Текст книги "Дарё"

ДАРЁ

Санжар Бобоевга

Она Дарё минг, миллион йиллардан бери тўхтамай оқаяпти; яна минг, миллион йиллар оқади. Биз йўқ эдик, Дарё бор эди. Биз келдик, Дарё бор. Биз ўтамиз, Дарё қолади. Вақт сув каби оқиб ўтади, деймиз, ваҳоланки, аслида Дарё вақт каби оқиб ўтаверади. У неча-неча минглаб, юз минглаб инсонларга жон бахш этди, сувга зорларнинг ташналигини қондирди, саҳроларни бўстонга айлантирди; яна бағрида балиқларни парваришлайди, уларни бизга тақдим қилади. Дарё ҳаёт мисоли: сиртдан сокин кўринган сув қаърида не-не пўртаналар, не-не гирдоблар, не-не шиддатли оқимлар яширин. Дарё бизнинг беминнат онамиздай меҳрибон, ғамхўр. Шунинг учун биз уни Она Дарё деб атаймиз. У тириклик ибтидоси. Унинг интиҳоси йўқ…

I боб

Ўтган асрнинг олтмишинчи йилларида дарё бўйидаги қамиш босиб ётган маконга улкан бульдозерлар, кранлар, юк машиналари, цистерналар келтирилди. Борлиқни тутган техникалар ўкиришига ошиғич тарзда ўрнатилган палаткалару қуёш тиғида ёниб кетгудай исийдиган ғилдиракли темир вагонларда яшай бошлаган, очиқ ҳавода наридан-бери ясалган қўлбола стол-ўриндиқларда, алюмин коса-кружкаларда овқатланиб, чой ичиб кетаверадиган ишчилар ғала-ғовури қўшилди.

Орадан уч ой ўтар-ўтмас кечқурунлари ёнидан ўтишга ҳайиқиб туриладиган қамишзорлару одам бўйи бегона ўтлар ўсадиган, кундузлари мол боқилиб, таппи териладиган дўнгликлар текисланди, қозиқлар қоқилди, чуқурлар қазилди, машина-машина шағал-цемент-арматуралар келтирилди ва шундай юқори суръатда пойдеворлар қуйила бошланди. Тез орада эса сафга тизилган дастлабки бир хилдаги уйларнинг бетон деворлари кўзга ташланиб қолди; асфальт кўчалар пайдо бўлди, симёғочлар ўрнатилиб, симлар тортилди.

Баайни Бобил кўчиб келгандай, турфа тилларда гаплашадиган қурувчилар бир масалада якдил эдилар: уларнинг ҳаммаси янги бунёд бўлаётган қишлоқни «посёлка» деб атардилар…

Ҳар хилликнинг мероси сифатидами, посёлкага турли миллат вакиллари кўчиб келишди, кўчириб келтирилди. Қишлоқ аҳли орасида ўзбеклардан ташқари қозоқлар, тожиклар, руслар, греклар ва ҳаттоки немислар бор эди.

Одамнинг қўли гул. Орадан бир-икки йил ўтар-ўтмас қўққайиб турган хунуккина бетон уйлар ён-атрофи, кўчалар яшилликка буркана бошлади: ахир дарё бўйида яшашади, сув бемалол; яхши ниятлар билан, тўйларга атаб экилган тераклар бўй чўзиб қолди. Ажабки, тирикчилиги дарё ва балиқ билан боғлиқ қишлоқ аҳли ҳам бир масалада якдил чиқиб қолди: кўпчиликнинг «посёлка» атамасига тили келишмаганиданми, қишлоқни бир оғиздан «овул» деб атай бошлашди.

Хуллас, биз қаламга олажак воқеалар юз берган бугунги кунимизда расман ҳам «Сайхуновул» деб юритила бошланган қишлоқ эни-бўйига бир оз кенгайган, йилнинг уч фаслида яшиллик оғушида бўларди. Тўғри, сўнгги пайтлари айниқса ёзнинг иссиқ кунларига келиб дарёда сувнинг камайиб кетиши, улкан, шиддат билан оқадиган дарёнинг жилдираб турган ирмоққа айланиши ўз таъсирини кўрсатмасдан қолмади. Аммо асосий тирикчилик барибир дарё билан боғлиқ бўлиб қолаверди: ишнинг кўзини биладиган тадбиркорлар аллақачон алоҳида «кўлча»ларига сув ғамлаб олишиб, катта-кичик хусусий балиқ хўжаликлари ташкил этишган, овул аҳлининг аксарияти ўшаларнинг қўлида ишлашади.

Бу орада овулдан йигирма чақиримча узоқликдаги туман маркази рисоладагидай шаҳарчага айланди. Энг асосийси эса, кичкинароқ бўлса ҳам бир нечта консерва цехи, росмана балиқ бозори ишга тушди-ю, сайхуновулликлар кўча бўйида сарғайиб балиқ сотиб ўтириш ташвишидан қутулгандай бўлишди. Катта йўлга яқинлиги боисми, бозор тез орада машҳур бўлиб кетди: сон-саноқсиз йўловчилардан ташқари у ёғи пойтахтдан, бу ёғи Жиззаху Самарқанддан, ҳаттоки қўшни Қозоғистондан мижозлар келадиган бўлишгач, сотувчиларнинг қўли қўлига тегмай қолди. Дарёда сув камайган маҳаллари эса бозорни олис Айдаркўлдан ҳамда шу атрофдаги, балиқ хўжаликларидаги сунъий ҳовузлардан келтирилган балиқлар тўлдирарди. Қўли текканнинг оғзи ҳам тегади. Бозор баҳона яна қанча одам ишли, ризқли бўлиб қолди.

