Текст книги "Сырдык курус"

Андрей, итэҕэй, барыта үчүгэй буолуо. Эн бэйэҥ күүскэр эрэниэххин наада. Санааҕын тоҕо түһэрэҕин? Иккиэн элбэҕи кыайыахпыт-хотуохпут. Икки киһи күүһэ дуу, биир киһи киэнэ дуу? Чэ, эн ону-маны санаабакка, кэлэ оҕус! Эйигин күүтэ хаалабын, Аайа.

P.S. Андрей, мин эйигин таптыыбын…».

Аайа суругун ыытан баран эппиэтин кэтэһэ сатаата да, Андрейтан туох да сибики биллибэтэ. Самаан сайын куйаас күннэрэ күрэнэн бардылар. Кыыс сайыҥҥы үтүө күннэри билбэккэ да хаалла. Атырдьах ыйыгар үлэлиэхтээх дойдутугар барыахтаах. Күн-дьыл бу ыган тиийэн кэллэ да, кини мунан баран олорор. Суох! Маннык табыллыбат! Баран быһаарсан кэллэххэ сатанар! Биир үтүө күн кыыс кытаанахтык быһаарынна. Андрей олорор оройуонугар сөмөлүөт эрэ көтөр. Кыыс ийэтиттэн көҥүл ылан барар буолла. Ийэтэ, кыыһын көрөн бэйэтэ да эрэйдэнэ сылдьар киһи, ордук-хоһу ыйыталаһа барбатаҕа. Кырдьык, быһаарсан кэллин.

Аайа сөмөлүөттэн тахсыбыта, былыттаах, тымныы курас салгыннаах күн көрүстэ. Бу оройуоҥҥа билэр ыала суох, онон тута Андрей дьиэтин ыйдаран барарыгар тиийдэ. Хата, бииргэ көтөн кэлбит орто саастаах дьахтар билэр ыала буолан биэрдэ. «Миигин көрсүөхтэрэ, биһиги илдьэн биэриэхпит, – диэн баран, кыыһы тургутардыы көрөн ылла. – Ол Павловтар аймахтарыҥ дуо? Аа, көннөрү даа…».

«Жигули» массыына үрүҥ оппуоха сыбахтаах дьиэ аттыгар хорус гына тохтоото.

– Тоойуом, кэллибит бу. Ээ, сыбаайбалаабыт балааккаларын хомуйа иликтэр эбит дии. Кыысчаан, сыбаайбаҕа хойутаан кэлбитиҥ буолаарай? – аргыс дьахтара күлэн саһыгыраата.

– Суох, суох… Баһыыбаларыҥ, – диэн баран, Аайа массыынаттан ойон таҕыста.

Күһүҥҥү тымныы тыал киһини курдат үрэргэ дылы. Бу тухары кыатана сатыы турбут ардах, ким эрэ тоҕо тардыбытын курдук, эмискэ курулаан барда. Аайа, кумуччу туттан баран, дьиэ диэки сүүрдэ. Ааны тоҥсуйан тобугуратта. Ким да биллибэтэ.

– Киириэххэ син дуо? – сылгы тириитэ бүрүөһүннээх ыарахан ааны аһан туран ыйытта.

– Ким кэллэ? – күөх өҥнөөх сиитэс халааттаах эдэр дьахтар түгэх хостон тахсан кэллэ. Ынайбыт иһин имэринэ-имэринэ, аан диэки чугаһаата. – Кимиэхэ наадалааххыный?

– Андрей… Андрей баар дуо?

– Аайа? Хайа, эн бу хантан? – улаханнык мунаарбыт, долгуйбут көрүҥнээх Андрей нэһиилэ саҥа таһаарда.

Аайа атаҕын анныгар сир сиҥнэргэ дылы гынна. Хараҕа хараҥара түстэ, тыыныан салгын тиийбэт. «Суох! Суох!» – төлө биэрэн хаһыытаат, таһырдьаны былдьаста.

– Аайа, тохтоо!

Андрей ситэн кэлэн, буруйдаах оҕо курдук тугу да булан эппэккэ, эппэҥнии турда.

– Бар, киэр буол! Чугаһаама!

– Бырастыы гын, бырастыы гын… Мин эйигин эрэ, эйигин эрэ…

– Саҥарыма! Биир да тылгар итэҕэйбэппин! Тоҕо, тоҕо саатар сыбаайбалаабыккын биллэрбэтэххиний?! Оо, бу сааты! Бу сааты! – кыыс төбөтүн хам туттан турда.

– Аайа, оттон кини хат буолан хаалбытын хайыамый? Баһаалыста, бырастыы гын…

– Суох! Суох! Эн миигин таҥнарбыккын! Тапталбытын сиргэ-буорга тэпсибиккин! Саатар тоҕо киһилии билиммэтэххиний?! Тоҕо?!

– Куттанан… Бырастыы гын, бырастыы гын…

Аайа, тымныыны, ардаҕы билиммэккэ, иннин хоту хаама турда. Халлаан кинини кытта тэҥҥэ ытаһан, тохтоло суох ардыыр…

* * *

Уларыта тутуу, көҥүл, дьиикэй ырыынак, суверенитет… Дьикти кэм. Саҥа кэм. Сибиэһэй тыын. Хамнас кэлбэт, харчы суох, ол эрээри дьон-сэргэ онтон улаханнык мунчаарбат: кылаабынайа, көҥүл, көҥүл бэрилиннэ!

