Текст книги "Дарё"

Тоҳир илтимос қилди:

– Юрақол энди, ўғлим.

Дилмурод газетадан нигоҳини олмай бош чайқади:

– Бормайман.

Сўнг ота-бола ўртасида шундай суҳбат бўлиб ўтди:

– Барибирам бекор ўтирибсан-ку.

– Нега бекор бўларканман? Мана, газета ўқияпман. Янгиликлардан хабардор бўлаяпман.

– Ахир бу ўтган йилги газета-ку!

– Менга фарқи йўқ.

– Ўғлим, нима қиласан шу тангу тор уйда зерикиб ўтириб? Ундан кўра мен билан юр. Сал кўнглинг ёзилади.

– Ўша… – Дилмуроднинг товуши титраб кетди: – ажалнинг уясига борганимдан кўра шу тангу тор уйда зерикиб ўтирганим яхши!

Тоҳир ўзини босиб олишга, иложи борича хотиржам оҳангда гапиришга уринди:

– Майли, ўғлим, ўзинг биласан.

Тоҳир хонадан чиқди, йўлакка ўтиб этигини кийди, ичкарига кўз ташлади. Дилмурод ҳамон газетадан кўз узмасди.

Тоҳир беихтиёр деворга, рамкага олинган суратга қаради. Сурат фожиадан бир ойча бурун олинганди. Унда Тоҳир рафиқаси Жамила билан. Ўртада матросларнинг йўл-йўл кўйлагини ва матросча шапка кийган Дилмурод. Улар дарё ўртасида, қайиқда суратга тушишган. Учовлоннинг бахтиёр эканликлари суратда шундоққина кўриниб турибди.

Дадасининг қаёққа қараётганини сездими, Дилмурод ўрнидан турди ва чўнтагидан рўмолчасини чиқариб, намойишкорона тарзда рамка четларини, ойнани арта бошлади…

Қоронғилик тушиб улгурганди. Тоҳир овул ёнида дарёга туташ кичкина, ёп-ёруғ, одамлар «пристан» деб атайдиган қайиқлар тўхташ жойига хижил кайфиятда келди. Арқони устунга бойланган моторли қайиғига боришдан олдин ёнғинга қарши кураш мосламалари осилган доска ёнидаги қум тўлдирилган темир яшикка елкасини тираганча бир муддат ўйланиб қолди.

Шу маҳал ён тарафдан «Камандир!» деган овоз эшитилди ва зулмат бағридан Бердиқул чиқиб келди.

Дарвоқе, Тоҳирнинг тўйидан сўнг орадан икки-уч йилча ўтиб Бердиқул уйланди. Топармон-тутармон акаси алоҳида уй олиб чиқиб кетгач, катта ҳовлида онаси, хотини билан бирга яшай бошлади. Тоҳирнинг орқаворатдан эшитишига қараганда, Бердиқул фарзандли бўлмаган. Ўша… фожиадан сўнг, орадан йигирма кунлар ўтибми, Тоҳир бир оқшом уйи атрофида айланишиб юрган Бердиқулни кўрди, ҳатто унинг тишлари ғижирлаётганини ҳам аниқ-тиниқ эшитди. Ўзи аламзада бўлиб юрган Тоҳир кўчага чиқди. Ой тўлган кеча эди. Атроф сутдай ёруғ. Икки рақиб бир-бирига тик қараб қолишди. Вужуди дир-дир титраётган Бердиқулнинг нигоҳида нафрат ва интиқом ўти ёнарди. Тоҳир кўзларини олиб қочмади, билъакс, баайни ўзининг қайғусига бош айбдор касни учратган каби қадалиб тикилиб тураверди. Улар бир-бирларини нигоҳлари биланоқ пармалаб, янчиб-титиб ташлашга тайёр эдилар гўё… Бердиқул муштларини тугди ва шунда Тоҳир бармоқ суякларининг қисирлаб кетганини ҳам эшитди. Аёвсиз, шафқатсиз олишув бўладигандек эди. Аммо кутилмаганда Бердиқул нафрат билан ерга тупурди ва текис йўлда қоқилиб-суринганча дарё томонга кетди. Тоҳир уни тўхтатиб ўтирмади…