Балиқни етти хазинанинг бири деб бежиз айтишмаган. Аммо азалдан маълум: хазина бор жойда унга осонлик билан эга чиқишни истаганлар кўпаяверади. Шаҳарчадаги балиқ бозорида савдо авж олган сайин қандайдир учар даллоллару, туллак воситачилар, ўроқда йўқ, машоқда йўқ, бироқ хирмонда ҳозиру нозир ишбилармонлар сафи ҳам орта борди. Улар ўзаро нималарнидир пинҳона келишиб олишар, қандайдир яширинча режалар тузишар, мўлжалларини амалга ҳам оширишар, кимларнидир маҳорат билан бошқаришар, керак жойга узатишар, лозим жойдан чўтал олишар ва алал-оқибат бозор нарх-навосини ўзларига мақбул тарзда ушлаб туришга муваффақ бўлишарди. Айрим пайтлари, мутлақо кутилмаганда бозорда нарх бирдан фавқулодда икки, ҳаттоки уч-тўрт баробарга тушиб кетар, ҳайратга тушган, аслида бу навбатдаги гапга кўнмаган рақибни синдириш учун ишлатилган ҳийла эканлигидан бехабар харидорлар пештахталардаги балиғу қоқбалиқларни шипириб кетишарди. Эртаси куни эрталабдан эса яна ҳаммаси бояги-бояги, бой отамнинг таёғи қабилида давом этаверар, касодга учраган тараф ғолиб тарафга бош эгиб борар ёки бозорда қайтиб қорасини кўрсатмасди.

Албатта, бу ишларнинг ҳаммаси силлиққина кетавермасди. Овулнинг не-не ўжар йигитлари, саркаш эркаклари «Қани, қўлингдан нима келади! Бир кўрайчи!» дегандай бозорга ёриб киришар, кимларгадир пўписа қилаётгандай тез-тез белларидаги ўткир пичоқларининг дастасини ушлаб-ушлаб қўйишар, чекка-чеккада, одатда намозшом маҳаллари юз берадиган «ур калтак-сур калтак»ларда мардона туриб беришар, йиқилиб, ер билан битта бўлишса ҳам таслим бўлишмас, қайсарлик билан «Мен шу ерликман! Сайхуновулданман! Сенлар ўзларинг кимсанлар?! Эртага келиб ҳаммаларингнинг қоринларингни ёриб ташлайман!» деб тураверишарди. Кўпинча бундай аччиқ ичакдай чўзиладиган ихтилофларнинг якуни шу билан тугардики, «Ҳа, бир тентак тирикчилигини ўтказиб юрса юрибди-да», дея бунақанги бош эгмасларни тинч қўйишар, фақат бундай илтифотни том маънода тортиб олган банда майда сотувчилик мақомидан юқори кўтарилмаслиги шарт эди ва буни ўша одамнинг ўзи ҳам жуда яхши билиб турарди…

Шаҳарчада ёмғирдан кейинги қўзиқорин мисоли янгидан-янги, бири иккинчисидан ҳашаматли қасрлар бодраб чиқа бошлади: балиқ бизнеси ўз ҳосилини бермоқда эди. Шу баробарида янги пайдо бўлаётган гуруҳлар билан эскилари ўртасида зиддиятлар ҳам кучайди. Қайлардадир, нималарнидир ўрганиб қайтган, юлдузни бенарвон урадиган ишбилармонлар дарёдан унинг неъматларини тортиб олишнинг янгидан-янги усулларини ишлата бошладилар: ибтидоий тўрлар ўрнига динамитлар, ҳаттоки дарёнинг маълум қисмини иситадиган ажабтовур мосламалар пайдо бўлди: балиқ илиқ жойга қараб сузади-да…

Яна бир гап. Кейинги йилларда содир бўлган эврилишлар сабаб, овулнинг бир қисм фуқаролари ўз тарихий ватанларига жўнаб кетдилар. Айниқса, олмон Миша дурадгорнинг кўчиши қийин кечди: шўрлик овул қабристонига қўйилган кампирини ташлаб кетишга журъат этолмас, бу ёқда эса фарзандлар «Германия! Фақат Германия!» деб қисталанг қилиб туришибди; уста қайси бармоғини тишласа ҳам оғрийди… Аммо кўнгли ниманидир сезган чоғи, дурадгор бекор тайсалланмаган экан: бечора она юртида тўрт ой яшабди, холос; бир оқшом ухлабдию, қайта уйғонмабди… Буни эшитиб овул аҳли кўп афсусланди, қариялар йиғилишиб, уста Мишанинг ҳақига дуои фотиҳа қилишди…