Аҕыйах ахсааннаах омуктар харахтарын, дьэ, өрө көрдүлэр, өрөйө-чөрөйө түстүлэр. Омук быһыытынан бэйэбитин бас билиннибит, төрөөбүт тылбыт иккис государственнай тылга кубулуйда, хостонор баайбытыттан туһанар бырааптанныбыт. Саха интеллигенцията үйэ тухары ыра санаа оҥостубут тутула олоххо киирдэ. Сахалыы саҥа, сахалыы санаа күүһүрэ түстэ.

Атыыга-эргиэҥҥэ эмиэ биирдэ көҥүл барыы буолла. Киһи барыта атыыһыкка кубулуйда. Атыыһыт буолар муодаҕа киирдэ. Ленин проспегын сабан кэбистилэр, билигин онно – дьиикэй ырыынак. Норуокка «Арбат» диэн сүрэхтэннэ. Табаардаах буоллаххына – баһаалыста, атыылаа. Учууталлар оскуолаларын быраҕан, атыыһыттар эрээттэрин хаҥатарга ыксаатылар. «Челнок» диэн саҥа идэлээх кыахтаах дьон баар буола түстүлэр. Туох да диэбит иһин, атыыһыттарга уонна суруйар идэлээх дьоҥҥо – көмүс кэм. Тугу атыылыырыҥ – көҥүл, тугу суруйарыҥ – көҥүл. Көҥүлтэн киһи мэйиитэ эргийэр.

Аайа сонуну-нуомаһы хаһыаттан ааҕан билэ олорор. Кинилэр киин сиртэн төһө да ыраах, уһук хоту дойдуга олордоллор, олохтон хаалбыт курдук санамматтар. Дьиикэй ырыынак тыына кинилэргэ да биллэр: хамнастара кэлбэт, урут суох араас суулаах, өҥнөөх омук аһа-таҥаһа атыыланар, хаһыаттар көҥүл бардылар. Репрессиялар тустарынан, Сэбиэскэй былаас мөкү дьайыыта барыта аһаҕастык сырдатыллар буолла. Кими баҕарар үөҕэн хаһыакка суруйар буоллулар. Бэҕэһээҥҥэ диэри былааска олорбут салаайаачылар буор сирэйдэннилэр, кимэ-туга биллибэт, урут оннук ураты дьыаланы оҥорбуттара иһиллибэт дьон, демократтарбыт диэн ааттанан, көҥүл суруйар, үөҕэр бырааптаммыттар. Онон хаһыаттар сылаас бэрэски курдук атыыга бараллар. Араас быһыы-майгы ытыллан олорор. Бэрт аҕыйах кэмҥэ олох бу курдук тосту уларыйда. Оттон дьон үксэ мөкүтүн дуу, бэрдин дуу арааран көрбөккө олорор.

Ол эрээри уларыта тутуу туохтааҕар да кытаанах охсууну тыа сиригэр оҥордо. Тыа сирин тутан олорбут сопхуостар сабылыннылар. Үгүс киһи үлэтэ суох хаалла. Сопхуос баайын-дуолун сир-сир аайы аҕыс айдааннаахтык үллэстэн үллэҥнэттилэр. Ыһар тутар буолбатах. Түргэн үлүгэрдик государство хаһаайыстыбалара ыһылыннылар. Дьиэ кэргэн чааһынай хаһаайыстыбанан олоруута бүтүн государственнай политикаҕа кубулуйда. Ол үтүө-мөкү өттүн ырытан хаһыаттар сирэйдэрэ баранна, кэлин тиһэҕэр маннык ыарахан, үп-харчы татым, дойдуга ыһыллыы-тоҕуллуу буолбут кэмигэр айаҕы ииттинэргэ сөптөөх дьаһаныы диэн быһаарыыга кэллилэр.

Аайа үөрэҕин кэнниттэн аҕыйах сылга үлэлии кэлбитэ да, бу дойдуну сөбүлээн, барар туһунан толкуйдаабат этэ. Арай кэлин ийэтэ куоракка кэл диэн хаайар буолла. Ийэтэ кыыһын харыстаан билиммэтэр даҕаны, кини доруобуйата мөлтөөбүтүн, ыарытыйарын бэйэтэ да сэрэйэр. Онон быйыл, дьыалатын-куолутун ситэрэн-хоторон баран, куоракка дьиэтигэр бардаҕына табыллар. Аайа үлэтинэн олорор. Оскуолаҕа нуучча тылын уонна литературатын учууталынан үлэлиир. Кини кэлиэҕиттэн оскуола оҕолоро оройуон олимпиадаларыгар кыттан наар бастыҥнар кэккэлэригэр киирэр буоллулар. Кини бэлэмнээбит оҕолоро оройуон чиэһин көмүскүү республикатааҕы олимпиадаларга баран кыттан, бириистээх миэстэттэн түспэттэр. Аайа сарсыарда оскуолатыгар үөрүүнэн барар, дьиэтин киэһэ хойут булар. Үс сыл үлэлээбитин кэннэ, районо салалтата оскуола дириэктэрэ биэнсийэҕэ тахсарынан кини оннугар киир диэн этии киллэрбитин аккаастаммыта. Мария Владимировна бочуоттаах сынньалаҥҥа барар туһунан саҥарбат. Уонна баран, тоҕо кини дириэктэр буолуохтааҕый. Кини учуутал. Үчүгэй учуутал. Онон бүтэр. Аайа оҕолору кытта үлэлиирин сөбүлүүр. Ордук литератураны ордорор. Оскуола программатынан барар айымньыларынан бэйэтэ бүтүн сценарий суруйар, онтон үөрэнээччилэригэр оруоллары түҥэтэн, спектакль туруораллар. Урут кинигэни тутан да көрүөхтэрин баҕарбат оҕолор харахтара умайар, уустук айымньы ис хоһоонун, геройдар психологическай, моральнай туруктарын эттиин-хаанныын өйдөөн ылыналлар. Кини мөлтөх оҕо диэни билбэт. Оҕо барыта дьоҕурдаах, ону сөпкө сайыннарыахха эрэ наада. Сайдарыгар усулуобуйата тэрий да, бүттэ. Нэһилиэк дьоно бары даҕаны Аайаны улаханнык ытыктыыллар. Сарсыарда үлэтигэр бараары аанын астаҕына, куулунан балык, таба этэ ууруллубут буолар. Соҕотоҕун олорор эдэр дьахтар бачча элбэх аһы ханна гыныан да билбэт. Хата, сотору-сотору ийэтигэр, тетя Надятыгар посылка ыытан, куорат ыалын салҕаан абырыыр.