Тез орада эса, аллақайси тўйда ичиб олиб, тўполон кўтарган, якка ўзи ўн беш кишини калтаклаган, биттасининг бурнини, бошқасининг бошини ёрган, буям камдай, «Жамила» деган суюққина қўшиқ айтаётган ҳофизни қорнига бир уриб йиқитгач, ингичка бўйинбоғидан ушлаб судраган, судда эса гувоҳ сифатида иштирок этаётган ўша бечора ҳофизга ташланиб қолган Бердиқул узоқ муддатга қамалиб кетди.

Тоҳирнинг эшитишига қараганда, Бердиқул қамоқда ўтирганининг иккинчи йилидами, учинчи йилидами хотин рози-ризоликлар билан ота-онасининг уйига қайтган.

Икки-уч ой бурун Бердиқул яна овулда пайдо бўлиб қолди: амнистияга илиниб, озодликка чиқибди; шаҳарчадаги қайси бир қурилиш ташкилотида қоровул бўлиб ишлаётганмиш ҳам.

Орадан шунча вақт ўтган бўлса-да, уларнинг муносабатлари ҳамон тушунарсиз эди; кўчада бир кун тасодифан дуч келиб қолишди, ёши кичик сифатида Бердиқул биринчи бўлиб бош ирғади – салом берган бўлди, Тоҳир шу тарзда алик олган бўлди. Шу, холос. Мана энди шу пайт кутилмаганда ердан чиққандай пайдо бўлиб турибди. Ҳар қалай, бежиз эмасдир.

Тоҳир Бердиқулга разм солди. Яна озибди, юз терилари салқиб қолибди, балки зах жойда кўп ишлагандир. Анча улғайибди. Айниқса, мўйлови уни ёшига нисбатан каттароқ кўрсатарди.

Дўппайиб турган салафан халтача кўтариб олган Бердиқул икки қадамча нарида тўхтади:

– Ассалому алайкум, камандир.

– Яхшимисиз, Бердиқул.

Тоҳирнинг «сиз»лагани эриш туюлдими, Бердиқул истеҳзоли илжайиб қўйди:

– Яхшиман, камандир.

– Кечаси бу ерда нима қилиб юрибсиз?

– Ишдан қайтаётгандим. Сизни кўрдиму, балки бизга бирон хизмат бормикан деган ўйда олдингизга келавердим.

Бердиқулнинг мазахомуз, беписанд оҳангда гапиришга ўтиши ғашини келтирган бўлса-да, Тоҳир ўзини босиб, хотиржам сўзлашга ҳаракат қилди:

– Хизмат йўқ, Бердиқул. Бемалол бориб дамингизни олаверинг.

– Хўп бўлади, камандир.

Бердиқул бир муддат Тоҳирга синовчан тикилиб тургач ортига ўгирилди ва қоронғилик қаърига сассиз сингиб кетди.

Тоҳир бу ташрифнинг маъно-мақсади хусусида мулоҳаза юритган ҳолда қайиғи томон бораётганида орқадан шошқин қадам товушлари эшитилди, сўнг Маърифат холанинг хавотирли овози эшитилди:

– Тоҳир, ўғлим.

Бу Гулнозанинг онаси эди. Чол-кампир Тоҳирга анча боғланиб қолишган, айниқса, Маърифат хола вақт-бемаҳал ундан бирон масалада кўмак сўраб туришни канда қилмасди.

Тоҳир шошиб холага пешвоз чиқди:

– Тинчликми?

– Амакингизнинг мазаси бўлмаяпти. Билдирмайман деяпти-ю, билиниб қолаяпти. Анча беҳол. Шунга «Тез ёрдам» чақириб берасизми дегандим.

– Албатта чақирамиз, холажон.

Тоҳир чўнтагидан қўл телефонини олиб, рақам тера бошлади.