Россияга, Қозоғистонга кўчиб кетган собиқ сайхуновулликлардан айримлари уч-тўрт йил оралатиб келиб, тўрт-беш кун меҳмон бўлиб кетишади. Ўтган йили эса ўзини «Фамилиям Папакириакопоулос» деб таништириб, суҳбатдошини қийин аҳволга солиб қўядиган, бироқ қишлоқ аҳли аллақачондан бери ўзига ўнғай тарзда «Саша грек» деб атайдиган собиқ этикдўз атай Афинасидан келиб, овулда нақ бир ҳафта қўноқ бўлди. Аввалига «Шаҳарда катта пойабзал фабрикам бор, ишчиларим фақат буюртмага ишлайди, мен бармоғимни ҳам қимирлатмайман, пулнинг ўзи оқиб келиб туради», деб роса оғиз кўпиртирган Александр Папакириакопоулос уч-тўрт пиёла майи ноб ичганидан сўнг нечукдир ҳўнг-ҳўнг йиғлагани, кейин «Э, шу ҳам ҳаёт бўлдими?.. Бирим икки бўлсин деб ўн тўрт соатлаб итдай ишлайман! На дам олиш кунини биламан, на таътилни!.. Туғилган кунимниям ишда ўтказдим – хўжайин жавоб бермади!.. Шунчаки гаплашиб ўтиришга биттагина одам тополмайман… Чойхонаям йўқ…» қабилида шикоятлар қилгани рост. Суяр муаллим закийлигини намойиш этгандай, Саша грекнинг бу арзи ҳолини унинг ота ватанида юз бераётган – вақтинчалик, албатта – иқтисодий буҳрон билан изоҳлади ва шу билан ҳаммаси ҳаммага, айниқса хорижда ариқлардан сув ўрнига сут оқади деб тамшанаётган ёшларга аён бўлди-қолди…

Дарвоқе, кўчиб кетаётганларнинг уйлари нархи овул аҳлининг имкони етмайдиган даражада бирдан кўтарилиб кетди: уларни шаҳарчадан келган қандайдир бадқовоқ, эс-дардлари дарёдан иложи борича кўпроқ балиқ овлаб, бозорга олиб чиқиб сотиш бўлган, шунга яраша қўлларида катта пул ўйнайдиган кимсалар эгаллаб ола бошлашди. Дарвозаларига иккита, баъзан ҳатто учта қулф ўрнатишдек аллатовур одатга оғишмай амал қиладиган бу одамлар гўё муваққат яшашларини таъкидлашаётгандай овул аҳлига аралашмас, тўй-маъракаларда иштирок этишмас, ўзларини бегонадай тутардилар. Равшанки, салом қандай бўлса, алик ҳам шундай: Суяр муаллим айтганидай, минг йил бир қозонда қайнатилса ҳам сайхуновулликларга қони қўшилмайдиган бу кимсалардан овул аҳли ҳам ўзларини четга тортиб юрадиган бўлишди…

* * *

Тоҳир мана шу овулда улғайди. Ҳаётига илоҳий сеҳр, қувонч, масрурлик, ҳаяжон олиб келган, дунёни кўзларига чандон гўзал этган илк муҳаббатини ҳам шу ерда учратди. Афсус, тез орада йигитнинг бутун туриш-турмуши остин-устин бўлиб кетди: деярли нақд бўлиб турган висол қувончи ўрнини ҳижрон азоби эгаллади, кечагина минг бир рангларда товланиб турган олам бирдан зулмат оғушида қолди…

Ногоҳ кўз кўзга тушиб қолганида дув қизаришлар, бармоқлар гўёки тасодифан бир-бирига тегиб кетганида ток ургандай сесканишлар, синфдошлару муаллимларнинг кўзларини шамғалат қилганча энтикиб дил розлари битилган мактуб алмашишлар – буларнинг ҳаммаси парталарга ўйиб ёзилган соддагина «Т+Г=С» ёзуви сингари мактаб дарсхоналарида унут бўлиб қолаверди: дўхтирликка ўқиётган Гулноза биринчи курсни битирар-битирмас бошқа институтда ўқиётган бир толиб билан топишиб… Чапак чалиб қолаверган Тоҳирни айниқса йигитнинг бошқа институтда ўқиётгани ҳайратлантиргани рост: бу қанақаси ахир қачон танишиб улгуришди, қачон бир-бирини синаб-кўриб улгуришди… Наҳот… наҳот умр савдоси шу қадар тез ҳал бўлса…

Эрга теккан Гулноза-ю, Тоҳир овулда бош кўтариб юролмай қолди. Ҳар нечук, баъзи бир синчковроқ яқинларига бўлажак тўй хусусида ҳаяжон яширин ишорали гаплар қилишдан ўзини тийиб туролмаганди-да йигит бечора… Бу ёқда аллақачон Тоҳирни ўзларининг бўлғуси куёвлари сифатида кўраётган – овулда гап ётармиди! – унинг қуюқ саломига синчковлик аралаш алик оладиган, ҳатто сўнгги пайтларга келиб уялинқираганча ўзларидан ошкора қоча бошлаган йигитни кўз остидан масрур кузатиб қоладиган Турғунбой ака билан Маърифат хола хижолатда…

Тез орада овулда «лапашанг, олма пиш, оғзимга туш деб юрган» йигитнинг кўнгил ярасини титкилаб, азоб берадиган учирма гаплар ўрмалаб қолди. Бу аҳволда яшаб бўлмасди…

Тоҳир армияга кетди. Таътилга ҳам келмасдан, олис Сурхонда икки йил хизмат қилди, бироқ Амударёнинг ёввойи шиддат билан оқадиган бўтана сувлари ҳам йигитнинг қалбидаги алам маддаларини ювиб кетолмади… Хизматдан сўнг уйидагилар шунча зўрлашса ҳам ўқишга бормади: шаҳардан кўнгли қолганди унинг.

Бақувват, хизматдан янада чиниқиб келган йигитни инспектор вазифасига ишга олишди. Унинг вазифаси дарёнинг биологик ҳолатини муҳофаза қилиш, балиқларни браконьерлардан асраш эди.