Бүгүн Аайа Николаевна арааһы санаан аанньа утуйбата, сарсыарданан нуктаан иһэн, тура үөрэммит чааһыгар уһуктан кэллэ. Дириэктэрин Мария Владимировнаны кытта аһаҕастык кэпсэтиэхтээх. Үөрэх дьыла бүтэрэ бу кэллэ, кини оннугар атын учууталы көрдүөхтэрин наада, ол иһин эрдэттэн сэрэтэр табыгастаах. Аайа бииргэ үлэлиир коллективын, олохтоох дьону кытары кытта сүрдээҕин ыалласта. Туохтааҕар да оҕолоруттан арахсарыттан санаарҕыыр. Ананан кэлиэҕиттэн олорбут учууталлар уопсайдарын биир хостоох дьиэтин эргиччи көрөн ылла. Бэл диэтэр, бу дьиэ истиэнэлэрэ кинини сайыспыт курдук күлүгүрбүттэр. Кыыс хоту дьон олус аламаҕайдарын, атын сиртэн кэлбит киһи диэн туоратар майгылара төрүкү суоҕун, бу сыллар тухары кинини буор босхо аһынан хааччыйан олорбуттарын махтана саныы-саныы, үлэтигэр хомунна. Итии киллэринээри, чаанньыгын сылыттан кофе оҥостон истэ. «Оо дьэ, ыарахан кэпсэтии буолара буолуо» дии санаан, эдэр учуутал өрө тыынан ылла. Маҥнайгы уруога суох даҕаны, хойутаабыт киһилии сарсыарда эрдэ оскуолатыгар тиэтэйдэ. Учуутал хоһугар бэргэһэтин, сонун устан ыйаата. Сиэркилэ иннигэр туран уһун хойуу ыас хара баттаҕын өрө анньынан оҥостор бүрүчүөскэтин көннөрүннэ. Онтон синньигэс таһаатыгар хоп курдук олорор сиэрэй өҥнөөх трикотаж көстүүмүн көннөрүннэ, туналхай маҥан сирэйигэр хойуутук үүммүт хара хаастарын тарбахтарынан имэрийбэхтээн ылла уонна, «һуу» диэбитинэн көрүдүөргэ тахсан, дириэктэр кабинетыгар барда. Ааны тоҥсуйан тобугуратта:

– Мария Владимировна, киириэххэ син дуо?

– Оо, Аайа Николаевна, киир, киир! – идэтинэн үлэтигэр ким да иннинэ эрдэ кэлэн күннээҕи үлэтин үмүрүтэн ортолоон эрэр дириэктэр кумааҕыларыттан төбөтүн өндөттө. – Районолар араас отчуоту ирдээн сөп гыналлар. Кумааҕы үлэтэ наһаа да киһи бириэмэтин сиир! Бу эрдэ кэлэн суруйа сатыыбын. Оччоҕуна эрэ тиийинэбин. Оскуола оҕотугар дылы тоҕо аан иннигэр турдуҥ, киирэн олорунан кэбис! Туох баар?

– Мин мэһэйдээбэтим дуо? – Аайа, дириэктэрэ үлэлээн сирилийэ олорорун көрөн, эмискэ бэйэтиттэн кыбыста санаата. Тирэх-өйөбүл буолан үлэлиэн оннугар «барабын» диирэ киниэхэ олус ыарахан.

– Суох, суох. Бу бүппэт үлэ буоллаҕа дии! Аайа Николаевна, туох боппуруоска киирбиккин сэрэйэбин ээ. Дойдугар төннүөххүн баҕараҕын дуо?

– Оннук. Бэйэм баҕарбатарбын да, ийэм ыарытыйар, киниэхэ өйөбүл буолуохха наада. Мария Владимировна, эн ону хантан биллиҥ?

– Кырдьаҕас киһи барытын көрө-билэ сылдьабын. Бу дойдуга кэлэн ыал буолбуттар эрэ хаалан олохсуйаллар, көр ээ, учууталлар үксүлэрэ кийииттэр. Оттон дьиэ-уот тэриммэтэхтэр тоҕо да хаалыахтарай?

– Суох, мин онтон буолбатах…

– Оннук, оннук. Мин курдук уһуннук үлэлээбитиҥ буоллар, эн даҕаны эндэппэккэ билиэҥ этэ. Биһиги дойдуга быйыл бэһис үөрэх дьылын түмүктүүгүн. Эн курдук айымньылаахтык үлэлээбит учууталы бу диэн этэр да кыаҕым суох. Оҕолор элбэҕи сүтэрэллэр, эйигин бары сүрдээҕин сөбүлүүллэр, ытыктыыллар. Төрөппүттэр эмиэ хайҕыыллар ахан. Ол гынан баран, эдэр киһи олоҕун туох диэн сарбыйан утара сатыахпыный? Аһыйдарбын да, ыытарбар тиийэбин. Үөрэх дьылын түмүктээн баран барар инигин?