– Илоё умрингиздан барака топинг, Тоҳиржон…

* * *

Ўзининг азалий рақиби Тоҳир билан юзма-юз бўлганидан сўнг кўнглидаги ғашлик баттар ортган, қонли интиқом олиш ўрнига ялтоқилик қилгандай тутгани учун ўзини ўзи ёмон кўриб кетаётган Бердиқул оғир хаёллар оғушида бир-бир босиб уйига келарди. Қамоқдан кейинги биринчи учрашув бунақа бўлиши керак эмас эди. Айнан қанақа бўлиши керак эди, буни Бердиқулнинг ўзи аниқ билмасди, аммо лаҳаддай тор камерада, маҳбуслар билан қисилишиб ётган чоғлари, бир парча осмонни кўролмасдан «дод» дегудай бўлган маҳаллари бошқача учрашувни кўз олдига келтирарди, бошқача…

Симёғочга ўрнатилган чироқ хира ёритиб турган дарвоза ёнидаги қўлбола ўриндиқда Солиҳа эна ҳассасига иягини тираганча, йўлга диққат қулоқ тутган кўйи муштдайгина бўлиб ўтирарди.

Онасини кўриб, юраги санчиб кетган Бердиқул қадамини тезлаштирди. Солиҳа эна ўғлининг оёқ товушларини таниди:

– Келдингми, болам?

– Яна кўчага чиқиб олдингизми, эна?

– Хавотир олдим-да, болам.

– Кечроқ келаман дегандим-ку.

– Шу пайтларам мошинлар юрадима?

– Юради, эна, юради. Мана бу сизга, – у қўлидаги ширин кулчалар солинган салафанни берди.

Она-бола одмигина ҳовлига киришди.

– Яна бўличка опкелдингми, болам, – халтачани сиртидан ушлаб кўрди Солиҳа эна. – Овора бўпсан. Кечқурун Қўзибой ош бериб кетди. Сенга опқўйдим. Ҳозир иситиб бераман.

– Овора бўлманг, эна. Қорним тўқ. Эртага ермиз… Эна, дўхтирга учрашдим. «Олиб келинг, худо хоҳласа битта кичкина операция билан онахонга кўз нурини қайтарамиз», деди.

Солиҳа энанинг ажин босган юзига табассум югурди:

– Болам-эй. Ҳеч тинчимадинг-тинчимадинг-да. Ахир менинг кўзимнинг нури – ўзингсан-ку, болам. – Энанинг ўпкаси тўлди: – Шу уйга… келин келса, неварамни тўйиб ҳидласам, бағримга боссам – кўзларим чарақлаб очилиб кетгани шу-да.

– Эна…

– Шунинг учун менга кўп овора бўлаверма. Шу ёшимда апераса қилдириб, олма билан ўрик бўлармидим. Ўзингни ўйла, болам, ўзингни.

– Мана кўрасиз, эна, ҳали ҳаммаси бўлади. Кўзларингизам очилади, неваралиям бўласиз.

– Ўша кунларни кўрсам армоним қолмасди.

Бердиқул ўзини мажбурлаб жилмайди, онасининг қоқшоқ қўлларини ушлади:

– Кетишга шошилманг, эна. Нима, кетганлар қайтиб келаяптими? Аввал неварангизнинг суннат тўйида ўзингиз бош-қош бўласиз, кейин уйлантириб қўясиз. Ана ўшандан кейин кетиш масаласини ўйлаб кўрсак бўлади.

Молхона тарафдан қўчқорнинг маъраши эшитилди.

– Ем бердингизми?

– Ҳа, маккайи қайнатиб бердим.

– Сиз уйга кираверинг, мен сувини кўрай-чи.

Бердиқул молхона томон юрди, Солиҳа эна ичкарига кираркан, ўзига ҳар бир қаричига қадар ёд бўлиб кетган остонада тўхтади:

– Болам, кечаси бир ёқларга тентиб кетмагин яна…

– Хўп, эна, хўп…

Бердиқул бу сўзларни ўзи ўзига ишонқирамаётгандай, иккиланиброқ, дудмалроқ тарзда айтди. Солиҳа эна буни сезди, бироқ индамади…

* * *

Айтиб ўтганимиздай, рисоладагидай шаҳарчага айланган туман марказининг энг таниқли ишбилармон «янги ўзбек»ларидан бири бўлган Муҳиддинбой шу маҳал икки қаватли, каттагина ҳовлисига кўчатлари аллақаёқлардан олиб келиб экилган турли экзотик дарахтлар яшнаб турган, мармар ҳовузли, рангли фавворали уйида қўноғини кузатиб қўймоқда эди.