Яхшиям иш бор… Иш балки кимлар учундир тирикчилик, бир бурда нон топиш воситасидир, бироқ Тоҳир учун меҳнат ўзини кундалик ташвишларга андармон этиш, жон-жаҳди билан, то сулайиб қолгунча ҳаракат қилиш, уйга ҳориб-чарчаб, аранг судралиб қайтиш, ўзни таппа ўринга ташлашу ўликдай қотиб ухлаш омили бўлиб қолди. Тоҳирдай кўксида гуриллаб ёниб турган олови вужудини кемираётган забардаст йигит учун бир смена ишлар чўт эмасди, шунинг учун у ҳамкасбларининг ўрнига ҳам навбатчиликка чиқаверар, кўпинча эса соатга ҳам қарамасдан дарёда кезгани-кезган, бирон браконьернинг изига тушганида эса вақт тушунчасини умуман унутар, то мақсадига етмагунча уйқу нималигини билмасдан юраверарди.

Ҳар не бўлганда ҳам, иш Тоҳирни умидсизликдан, бир умр нолиб ўтиш хасталигидан, доимий аламзадаликдан асраб қолди. Бироқ бундай мутаассибларча меҳнат қурбонлик ҳам талаб этарди.

Овул, ҳар қанча кенгайгани билан, унда истиқомат қилаётганлар бир-бирларини таниб-билиб улгуришганди; бунинг устига, тўй бир, маърака бир; борди-келди, қариндош-уруғчилик, қуда-андачилик деганлариям бор… Шу сабаб, қишлоқнинг бу чеккасида яшайдиган кимдир ноқонуний балиқ ови билан қўлга тушар экан, орадан бир чой ичгулик фурсат ўтар-ўтмас бу тўда дейлик, қишлоқнинг у чеккасида истиқомат қиладиган собиқ синфдош дўстингнинг туғишган укаси ёинки тоғангнинг бирга гап ейдиган ўртоғининг божаси бўлиб чиқиши ҳеч гап эмасди… Табиийки, бундай пайтда орага фалончи-пистончилар, энг оғири – қариндош-уруғлар, яқин жигарлар тушади. Бу дунёда одам кўп нарсадан воз кечиши мумкин, аммо хешларга қўл силтаб кетолмайди, улар ўртага олиб ниманидир илтимос қилиб, баъзи ҳолларда эса талаб қилиб турганида, айтаётган гапларингга мутлақо қулоқ солмаётганида, изоҳларингга ишонмаётганида иложсизликдан «дод!» деб юборгудай бўласан, бошингни қаерга уришни билмай қоласан…

Ишни энди бошлаган кезлари бунақа савдо ҳафтасига ҳеч бўлмаса бир марта Тоҳирнинг бошига тушиб турарди. Аввалига унисини у экан бунисини бу экан, деди ишқилиб, орага тушганларга имкон даражасида қайишиб турди, айрим маҳаллари далилий ашё бўлган балиқларни дарёга қайтариб қўйиб юборишу қонунбузарга пишак дўқи уриб қўйиш билан кифояланди. Аммо, худо шоҳид, бировдан бир сўм олмади, бировнинг битта балиғини уйга кўтариб келмади; дарвоза ёнига ташлаб кетилган совға-саломларни эгаларига қайтарди; шу қилиғи сабаб «Ўз фойдасини билмаган тентак» деган лақаб орттириб олди (тўғри, ишонч билан «Олади. Катта-катта олади. Фақат яширинча олади. Катта-катта мафиялардан олади!» деб юргувчилар ҳам овулда анчагина топиларди). Тез орада эса инспектор қатъий бир хулосага келди: бунақа масалада бир марта ён бердингми, тамом, кейин кўз очирмай қўйишаркан, баённома қоралай бошласанг бас, «Фалончини шундайгина қўйиб юборибсан-ку, ундан бизнинг қаеримиз кам!.. Шу бир парча қоғозинг биздан авло бўлдими?» деб юмма талашаркан. «Бизам хизматдан қочмайдиган, девор бўлмаса кўчани кўрадиганларданмиз», деб писанда қилишаркан, намойишкорона чўнтак кавлашга тушишаркан, «ҳай-ҳай» демасангиз қўйнингизга у-бу тиқиб кетишдан ҳам ҳайиқишмас экан… Тўғри-да, шунақа йўлга юрган, гувоҳлар бор, инчунин, тили қисиқ; қани, бизнинг қариндошни қўйвормай кўрсин-чи, нақ каттасига ёзармиз… Ана, бўйнида айби бор-да, одамга тик қарамайди, кўзини олиб қочгани-қочган…

Бу аҳволда узоқ ишлаб бўлмасди. Ахийри, узоқ мулоҳазалардан сўнг Тоҳир бир қарорга келди ва аста-секинлик билан, заррама-зарра, томчима-томчи ўзининг вужудидаги, қалбидаги мутеликка монанд туйғуни ситиб чиқара бошлади, тошбақа суръат билан бўлса ҳам овулдошларидаги ўзига тепадан беписанд қараш имкониятини йўқота борди. Ў, осон кечмади бу жараён, осон кечмади! Эҳ-ҳе, бунинг эвазига не-не қора кунлар тушмади бошига, не-не қарғишларга учрама-ди, не-не яқин жигарлари, қондош хешлари юз ўгириб кетишмади ундан! Ҳатто ёлғиз опаси… Алкаш эри ов ман этилган мавсумда бир қайиқ балиқ билан қўлга тушиб қолганида аввал оёқлари шишиб кетган опанинг ўзи эланиб келди… кейин… кимлар ақл ўргатишган, ноаён!.. Уйида бир амаллаб асраётган ягона бойлиги – болали сигирини етаклаб… Йиғлади… Ранги қорайиб кетган укасини кўндиролмаслигини англагач… кўз ёшларига кўмилганча судралиб қайтиб кетди… Жиянларнинг-ку, ҳалигача Тоҳирни кўрарга кўзлари, отарга ўқлари йўқ… Арзгўйларнинг ҳам сони бўлди, саноғи бўлмади…

Уста «ёзғувчи»ларнинг шарофати билан Тоҳир икки марта ишдан бўшатилди, бироқ, худонинг иноятини қаранг, икки сафар ҳам ўрнига қайта тикланди. Ҳақиқат эгилади, лекин синмайди деганлари шу бўлса керак-да.