– Биллэн турар. Сайын дойдулаары гынабын. Мария Владимировна, махтанабын…

Аайа Николаевна, дириэктэр хоһуттан тахсан баран, бэйэтигэр абатыйа санаата. Саҥа ананан кэлбитигэр Мария Владимировна олус да үчүгэйдик көрсүбүтэ. Учууталлар уопсай дьиэлэрэ оттуллубакка турар, онон миэхэ олорон эриэҥ диэн, үөрэх дьыла саҕаланыар диэри бэйэтигэр олордубута. Ол бириэмэҕэ дьаһал биэрэн, эргэ дьиэни өрөмүөннэппит этэ. Онон Аайа саҥа кырааска сытынан дыргыйар ыраас дьиэҕэ киирбитэ. Миэбэлэ, иһитэ толору этэ. Маны барытын Мария Владимировна тэрийбитэ. Аайа атыҥҥа аралдьыйбакка үлэлииригэр толору усулуобуйалаах буола түспүтэ. Үлэлиирин тухары кини туох баар саҕалааһынын барытын дириэктэрэ ордук-хос ыйытыыта суох өйүүрэ, ол да иһин үтүө түмүктэри ситистэҕэ. Оҕолор оройуон киинигэр, киин куоракка олимпиадаларга кытталларыгар барар-кэлэр айаннарын толуйан, киниэхэ командировкатын, айанын үбүн барытын төлөөн кэлбитэ. Аайа, кини курдук салайааччыга түбэспэтэҕэ буоллар, бэйэтигэр эрэллээх, ситиһиилээх учууталга тиийэ үүнэрэ биллибэт этэ. Эдэр дьахтар дууһатыгар иҥэрэ сылдьар үтүө санаатын кыайан эппэтэҕиттэн абатыйар. Хата, «махтанабын» диэн абыраата дии. Ыыппытыгар эрэ махтаммыт курдук буолан таҕыста. Дьэ, наар итинник ээ. Дууһабыт түгэҕэр илдьэ сылдьар сырдык иэйиибитин киһиэхэ тутатына этэ охсубаппыт, тылбыт тахсыбат.

Татьяна Иннокентьевна кыыһа көһөн кэлэбин диэҕиттэн санаата көнньүөрэн ахан сылдьар. Кыыһын хоһун өрөмүөннээн тоһуйаары түбүгүрдэ. Улахан кыыһыныын Варялыын ырыынакка баран, сырдык өҥнөөх, сибэкки ойуулаах бэртээхэй обуойу талан ылбыттара. Биир күн тилэри тэбинэн хоһу обуойдаан бүтэрбиттэрэ.

– Таас дьиэ барахсан туга кэлиэй, обуойун уларытан кэбистиҥ да, букатын саҥатыгар түһэ охсор. Оннук буолбат дуо? – Татьяна Иннокентьевна биирдэ сырдыы, атыннык көстө түспүт хоһу көрөн туран астынан саҥа аллайда. Кини биэнсийэҕэ тахсыаҕыттан кыргыттарын ситиһиилэрин ситиһии оҥостон, үөрүүлэрин үөрүү, хо-молтолорун хомолто гынан олорор. Дойду үрдүнэн бүрүүкээбит ыһыллыы-тоҕуллуу кэмигэр кини бэйэтэ хаалан, улаханнык оҕустара сыста. Наар бэйэтин күүһүгэр эрэнэ үөрэммит киһи государствоттан тутулуктанан хаалбыта олус күчүмэҕэй буолла. Кыргыттар сыбаайбалыылларыгар наада буолуо диэн үйэтин тухары хамнаһыттан кымаахтаан мунньунан, бааҥҥа уурдара сыппыт харчыта биирдэ күдэҥҥэ көттө. Өрүү уурунуу харчылаах эрэх-турах сылдьа үөрэммит киһи кыракый биэнсийэтин сыыһын кэтэһэр аатыгар киирдэ. Үйэ тухары үлэлээн ууруммут харчытын государство биирдэ мэлитэн кэбистэ. Кырдьыккын хантан да булан ылбаккын. Буолар да эбит! Кыргыттар үрдүк үөрэхтээх үлэһиттэр даҕаны, хамнастара сүгүн кэлбэт. Ол иһин бу ыарахан кэмҥэ бары бииргэ суулаһан, өйөнсөн олорорбут ордук диэн Аайатын ыҥыттарда. Хайдаҕын да иһин, дьалхааннаах олох кэллэ, быһыыта. Бөдөҥ тэрилтэлэр, хаһаайыстыбалар сабылыннылар, киһи бөҕөтө үлэтэ суох туран хаалла. Бүтэр уһуктарыгар кэлбит дьон забастовкалаан көрөллөр. Ленин болуоссатыгар шахтердар кааскаларынан бетону охсо-охсо, үлэ-хамнас туруорсан айдаараллар. Хаһааҥҥыта эрэ бөдөҥ ас маҕаһыыннарыгар киирдэххэ, кураанах долбуурдара эрэ харааран көрсөллөр. Аһы-таҥаһы аны ырыынактан ылар буолан тураҕын. Татьяна Иннокентьевна бу көстүүттэн барытыттан соһуйан-уолуйан, санаата улаханнык оонньуур. Бэйэтин туһугар буолбатах, кыргыттарын инникилэриттэн куттанар. Ама, маннык олох биирдэ бүрүүкүө диэн ким тымтыктанан көрбүтэ баарай? Үспүкүлээннэр диэн эппиэккэ тардыллар дьон билигин, дьэ, күннэрэ-ыйдара таҕыста. Бэлэм аһы-таҥаһы чэпчэки сыанаҕа ылан баран, икки-үс бүк үрдүк сыанаҕа батаран, улаханнык кыаҕыран эрэллэр. Билигин кинилэр коммерсаннар диэн аатыраллар. Аска-таҥаска чугас сылдьыбыт дьон государство баайын буор босхо чааһынайдарыгар кубулутан кэбистилэр. Көҥүл бэриллибитин кэннэ, туһаммакка. Ол курдук судаарыстыба баайа кэтэх илиигэ киирэн бүтэн эрэр. Бүтүн собуоттар, фабрикалар биирдиилээн дьон бас билиитигэр бардылар, кыра маҕаһыыннары, ыскылааттары этэ да барыллыбат. Атыыһыт-эргиэмсик үйэтигэр интеллигенция күлүккэ анньылынна. Учууталлар, быраастар халыҥ аармыйалара хайдах олороргут бэйэҕит дьыалаҕыт. Судаарыстыба аны эһигини да, кэлэр көлүөнэ ыччаты да көрөр-истэр, хааччыйар кыаҕа суох.