Неча йиллар бурун, институтда, бир гуруҳда ўқиб юрган кезлари «уч мушкетёр» лақабини олган жўралар – Муҳиддин, Аббос, Қаҳрамоннинг ҳаёт йўллари турлича кечди. Муҳиддин қишлоғига қайтиб келди, қилмаган иши қолмади ҳисоб, ниҳоят қисмат уни дарё бўйидаги мана шу шаҳарчага ирғитди, шу ерда унинг тадбиркорлик салоҳияти намоён бўлди, айнан шу соҳада омади чопди; исмига «бой» қўшимчаси қўшиб айтиладиган бўлди. Аббос билан Қаҳрамон шаҳарда қолишди, ўзларини ўзлари оёққа турғизишди, амал пиллапояларидан аста-секинлик билан бўлса ҳам юқорига кўтарила боришди, ниҳоят бугунга келиб исмлари ёнига ҳурмат билан қўшиб айтиладиган «…вич» мақомига ҳам эга бўлишди.

Меҳмон ҳурматига Муҳиддинбойнинг рафиқаси Ҳикоятхон ҳам ҳовлига чиққан, уй эгасининг бақувват ёрдамчиси Рустам одатига кўра кўзга чалинмасликка уринган ҳолда орқароқда, қўлларини қовуштириб турарди.

– Дугонамни олиб, бемалол ўтирадиган бўлиб келинглар-а, Аббос ака, – қўлини кўксига қўйиб мулозамат қилди Ҳикоятхон.

– Албатта, келин, албатта. Шунақа режа бор…

Муҳиддинбой кулиб қўйди:

– Режа бор-у, вақт йўқ.

– Вой, унақа деманг, дадаси, булар истасалар вақт топадилар.

– Бу гапингиз тўғри, келин. Истаган имкон топади.

– Яхши боринг. Уйдагиларга салом айтиб қўйинг, Аббос ака.

– Раҳмат. Саломат бўлинг.

Эркакларнинг хайрлашишига халақит бергиси келмаган Ҳикоятхон қўлини кўксига қўйган кўйи уйга кирди.

Икки дўст дарвозага яқинлашишди.

– Аббос Усмонович, мен у ёққа борсам янгамулло ўпкалайди, сиз бу ёққа келсангиз келинингиз. Қачонгача хотинлардан гап эшитиб юрамиз? Келинг, анави масалани ҳам ҳал қилиб қўя қолайлик. Кейин иккита қудағай ўзлари ялашиб-юлқашиб юраверишади.

Мезбонга сездирмасдан ора-сира қорнини ушлаб-ушлаб қўяётган меҳмон кулимсиради:

– Булбулнинг ҳам эркаги сайрайди, Муҳиддинбой. Сиз тарафдан бир ишора бўлмагандан кейин…

– Э, Аббос Усмонович, худога шукр, оқ-қорани тушунган замонавий одамлармиз. Ёшларнинг ўзлари кўришишсин, гаплашишсин. Шояд юлдузи юлдузига тўғри келиб турган бўлса. Ана ундан кейин битта мулла, бир калла қанд, уч сўм пул биздан, жўражон.

– Маъқул. Биз ҳам бунга қарши эмасмиз. Аммо узунқулоқ гапларга қараганда, худди шундоқ ваъда Қаҳрамон Темировичга ҳам айтилган эканми-ей…

Муҳиддинбой қўлларини юқори кўтарди:

– Бўлган, тан оламан, шундай гап бўлган. Аммо ваъда эмас, таклиф, холос. Разведкангиз зўр ишлайди лекин, Аббос Усмонович.