Охир-оқибат Тоҳир «гапга кўнмайдиган, яхшилик ёқмайдиган, иш деганда отасиниям танимайдиган инспектор» деган ном орттирди-ю, қонунбузар қўлга олинган заҳоти қаёқдандир пайдо бўлиб қолиб, орага тушишни дўндирадиган гала-гала илтимосчилар ва сурбет холис элчилардан қутулди ҳисоб.

Бу орада вақт ҳам бир нарсадан қуруқ қолаётгандай шошиб-ҳовлиқиб елаверди ва Тоҳирнинг ёши йигирма еттига бориб қолди. Овулда шу ёшга етиб ҳам уйланмаслик турли гап-сўзлар ва анчайин нохуш талқинларга сабаб бўлиши аён эди. Ўғлига бу мавзуда гапиравериб чарчаган она ахийри шартта дастурхон кўтариб қўшни қишлоқдаги бир дугонасиникига совчиликка жўнаворди. Қиз ўша йили тикувчиликни битириб, туман марказидаги цехда иш бошлаган экан.

Одатдагидай, қиз томон «биз бир ўйлаб кўрайлик-чи», дейишибди. Янгаларнинг талаби ҳам маълум: «жигит учрашувга чиқсин, иккалови бир гаплашиб кўришсин».

Тоҳир онасига «эртага бораман, индин бораман» дея ишдан қўли бўшамай юрган кунларнинг бирида хўп ғалати ҳангома содир бўлди.

Дарҳақиқат, юмуш билан андармон Тоҳир овулда ўзидан кичик ёшдаги йигитларга эътибор бермас, уларнинг кўпчилигини танимас эди. Тўғри, баъзиларининг юзи танишдай туюлар, аммо ким кимнинг хеши эканлигини ажратиб олиш, айниқса гуриллаб чиқиб келаётган ёшларнинг исмларини эслаб қолиш осон эмасди. Шу сабаб бўлса керак, намозшом палла, энди қайиғидан тушиб келаётган Тоҳир тепалик ортидан отилиб чиққан чамаси йигирма ёшлардаги йигитнинг қутуриб ўзига ташланганини кўрганда шошиб қолмади, зеро, касбининг ўзи ундан доим ҳушёр бўлишни тақозо этарди, фақат шуурини «Самаднинг жияни-ёв» деган ўй чақмоқдай тилиб ўтди. Куни кеча тўртта балиқ билан қўлга тушган Самад далолатномага қўл қўймайман деб роса тихирлик қилган, Тоҳирга хезланиб: «Ҳали сен ит билан бошқа жойда, бошқача гаплашаман! Орқасида одами йўқ деб ўйлама, керак бўлса сени маймундай ўйнатиб қўядиган танишларим бор! Ана ўшанда ўзинг олдимга эмаклаб келасан!» дея бўкирганди. Шу экан-да «гаплашиши»…

Тоҳир ҳатто жияннинг нега ёлғиз эканига ажабланиб ҳам улгурмасдан (одатда, «қасоскорлар» бир-бирларига мадад бергандай уч-тўрт киши бўлиб келишарди) жағига келиб тушган кучли зарбадан икки қадам орқага учиб кетди, мувозанатини сақлай олмасдан йиқилиб тушди. Бунақа пайтлари бир тепки ҳаммасини ҳал қилиши аниқ эди. Бироқ жиян мард экан, ётган рақибини тепмади, унинг ўрнидан туриб олишини кутди, сўнг яна ҳужум бошлади.

Икковлон анча олишишди. Ўзиям садоқатли жияннинг буқадай кучи бор экан… Йўқ, барибир охир-оқибат армия тажрибаси, ёш устунлик қилди: Тоҳир йиқилаётган жойида бир амаллаб йигитчанинг қўлини орқага қайириб олишни уддалади. Инспектор кутганчалик йигит додлаб юбормади, аммо қуйи лабини жон-жаҳди билан тишлаб олгани, томоғидан эса хириллаган товуш чиққани унинг қанчалик кучли оғриққа чидаётганлигини кўрсатиб турарди. Ҳансираб қолган Тоҳир:

– Тоғангга шуни айтиб қўй… – деб гап бошлади.

Бироқ йигитча гап эшитадиган алфозда эмасди шекилли, инспектор мутлақо кутмаганида тўсатдан чақчайиб:

– Яна бир марта Жамилага одам юборсанг, ўлдираман! – деди.

Тоҳир қуйи лабидан қон тизиллаб оқаётган йигитчага анграйиб қараб қолди. Бу яна нимаси бўлди? Қанақа Жамила? Қанақа одам…

Инспекторнинг чангали бўшашганини сезган йигит бир силтаниш билан қўлини бўшатиб олди ва шувиллаб қоронғилик қўйнига сингиди-кетди. Ана шундагина Тоҳир онаси совчиликка борган қизнинг исми Жамила эканлигини эслади.