Аайа куоракка кэлэн баран, уталыппакка үөрэх управлениетыгар сылдьыбыта. Куорат дьаһалтатын дьиэтин кураанах көрүдүөрдэринэн тоһугуруу хаамара ой дуораана буолан иһиллэриттэн хайдах эрэ дьулайа саныы-саныы, тустаах кабинетын булан киирдэ. Олохтон сылайбыт дуу, улаханнык сүрэҕэлдьээбит дуу көрүҥнээх орто саастаах икки дьахтар аҥаа-маҥаа остуолга утарыта көрсөн олороллор. Киирэн кэлбитигэр соһуйбуттуу көрө түстүлэр.

– Мин үлэ көрдөһө сылдьабын. Нуучча тылын учууталын миэстэтэ баар дуо? – Аайа бүтэҥи баҕайытык тахсыбыт саҥатын атыҥырыы иһиттэ.

– Учуутал миэстэтэ диигин дуу? Баар, баар! Талбыт оскуолаҕар барыаххын сөп! – кыһыл бинсээктээх дьахтар үөрбүттүү остуолуттан бэйэтигэр соччо дьүөрэтэ суохтук чэпчэкитик ойон турда. Ыскааптан кыһыл тастаах паапканы сулбу таһыйан ылла. – Вакансиялар манна бааллар. Баһаалыста билсиҥ, – диэн баран, паапканы туттаран кэбистэ.

Учуутал үлэтэ көйгөтүллүбүт да эбит. Аҕыйах сыллаахха диэри республикаҕа аатырар аптарытыаттаах оскуолаларга саа тэбэр сиригэр чугаһаппат бэйэлэрэ, билигин баһаалыста туһугар киир, үлэлээ. Аайа маннык айылаах буолуо диэбэтэҕэ. Учууталлар тэҥинэн фроҥҥа барбыттарын курдук. Эдэр учуутал дьиэтиттэн чугас, куорат киинигэр турар оскуоланы талла.

Аҕыйах хонугунан үөрэх дьыла саҕаланар. Аайа үлэлии бараары бэлэмнэнэр. Куорат оҕолоруттан салла саныыр. Ол иһин эрдэттэн кинигэлэрин, үөрэтэр пособиеларын таһааран, кыралаан уруоктарыгар бэлэмнэнэр.

Нагляднайдара эргэрбиттэр эбит. Саҥардыахха да баара. Кинигэ маҕаһыыныгар баран, учуутал уруогар туттарыгар аналлаах пособиелары көрдөөтө да, булбата. Атыыһыт кыыс: «Букинистикаҕа барыта баар», – диэн ыйан биэрдэ. Бэл диэтэр, кинигэлэри кытта илииттэн ылар буолбуппут диэн кыыс бэркиһии санаатар да, хайыай, наадалаах маҕаһыыныгар тиийдэ. Кырдьык, литература арааһа манна тэлгэммит. Нуучча суруйааччыларыгар анаммыт бүтүн планшеттар кытта баалларын көрөн, Аайа улаханнык ымсыырда. Үөрэх программатыгар киирэр суруйааччылар тустарынан барытын ылыан баҕарда да, харчыта тиийбэт. Онон бакаа Пушкины, Толстойу талан кассаҕа баран турда.

– Аайа! Эн дуо?! – эмискэ билэр баҕайы куолаһа чуумпуну үргүттэ. – Хайа, миигин билимээри гынаҕын дуу? Оннук айылаах уларыйбыппын дуо?

– Лера! Хайа, эн манна үлэлиигин дуо? Наһаа ынырык кыыскын, куоракка баар аата, тоҕо миэхэ биллибэккин?

– Эйигин ханна эрэ хоту баар диэбиттэрэ дии. Олох даҕаны манна суоҕа буолуо диэбитим. Эн билигин ханна бараҕын? Миигин кыратык күүтэ түс, маҕаһыыммын сабан баран, ханна эрэ баран олоро түһүөхпут.

– Ханна барыахпытый? Миэхэ барыах. Сылдьыбатаҕыҥ да ыраатта.

– Суох, дорогая, баар-суох дьүөгэбин көрсөн баран, куорат бастыҥ рестораныгар ыалдьыттатар санаалаахпын. Куттаныма, мин угощайдыыбын!