– Разведка эмас, аёллар деяверинг. Аммо биз бунгаям қарши эмасмиз. Буни кўнгил иши, умр савдоси дейдилар. Сиз айтгандай, аввал ёшлар учрашишсин, гаплашишсин, бир-бирини яқиндан танишсин. Тўй бўлса қочмас. Қўйнидан тўкилса қўнжига. Ё мен билан қуда бўларсиз, ё Қаҳрамон Темирович билан. Ҳар кимнинг пешонасига ёзилгани. Биз учун энг муҳими, ёшларнинг бахти.

Улар дарвозадан ташқарига чиқишди.

Дарвоза ёнида қора хизмат «Каптива» машинаси. Қайдандир пайдо бўлиб қолган Рустам машинанинг орқа эшигини очиб турарди.

Меҳмон машинасига чиқди.

– Яхши етиб боринг, Аббос Усмонович.

– Яхши қолинг, Муҳиддинбой.

Рустам эшикни оҳиста ёпди.

«Каптива» йўлга тушди. Муҳиддинбой меҳмон ортидан анча вақт қўл силкиб турди, сўнг, машинанинг орт қизил чироқлари қайрилишда ғойиб бўлгач, орқада қўл қовуштириб турган ёрдамчисига жаҳл билан ўгирилди.

– Мен сенга Аббос Усмонович чўнтагида бир миллион доллари бор, лекин ошқозони тешик меҳмон деб айтганмидим.

Рустам бошини эгди:

– Айтгандингиз, хўжайин.

– Меҳмон ичмайди, чекмайди, диетада юради, деганмидим?

– Дегандингиз.

– Деган бўлсам нега столга йигирма хил ароқ қўйдирдинг?

– Ахир… – Рустам довдираб қолди: – ахир… меҳмоннинг ҳурмати…

– Аҳмоқ! – шартта ёрдамчисининг гапини бўлди Муҳиддинбой. – Аббос Усмоновичга ўхшаган одамлар ўзларининг ҳурматларини сенинг импорт ароқларинг билан ўлчамайди. Тушундингми?

– Тушундим, хўжайин.

– Йўқ, сен ўзбекчани тушунмайсан! – афсус билан бош чайқади Муҳиддинбой. – Ўрисчаниям тушунмайсан! Билмайман, сенга чулчитчалаб гапириш керакми ё? Меҳмон парҳездаги одам деб атай айтиб қўйганман, сен бўлса дастурхонга қази-қарта қўйдириб ўтирибсан? Тандир кабобга бало борми? Айтгандим-ку озгина тил шўрва, қайнатилган гуруч, балиқ шўрва қўйсанг бўлади деб.

– Уларниям қўйдик-ку, хўжайин, – журъатсизроқ тарзда эътироз билдиришга уринди Рустам.

– Қўймаям кўр-чи эди! Лекин нақ бурнининг тагига мойини оқизиб тандир кабобни тиқиб қўйганингдан кейин мезбоннинг ҳурматига бўлсаям тотиб кўради-да меҳмон. Кўрдингми, сенинг касофатингга бечора ошқозонини чангаллаб кетди. Сенга ўхшаган иккита ёрдамчим бўлса, менга душманнинг кераги йўқ экан ўзи.

– Узр, хўжайин.

– Сен узрингни ўзинг пишириб, қовуриб е! Тушундингми?

– Тушундим.

– Тушунган бўлсанг эртага анави нарсани анавинақа қилиб юборинглар.

Ўтган йиллар мобайнида хўжайинининг нима демоқчи эканини наинки ярим оғиз гапи, балки сукутидан ҳам илғаб олишни ўринлатадиган Рустам бир оғиз:

– Хўп, – деди.

– Бошқа тинчликми?

Муҳиддинбой одатда саволни жуда қисқа берар ва жавоб ҳам шундай бўлишини талаб қиларди. Буни яхши биладиган Рустам янада камсўз бўлди:

– Тинчлик.

– Дарё-чи? Ҳеч ким лойқалатмаяптими?

– Тинч. Лекин бир-иккита итбалиқ ғимирлаб қолибди, деб эшитдим.