Бу ёғи қизиқ бўлди-ку… Наҳотки булар аҳдлашишган бўлса-ю… Бир ками энди Қоработир бўлиш қолувди… Аммо агар аҳдлашишганлари чин бўлса, йигит нега энди, Тоҳирдан «одам борганидан» сўнг ғимирлаб қолди?..

Тоҳир қиз билан учрашувга чиқиш олдидан янгалар кўмагида орқаворатдан суриштириб билишга, вазиятга ойдинлик киритишга уринди. Аён бўлдики, овулнинг нариги бошроғидаги уйда уйланган, таксичилик қиладиган акаси, касалмандроқ онаси билан яшайдиган Бердиқул қизга бир эмас, уч марта совчи йўллаган, аммо нимагадир ҳар гал рад жавоби олган. Умуман, овулга кейинроқ кўчиб келганлар сафида бўлган бу оила кўпчиликка унчалик аралашмас, ҳали бошқалар билан қариндош-уруғ бўлиб ҳам улгурмаган эди.

Тоҳир не қилсин?.. Уятчан Жамила билан қисқагина давом этган илк учрашувга чиққанида бу хусусда сўрай олмади, буни эркак кишига ярашмайдиган иш деб ўйлади; аммо «Кўнглингизда кимдир бўлса, янгаларингизга айтинг, мен тушунаман», дея олди; бунга жавобан қиз дув қизариб, ерга қаради, шу билан бошини қайта кўтармади…

Тез орада тўй бўлди. Базм оқшоми Бердиқул деганлари ичиб олиб, тўполон кўтармоқчи бўлди шекилли, йўқ жойдан баҳона топиб, атай уч-тўрт меҳмон билан ғижиллашиб қолди, биттасининг қаншарига ўхшатиб мушт туширишга ҳам улгурди; аммо у пайтлар овулда оқсоқолларнинг обрўйи баланд эди, бундай ғиди-бидилар уларнинг бир маънодор қош учириши билан барҳам топарди: Бердиқулни ҳам тўрт-беш забардаст йигит шартта кўтариб тўйхонадан олиб чиқиб кетишди, кимнингдир молхонасига олиб бориб қамаб қўйишди, устидан қулфлаб кетишни ҳам унутишмади. Роса уринса-да, кафтдай дарчадан чиқиб кетолмаган Бердиқул уриб-тепиб, ахийри бир амаллаб лойсувоқ томни тешиб чиққанида эса аллақачон тонг ёришган, инчунин, бўлар иш бўлиб, бўёғи кўчган эди…

* * *

Биринчи муҳаббат тошга ўйилган хат мисоли бир умр юракда сақланиб қолади, дейишарди. Ҳақ гап шекилли. Илло Тоҳир – буни ўзи тан олишни истамаса-да – уйланганидан кейин ҳам анча маҳалгача Гулнозани унутолмай юрди. Айниқса баъзан кечалари юраги бир сиқилади-ей… Бунақа маҳаллари «дод» деб кўчага чиқиб кетсанг-у, кетаверсанг, кетаверсанг… қаёққалигини ўзинг ҳам билмасанг… оёқларингни тошлар кесса, юз-баданингни тиканлар тилса… сен шунда ҳам сақичдай зулмат оғушида ортингда қонли из қолдирганча кетаверсанг… ва қай бир манзилга борганингда «гуп» этиб йиқилсанг… ҳеч нарсани ўйлай олмай қолсанг, ҳеч нарсани эслай олмай қолсанг… кўзларингни йирганча беҳис-беруҳ аҳволда ётаверсанг…

Ваҳоланки, Тоҳир Яратганга шукроналар айтса арзирди: қисмат унга оқила, меҳрибон, ғамхўр, болаларча беғубор жилмайиб турадиган аёлни ёстиқдош этганди. Жамила эрини бошига кўтарар даражада самимий, содда жувон эди. Буни сезгани, ҳис қилгани сайин эса Тоҳир баттар азобланарди. У аёлини иззат-ҳурмат қиларди, керак бўлиб қолса ҳеч ўйланиб ўтирмасдан унинг учун жонини ҳам қурбон этарди, аммо – ҳар қанча истаса-да – уни юраги ўртаниб, титраб-қақшаб сева олмади, уйга юмушдан ҳовлиқиб, ҳаяжон билан, жуфти ҳалолини соғиниб қайтмасди; ҳамон вақт қандай ўтганини билмасдан ишида юраверарди, юраверарди… Тоҳирнинг энг қўрққани – қалбидаги пинҳон туйғулардан маъсума рафиқасининг хабардор бўлиб қолиши эди, шу боис ўзини турмушда вазмин, жиддий, камгап эркак каби тутарди…

Фарзандли бўлишди. Ўғил эр-хотинни бир-бирига янада яқинлаштиргандай бўлди. Бироқ Дилмурод етти ёшга етганида кутилмаган фожиа юз берди.

Уйда тикувчилик қиладиган, қўли гуллиги боис буюртмаларга кўмилиб қолган Жамила эрининг ишини яхши кўрарди. Вақт топса бас, дарров дарёга келар, Тоҳирнинг қайиғида бирга сайрга чиқарди. Ўша ёз куни ҳам шундай бўлди. Моторли қайиқда эр-хотин бир оз айланишди.

Қайиқ тез юрар, шамол Жамиланинг сочларини ўйнарди. Тоҳир бир қўлида рулни бошқарар, иккинчи қўлида тутган дурбинида атрофни кузатарди.