– Лера, ресторанныыр таҥаһа суохпун, – диэн Аайа утаран көрдө да, дьүөгэтэ туох иһин ылыммата.

Лера таһырдьаттан куоластаан массыынаны тохтотто. Ленин проспегар турар рестораҥҥа тиийдилэр. Киһи аҕыйаҕын көрөн Аайа уоскуйа түстэ. Түннүк таһынааҕы остуолга олордулар. Официаннар Лераны билэллэр эбит, кэтэһиннэрбэккэ кэлэн сакаас ылан бардылар.

– Наар сылдьар сириҥ быһыылаах.

– Постояннай клиент дэнэбин! Харчылаах киһиэхэ аан барыта аһаҕас! Дьэ, дьүөгэ, ахтылҕаммытын таһааран тото-хана кэпсэтиэх…

Лера Аайа олоҕун туһунан туоһуласта, бэйэтин туһунан соччо тугу да кэпсээбэккэ, үрүт-үөһэ ыйыт да ыйыт буолар.

– Истибитиҥ курдук, мин улахан кэпсиирим суох. Идэбинэн үлэлээн таҕыстым.

– Андрейыҥ подлец эбит дии. Впрочем, как все мужчины.

– Лера, билбэт буолан баран, инньэ диэмэ. Олоххо араас буолар. Андрей үөрэҕиттэн уһуллубатаҕа буоллар, барыта олох атын буолуохтаах этэ, ону баара, били айдааннаах охсуһуу барытын туора эргиттэ. Биһиги эрэ буолуо дуо, элбэх ыччат дьылҕата алдьаммыта.

– Маҥнайгы тапталгын кэриэстээн сылдьаҕын дуу?

Аайа, олох салҕанар. Хаарыаннаах эдэр сааскын оскуолаҕа бараары гынаҕын дуо? Саас да ыраатаары гынна. Олохпутун быйыл-эһиил оҥостубатыбыт да, хаалабыт. Аайа, эн оскуолаҕа үлэлии олорон, букатын старай деванан хаалан хаалыаҥ. Үлэҕин уларыт. Эргин, билигин киһи барыта эргинэр. Саҕалыыргар мин харчы биэриэхпин син, только бырыһыаҥҥа.

– Лера, Лера, түксү. Мин үлэбин уларытар санаам суох. Миигиттэн коммерсант тахсара биллибэт. Оттон эн дьыалаҕын хайдах саҕалаабыккыный?

– Дьыалабын аһарбар Ваня көмөлөспүтэ.

– Хайа, наһаа бэрт дии! Оччоҕуна бииргэ олороҕут дуо? Оҕоҥ аҕатын кытта холбоспутуҥ саамай сөп ээ.

– Аайа, наһаа да кэнэҥҥин. Ваняны кытта көннөрү дьыалабыай сыһыаннаахпыт. Кини билигин кыаҕырда ахан. Хас даҕаны маҕаһыыннаах. Ити букинистика маҕаһыын аҥаара эмиэ киниэнэ. Онон бизнес эрэ холбуур. Дьахталлары бэрчээкки курдук уларытар. Билигин мин диэки көрбөт даҕаны. Ол-бу мисскалары эрэ сыымайдыыр.

– Онтон оҕотун көрбүтэ дуу? Туох диир?

– Туох диэҕэй, бэйэтэ үс оҕолоох. Онон оҕоҕо эрэ наадыйбат. Челноктаан сордоно сылдьарбын көрөн, дьыалатыгар ылбыта. Оҕотугар көмөтө диэн бу буоллаҕа.

– Дарина улааттаҕа ахан дии. Кыыһыҥ ханна баарый?

– Эбэтин кытта тыаҕа баар. Кыратык харчы мунньуна түһэн баран куоракка квартира атыылаһыам, оччоҕуна иккиэннэрин көһөрөн аҕалыам.

– Оттон аҕаҥ?

– Инсуллаан баран уһаабатаҕа. Аҕам билиҥҥи олоҕу көрөрө буоллар, астыныа да этэ. Бу кини кэмэ. Кини коммерсант буолар тыыппалаах этэ: эргитэр-урбатар, бииртэн икки гынары сатыыр. Оччолорго ол бобуулаах буолан, кыайан байбатаҕа. Өйдүүгүн дии, урут биһиги дьонтон эрэ ордук олорбуппутун. Кини дьоҕура миэхэ бэриллибит быһыылаах. Харчыны эргитэрбин астынабын ахан! Сотору дойдубар улахан ас, ол-бу хаһаайыстыбаннай табаар маҕаһыынын арыйыам. Дьэ, оччоҕуна кыаҕырыам!

– Лера, наһаа да уларыйбыккын.

– Оттон эн олох уларыйбатаххын. Саатар бу мин курдук уойа эҥин түһүөххүн! – Лера хантайа-хантайа күлэн саһыгыраата. Бу олорон кини тохтоло суох табахтаан бусхатта. – Көрсүһүүбут туһугар тоҕо испэккин? Ээ, мин сылаабын манан эрэ таһаарабын, – диэн баран, кырааскалаах тыҥыраҕынан үрүүмкэни тыкта.

