэн просто абсурд! – Василий Васильевич кыһыытыттан миэстэтиттэн ойон тура-тура этиннэ.

– Олор, демократ! Эн үөрэтэр ньымаҥ туһунан туспа кэпсэтии буолуоҕа. Билигин общество моральнай тутулун туһунан дьүүллэһэбит. Онуоха биһиги, коллектив чилиэннэрэ, толору бырааптаахпыт! – Агния Романовна оруолугар киирбитэ сүрдээх.

Мария Дмитриевна, сирдээн тимириэн сир кытаанах, халлааҥҥа көтүөн кыната суох буолан, утары тугу да этэр кыаҕа суох, буруйдаах оҕо курдук умса туттан олордо. «Оо, бу сааты! Төрөөбүт төрүт дойдубар ийэлээх-аҕам сырдык ааттарын бу түһэн биэрдэхпин! Күндү дьонум, бырастыы гыныҥ, бырастыы гыныҥ…».

Эмискэ аан аһылла түстэ да, Владимир биир эдэр дьахтардыын кимиилээхтик хааман киирдилэр.

– Туох суутун тэрийдигит? Сааппаккыт даҕаны! Эһиги бары, эҥкилэ суох ыраас дьон буолан, бу сууттаан эрдэххит! Киһи киһини таптаабытыгар бу курдук айдаан таҕыста дуо? Ким да киһи тус олоҕор орооһор бырааба суох! Истиэххитин баҕардаххытына, бу мин урукку кэргэним Марина Игнатьевна, кинилиин биһиги арахсыбыппыт ыраатта. Мария Дмитриевнаны кытта сокуонунан холбоһон ыал буолаары, сайабылыанньа биэрбиппит.

Онуоха туох улахан буруй баарый? – Владимир ньиэрбинэйдээн ыгылыйан ылла.

– Владимир Спиридонович кырдьыгы этэр. Биһиги икки өттүттэн сүбэнэн арахсыбыппыт. Мария Дмитриевна маныаха туох да кыттыгаһа суох, – Марина кылааска мустубут улахан дьону соһуйбуттуу эргиччи көрөн кэбистэ.

– Тоже мне! Современные нравы! Хочу развожусь, хочу женюсь! – Агния Романовна букатын ырыынак атыыһытын курдук көһүннэ, кумааҕыларын кыбыммытынан ааны хайа быраҕан тахсан барда.

Ити айдаан кэнниттэн Мария Дмитриевна дойдутугар хаалбатаҕа. Нэһилиэктэрин туһугар дьиҥ-чахчы ыалдьар дьон хаалан үлэлээ диэн көрбүттэрэ да, кыыс буолумматаҕа. Владимир даҕаны куоракка үлэлиир, бизнеһин онно тэрийэр былааннаах этэ. Мария кыһалҕаны билбэккэ олордун диэн, тутуу тэрилтэтин тэрийэн күүскэ үлэлээбитэ. Сотору куорат таһыгар коттедж туттан киирбиттэрэ. Утуу-субуу кыыстаах уол оҕоломмуттара.

Марина эмиэ кэргэн тахсыбыта. Владимир улахан оҕото кинилэргэ кэлэ турар, Маша да үс оҕолоох курдук сананар. Уола убайдааҕыттан олус астынар.

Агния Романовна, оскуола дириэктэрэ буолан, уоскуйбут сураҕа иһиллибитэ. Мария киниэхэ хом санаабат, хата, кини суут тэрийэн, Володята киниэхэ тапталын дьыаланан дакаастыыр кыаҕын үөскэппитэ. Иһигэр саарыы сылдьан баран, ол түбэлтэ кэнниттэн кини букатынаахтык быһаарыммыта.

Марияны бүгүн дьикти иэйии кууста. Бүгүн тоҕо ити урукку, эдэр сааһын хатыламмат түгэннэрэ тиллэн кэллилэр? Бу олордоҕуна иһин түгэҕэ минньигэстик хамсаан ылла. Ол иһин даҕаны… Кини Володятыныын олохторо салҕанар. Мария кэрэ хараҕар дьол кыыма оонньоото. Кини настарыанньатыгар сөп түбэһэн, кыһын ортото симиктик көстөр күн үрдүнэн кустук уруһуйданна. Дьол кустуга…