Тоҳир бирдан сергак тортиб, қайиқни қирғоқ бўйидаги дарахтзор томон бурди.

Бу ерга келиб торайган дарё айрича шиддат билан оқарди.

Дарахтлар соясидаги қўлбола дастурхон ёнида эллик ёшлардаги, сочлари кумуш тусли, кўзойнак таққан, бўйинбоғли шоир Даврон Комил диққат билан ниманидир ўқиб ўтирарди. Сал нарида, қирғоқ бўйида тахминан тўққиз ва олти ёшлардаги иккита иштончан бола ўйнаб юришибди.

Мотор овозини эшитиб, шоир бошини кўтарди, қўлёзмани ёнига қўйиб, ўрнидан турди. Даврон Комилни таниган Тоҳир ҳазиллашди:

– Ашаддий браконьер ким десам, ўзингиз экансиз-ку, Даврон ака.

Шоир қўлларини кенг ёйди:

– Худди шундоқ, Тоҳиржон. Келинг.

Жамила салом берди, шоир алик олди.

Тоҳир атрофга аланглади:

– Жиноят қуроли бўлган тўр, қармоқ кўринмаяпти.

Даврон Комил кулиб юборди:

– Биз мана шунақа кўрсатмай ишлаймиз-да. Уйда битта эски қармоқ бор эди, униям опкелмадим. Профессионал балиқчи бўлмасак ҳам, «р» ҳарфи йўқ ойларда балиқ овлаб бўлмаслигини яхши биламиз. Май, июнь, июль, август дегандай.

– Яхши-да. Унда «р» ҳарфи бор ойларда бемалол қармоғингизни кўтариб келаверинг. Сентябрь, октябрь, ноябрь, декабрь, январь, февраль, март, апрель дегандай.

– Э, ука, биздан балиқчи чиқармиди. Бош қашишга вақт йўғ-у. Ёшларнинг китобига муҳаррир қилиб қўйишган. Эртага топширишим керак. Уйда ўтириб бўлмай қолди. Дим. Иссиқни бўлса юрак кўтармай қолган. Аксига олиб янгангизам тўйга кетганди. Болаларни олиб тўғри табиат қўйнига келавердик-да.

– Жуда тўғри қипсиз, Даврон ака. Лекин дам оламан десангиз, ўзимизнинг пляжга бора қолмапсиз-да.

– Бир боргандим, у ерда ҳамма ёқ одам, шовқин-сурон. Ишлаб бўлмайди.

– Майли-ю, фақат болаларга эҳтиёт бўлинг. Бу ерда дарё сиртидан сокин кўрингани билан тагида тез оқади. Гирдоб ҳам айнан шу ерда.

– Хўп, ука, хўп. Қани, камтарин дастурхонимизга марҳамат.

– Раҳмат. Хизматчилик. Бормасак бўлмайди. Сиз яхши дам олинг. Фақат эҳтиёт бўлишни унутманг.

Шу билан хайрлашишди. Тоҳир моторни юрғизиб, қайиқни яна дарёга олиб чиқа бошлади.

– Ким бу киши? – деб сўради Жамила.

– Даврон ака. Шоир. Ажойиб одам. Китобини опкелгандим-ку. Даврон Комил деган шоир. Асли шу ўзимизнинг қишлоқдан. Ҳозир шаҳарда яшайди.

Ниманидир эслаган Жамила яшнаб кетди:

– Ҳа, ҳа. Опкелгандингиз! Шеърларини ўқигандим!.. Тирик шоирни биринчи кўришим. Юзида нури бор одам экан.

– Шоирлар шунақа худо ёрлақаган одамлар бўлишади-да, аяси.

Жамила шундай одам билан бемалол гаплашган, ҳазиллашган эрига ҳайрат ва ҳавас билан қаради. Буни сезган Тоҳир мийиғида кулимсираб қўйди.

Тоҳирнинг аниқ ёдида: жувон эҳтиром тўла нигоҳини шоир томон тикди. Инспектор ҳам қандайдир савқи табиийси билан қирғоққа ўгирилди ва болалардан кичиги тепган копток дарёга тушиб кетганини кўрди. Катта бола ўйлаб ўтирмасдан тез оқиб кетаётган тўп ортидан ўзини сувга отди.

Жамила чинқириб юборди:

– Дадаси!

Бу чинқириқ янграмасидан буруноқ Тоҳир қайиқ рулини қирғоқ томон кескин бурганди. Жамила йиқилиб тушди, инспектор аранг мувозанатни сақлаб қолди. Қайиқ қирғоқ томон учди.

Телба сув коптокни ҳам, болакайни ҳам шиддат билан оқизиб кетмоқда эди. Кичкинтой бола додлаб юборди:

– Ака!

Тоҳир яна бир нарсани аниқ кўрди: кичкинтойининг бақирганини эшитган Даврон Комил учиб ўрнидан туриб кетди, қўлидаги қоғозларни отиб юбора сола ўғли томон чопди. Кичкинтой бўзлаб йиғлар ва сув юзасига қалқиб-қалқиб чиқаётган, ҳамон шиддат билан оқиб кетаётган акасига ишора қиларди.

Даврон Комил кийимларини ҳам ечмасдан чопиб бориб ўзини дарёга отди, ўғли томон сузди.