Нарын-намчы Лера букатын атын киһи буолбут. Хайдах эрэ модороон баҕайы көрүҥнэммит, уруккутун курдук хойуутук кырааскаланара билигин олуона соҕустук көстөр, хаарыан хара баттаҕын сырдык гына кырааскалатан кэбиспит. Ырыынакка атыылыыр куруубай дьахталлартан уратыта суох курдук. Кэпсэлэ эрэ барыта атыы-эргиэн, үп-харчы. Хайыай, билиҥҥи эйгэтинэн уларыйдаҕа дии. Ол гынан баран маладьыас диэн Аайа дьүөгэтин хайгыы санаата. Кэлэр дуу, кэлбэт дуу хамнаһы кэтэһэн олорбокко, бэйэ дьыалатын тэринэн үлэлиирэ аныгы кэмҥэ саамай сөп. Үптээх-харчылаах буолан хайдах эрэ көҥүллүк, дохсуннук сылдьар. Оттон мин? Аптарытыата түспүт идэбинэн салгыы үлэлиибин дуо? Эбэтэр ити Лера курдук атыыһыттыы барабын дуу? Хайдах хамнаһа суох олоруохпунуй?

Аайа бу күннэргэ улахан санааҕа тустэ. Ийэтин кытта сүбэлэһэн көрбүтүгэр, кини быстах санааҕа кииримэ, учуутал үлэтэ хайа баҕарар үйэҕэ сыаналанар, ытыктанар, тулуйуохха эрэ наада, сотору орун-оннугар түһүө диэн саба саҥаран кэбиспитэ.

Бүгүн – билии күнэ. Аайаҕа бу ураты күн. Сарсыардаттан ис-иһиттэн долгуйан, үөрэн турда. Эрдэттэн өтүүктээн бэлэмнээбит хараҥа халлаан күөҕэ өҥнөөх көстүүмүн кэттэ, баттаҕын үөһэ таһааран бүрүчүөскэ оҥоһунна. Тиэтэйэн, чэйдээбэккэ даҕаны үлэтигэр тэбиннэ. Оскуола аана тэлэччи аһыллыбыт, дьоллоох оҕо саас, тапталлаах оскуола туһунан ырыалар дуорайаллар, киэргэммит кыра кылаас оҕолоро, төрөппүттэр, учууталлар үөрэ-көтө оскуола диэки субуһаллар. Бу күн олоххо буола турар уларыйыылары барытын мэлдьэһэргэ дылы: хайа да кэмҥэ бу күн оскуола аанын аһан, оҕолор маҥнайгы кылааска киирэллэр, сайыҥҥы сынньалаҥ кэмигэр ахтыспыт үөрэнээччилэр, учууталлар көрсүһэллэр, билии үрдэлин салгыы дабайаллар. Олох уруккутун курдук салҕанар. Олох бу тулхадыйбат хаамыытын ханнык да дьиикэй ырыынак уларытар кыаҕа суох.

Аайа Николаевнаҕа ахсыс кылааһы биэрбиттэрэ. Учуутал хоһуттан 8 «б» диэн суруктаах сурунаалы туппутунан кылааһыгар киирдэ. «Смотрите, опять новенькая. Интересно, насколько она продержится», «А костюмчик ничего. И сама очень даже ничего»… Киирэн иһэн оҕолор сибигинэһэллэрин иһиттэ. Дорооболоһон баран кылааһы эргиччи көрдө. Сорохтор букатын саастарын сиппит көрүҥнээхтэр. Биир форма диэн суох буолбута ыраатта. Онон оҕолор уулуссаҕа дуу, дискотекаҕа дуу бараары гыммыт курдук араас таҥастаахтар. Омос көрдөххө, барыларын арааран ылар да уустук курдук. Саҥа учууталларын үөрэтэрдии көрөллөр, ол быыһыгар тохтообокко ыас ыстаан ыллаҥнаталлар. Учуутал сурунаалы аһан баран, испииһэгинэн оҕолорун кытта биир-биир билистэ.

– А вы замужем? – эмискэ бэйэтигэр эрэллээх баҕайы саҥа иһилиннэ. Аайа ол саҥа диэки көрө түспүтэ, бүтэһик паартаҕа олорор кэтит сарыннаах, будьурхай баттахтаах, чоҕулуччу көрбүт хара харахтаах уол тылга тииһэ сатыы олорор. Кылаас лиидэрэ быһыылаах. Саҥа учууталы соруйан «бэрэбиэркэлээн» ыйытара биллэр. Оҕолоругар даҕаны киһиргиир.

– Саша Говоров, если интересуешься моей личной жизнью, подойдешь после уроков.

– Это что, вы меня на свидание приглашаете? – диэн ыйыппытыгар кылаас оҕолоро бары сэргэхсийэ түстүлэр.

– Я понимаю, что ты этой плоской шуткой стараешься заработать дешевый авторитет среди одноклассников, но меня этим не возьмешь! – Аайа Николаевна куолаһын ыстаал курдук кытаатыннарары сатыыр. Саҥата суох кылааһы сүр ыараханнык көрөн олоро түстэ. Кини итинник көрдөҕүнэ, хайа да мэник оҕо сүр баттатарын билэр. Кылаас иһэ уу чуумпу буола түстэ.

Маҥнайгы кылаас чааһа оҕолорго интэриэһинэй буолуохтаах. Ол иһин кини бэйэтэ оҥорбут викторинатын оонньотто. Оҕолор билиилэрин таһымын билээри, ыйытыктарын оскуола программатыгар сөп түбэһэр гына таҥмыта. Кылааһын оҕолоро көхтөөхтөр эбит, ол эрээри наар эппиэттиир икки-үс оҕо баар, атыттар кинилэр күлүктэригэр хаалан хаалаллар. Элбэх оҕону тардыахха наада. Оҕо интэриэһиргээн туран үөрэниэхтээх, оччоҕуна эрэ үтүө түмүктээх буолар. Сэрэппиттэрин курдук оннук «ыарахан кылаас» буолбатах эбит. Учууталлар «ыарахан» диэн оҕолору сапсыйан кэбиһиилэрэ ыар буруйга тэҥнээх. Ону ким даҕаны омнуолаабат, кинилэр итинник дьаралык ыйаабыт оҕолорун дьылҕата сарбыйылларыгар ким даҕаны наадыйбат. Аайа Николаевна идэтинэн кылааһын хас биирдии оҕотугар улахан эппиэтинэһи ылынна. Кини атыннык сатаан үлэлээбэт: сүүс бырыһыан бэйэтин биэриэхтээх эбэтэр букатын да үлэлээбэтэҕэ ордук. Бу кэмтэн Аайа Николаевна коммерсант буолар санаата букатыннаахтык симэлийдэ.

* * *

– Уой, кыргыттар, Хотун Бүлүү эбэбит барахсан кыраҕа ымыттыбакка, ханнык да кэми-кэрдиини, уларыйыыны-тэлэрийиини, түһүүнү-тахсыыны билиммэккэ, олох хамсаабат тутула буолан, бу устан нусхайа сытара кэрэтин! Бачча сыллар күлүм гынан ааспатахтарын тэҥэ. Эмиэ тапталлаах биэрэкпитигэр, ыскамыайкабытыгар кэлэн олордохпут бу.

– Арай, сааһырдахпыт буолуо. Аайа, эн сөпкө этэҕин, олоххо бытархай, ол-бу буолар-буолбат сыһыан барыта ууллар, суолу да хаалларбат. Хаалар киһиэхэ саамай суолталааҕа.

– Света, букатын философ буолбуккун дии. Эйиэхэ туох суолталааҕый?

– Оҕолорум, чугас дьонум уонна төрөөбүт дойдум.

– Бай, оттон үлэҥ? Бачча бөдөҥ бизнес-леди үлэтин туохха да уурбат эбит дуу?

– Света, кырдьык, наһаа маладьыаскын. Куоракка арыйбыт ательеҥ аатырыан аатырар. Бу аны дойдугар филиал астыҥ. Киһи бөҕөтүн үлэлэттиҥ. Эн моделларын билигин аан дойдуга аатыраллар. Мин эйигинэн киэн туттабын! – Аайа дьүөгэтин санныттан кууһан ылла. – Ательены аһыы сүрэхтэниитигэр улууспут тутаах дьоно бары кэлбиттэр. Хайдах курдук тыллар этилиннилэр! Ол барыта эн тускар, Света!

– Кыыс оҕото, бөһүөлэккэ суох бэртээхэй дьиэ туттаран кэбистиҥ. Онно холоотоххо мин маҕаһыыным олус сэмэй, – Лера күлэн саһыгыраата.

– Лера, эн эмиэ маладьыаскын. Баар-суох дьүөгэлэрим аныгы олоххо эрэллээхтик үктэммит, дьыалабыай далбар хотуттар буолбуккутуттан олус үөрэбин уонна киэн туттабын.

– Аайа, биһиги, дьиҥэр, бэйэбит туспутугар үлэлиир дьон буоллахпыт. Оттон эн бааргын дии, олоххун кэлэр көлүөнэни иитиигэ анаабыт киһи. Мин санаабар, эн олус наадалаах уонна эппиэтинэстээх үлэлээххин. Итиччэ улахан оскуоланы салайан үлэлэтии манан ахан буолбатах ини! – Света дьүөгэтин ис дууһатыттан хайгыыр.

– Туох да диэбит иһин, олохпут табылынна. Араас баара, ол гынан баран тутаах сыаннастары ылан көрдөххө, табыллыбыт кыргыттарбыт! – Лера түмүктүүрдүү эттэ.

– Лера, наһаа улаханнык саҥарыма. Кырдьык, дьылҕабытыгар, бу төрөөбүт түөлбэбитигэр, эбэбитигэр махтаныаҕыҥ. Олох салҕанар. Билигин оҕолорбут атахтарыгар туруохтарын наада.

– Света, кэм даҕаны наһаа да боччумнааххын. Ол эрээри сөпкө этэҕин. Дьахтар дьоло – дьиэ кэргэнигэр. Мин Аайа үлэтигэр буолан олоҕун оҥостумаары гынна диэн куттана саныырым. Хата, кыыспыт ааһан эрэр поезд бүтэһик вагонугар нэһиилэ ыстанан киирдэ ээ!

– Кэргэҥҥинээн бэйэ-бэйэҕитигэр наһаа барсаҕыт. Үтүө киһиэхэ дьылҕа хаан дьолу өлүүлээн хаалларар дииллэригэр итэҕэйэ сылдьабын.

– Кыргыттар, манна олорон биир кистэлэҥмин быктарыахпын баҕарабын. Биһиктээбит Бүлүү эбэм, ыскамыайкабыт онуоха туоһу буоллуннар. Биһиги оҕо күүтэбит.

– Уой, Аайа! Эҕэрдэлиибит! Оннук эрэ буоллун! – дьүөгэлиилэр үөрүүлэрэ муҥура суох буолла.

– Аайа, дьэ, мантан инньэ харыстана сылдьыахтааххын. Үлэ дии-дии сүүрэргин тохтот, билигин аны оҕоҥ туһугар кыһаллыахтааххын.

Бу курдук арахсыспат дьүөгэлиилэр ыскамыайкаларыгар олорон өссө өргө диэри сэһэргэстилэр. Олох, үлэ, таптал туһунан умсулҕаннаах бүппэт сэһэн…