Болакайнинг ёнига Тоҳир биринчи бўлиб етиб келди, унга қўл чўзди. Шу лаҳзада, инспектор томон қўлларини узатаётган болакай бирдан сув остига кириб кетди. Ўзини сувга отиб, болакай ортидан шўнғиётган Тоҳирнинг сўнгги оний сонияда кўргани қайиқ лабида сувга ваҳима билан қараб қолган, кўзлари олайиб кетган Жамила эди… Сўнг нима бўлган? Жамила, ўша мунис жувон кийимлари сувга бўкиб, оғирлашган Даврон Комилнинг бирдан гир айлана бошлаганини, кейин сув остига кириб кетганини, яъни тирик шоирнинг гирдобга тушиб қолганини сезади ва… ўзини сувга отади. Ёрдам бермоқчи, шоирни сувдан олиб чиқмоқчи бўлган-да шўрлик…

Ниҳоят бўтана сув қаъридан отилиб чиққан Тоҳир бир қўли билан беҳуш болакайнинг сочидан ушлаб олганди. У жон-жаҳди билан сузиб қирғоққа етиб келди, болакайни ерга ётқизиб, кўкрагидан босди, сунъий нафас олдирди, ишқилиб унинг ичидаги сувни чиқариб ташлади, ўзига келтирди.

Шундан кейингина Тоҳир ҳамон дод солиб йиғлаётган кичик болакайни овутиш учун бош кўтариб, аввал дарёга қаради ва узоқда лопиллаб кетаётган бўш қайиқни кўрди. Мана, қайиқ тор ўзанга бориб, нимагадир урилди чоғи, ағдарилиб тушди, чўка бошлади…

Тоҳир бўкириб юборди:

– Жамила!

Гирдоб қаъридан сув юзасига бир бўйинбоғ чиқди, бу Даврон Комилнинг шойи галстуги эди…

Тоҳир чопиб бориб ўзини сувга ташлади, то нафаси қайтиб, ўладиган ҳолга етгунга қадар қайта-қайта шўнғиб, дарё бағридан Жамиласини қидираверди-қидираверди…

Бир ҳафтача излашди, оқим бўйича деярли эллик чақирим жойни тит-пит қилиб чиқишди, аммо шоирнинг ҳам, Жамиланинг ҳам майити топилмади…

Тоҳир адойи тамом бўлди…

Ўша кунлари дарёга қараса бас, сувда акс этаётган қуёш ёғдулари орасидан ширингина жилмайиб турган, ўзига ҳайрат аралаш қувонч билан қараётган Жамилани кўрарди…

Бу Тоҳир учун оғир йўқотиш бўлди, даҳшатли даражада оғир йўқотиш. Ўша кунлари у қандай қилиб ақлдан озиб қолмади, буни ўзи ҳам тушунмайди…

Дастлаб жуда қийин бўлди.

Шоирнинг ишхонасидан келишди, оиласидан…

Тоҳир бу кўп сонли ҳамдардларнинг тасалли сўзларини эшитмас, эшитган чоғларида маъносини англамас, уларга ҳеч нима кўрмаётган кўзларини тикканча лоқайд ўтираверарди… Шоирнинг яқин хешларидан кимидир қаердадир хизмат қиларкан, шу амалдор ҳузурига чорлаб икки марта одам юборди, аммо Тоҳир бормади. Илло, ўша мудҳиш воқеа ҳақида ҳар қандай эслатиш унинг юрагини чидаб бўлмайдиган даражада буровга солиб азоблар, айбдорлик ва пушмон ҳислари чоғишган армон эса дунёсини қоронғи этарди…

Балки шу сабаблидир, орадан бир неча йил ўтиб, раҳматли шоирнинг Тоҳир бир пайтлар ажал чангалидан қутқариб қолган тўнғич ўғли атайлабдан яна бир бор миннатдорчилик билдириш учун укаси билан бирга ишхонасига излаб келганида инспектор улар билан гаплашишни, улар билан юзлашишни истамади: қайиққа ўтирдию, дарёга чиқиб кетди…

Бироқ бу дунёда аввалига асло битмайдиган каби туюладиган ҳар қандай қалб ярасининг ягона малҳами бор, у ҳам бўлса вақт… Бу малҳам аста-секинлик билан бўлса-да, Тоҳирга ҳам ўз таъсирини кўрсата бошлади. Иш билан раҳматли аёлидан ёдгор қолган фарзанд олдидаги масъулият қалб ярасига ўз таъсирини ўтказмасдан қолмади…

Фурсат чархпалаги тинмай айланиб турган бу рўйи заминда йилнинг уч юз олтмиш беш, кабиса йилининг уч юз олтмиш олти куни қайталаб келаверади, келаверади. Аммо сиртдан икки томчи сувдай бир-бирига ўхшаш кунларнинг айримлари ўзгачароқ эътиборимизни тортади, ҳеч бўлмаганда риёзиёт ёинки фалакиётшунослик нуқтаи назаридан. Дейлик, саратон ойи бошланиши олдидан йилнинг энг узун куни ўтишига шоҳид бўламиз.

Ажабки, биз қаламга олажак воқеаларнинг ибтидоси айнан мана шу кунга, аниқроғи йилнинг энг қисқа тунига тўғри келди.

* * *

Тоҳир учун навбатдаги смена дилхираликдан бошланди.

Дилмурод дарёни ёмон кўриб, ундан нафратланиб ўсди. Шунгами, қачон дадаси уни дарёга таклиф қилса, қовоғини солиб рад жавобини бериб тураверарди. Бугун ҳам шундай бўлди. Дадасининг ишга кетаётганини кўр-ган Дилмурод дуч келган газетани қўлига олди ва ўзини диққат билан мутолаа қилаётгандай тутди.