– Агар қонуний ишлашмаётган бўлса, ўша итбалиқларинг росмана балиқларга айланмасидан бурун йўқот!

– Хўп.

Муҳиддинбой иш юритувчисига синчков назар ташлади:

– Рустам. Менга қара. Орқаворатдан эшитишимга қараганда, бозорда нархни жуда осмонга кўтариб юборганмишсанлар. Ҳатто Тошкент ҳам чангларингда қолиб кетганмишми-ей.

– Йўғ-э, хўжайин. Ҳаммаси талабга қараб.

– Шунақа дегин… Кўзингга қара, бола. Мен иш одамиман, ҳар биттангнинг орқангдан назорат қилиб юришга вақтим йўқ. Лекин айтиб қўяй: агар бир текширсам, мендан бир сўмингни ҳам беркитолмай қоласан. Мен сени ўғирлик қил деб эмас, ўғирликларнинг олдини ол деб қўйганман бу ишга!

– Албатта, хўжайин.

– Агар харажат-паражатинг бўлса, тўғри ўзимдан сўрайвер. Уқдингми?

– Уқдим.

– Уққан бўлсанг, бор, ишингни қил!

– Хўп.

Рустам ним эгилган кўйи олисроқда турган машинаси томон сассиз юрди.

Муҳиддинбой ҳовлига кирди.

Ичкаридан қўлида жимитдай телефон билан Ҳикоятхон чиқиб келди.

– Меҳмонни кузатдингизми, дадаси?

– Кузатдим. Дилшод келдими?

– Ҳозир гаплашдим. Бир соатларда етиб келаман деди.

– Қаерда экан?

– Бир ўртоғи билан дискотекага борибди. Туғилган кун эмиш.

– Майли, – хотиржам қўл силтади Муҳиддинбой, – ҳозир шунақа жойларга борадиган ёшда-да.

Бироқ Ҳикоятхон бу фикрга қўшилмади:

– Уни сал тергаб қўйсангиз бўларди, дадаси. Бунақа жойларда ҳар хил қаланғи-қасанғилар кўп бўлади. Яна биронта доғулиси алдаб-сулдаб, илинтириб олмасин боламизни.

– Бу нима деганинг, хотин? – қизиқсиниб сўради Муҳиддинбой.

– Ҳозир ким кўп – бой эр ё бўлмаса бой куёв излаб юрган кўп. Бунақалардан ҳар балони кутса бўлади. Аввал ўзларини мулойим супурги қилиб кўрсатишади-да, кейин… Дилшоджонимизнинг соддалигиям бор-да, дадаси.

– Кўп куйинаверма. Содда бўлса пишийди. Ҳаётнинг ўзи пишитиб қўяди.

– Ахир не-не орзуларим бор, – дийдиёсини бошлади Ҳикоятхон. – Тагли-тугли оила билан қуда бўлсак дейман…

– Орзу мендаям бор, хотин. Фақат менинг орзуйим ваҳимага эмас, ишончга асосланган.

– Бу нима деганингиз, дадаси?

– Бу шу деганимки… эрта-индин Дилшод шаҳарга бориб соч-почини олдирсин, кейин бир йўла ўзига тузукроқ кийим-бош ҳам олиб келсин. Тушундингми? Аббос Усмонович билан ҳам, Қаҳрамон Темирович билан ҳам келишилган.

Ҳикоятхон бир зум ўйланиб қолди, кейин яшнаб кетди:

– Тушундим, дадажониси, тушундим.

– Тушунган бўлсанг, эртадан бошлаб шу иш билан шуғуллан.

– Хўп, дадажониси, хўп. Шу бугундан, ҳозирдан бошлайман.

Ҳикоятхон зипиллаганча қайтиб уйга кириб кетди. Муҳиддинбой ҳовлини айланиб, ортиқча кўринган чироқларни бир-бир ўчириб чиқа бошлади. Унинг феъли шунақа: исрофгарчиликка тоқати йўқроқ, ҳамма нарсага қийналиб, машаққатлар туфайли эришгани учунми, тежаб-тергашни яхши кўради; бир сўм сарфлаш имконияти мавжуд жойда ҳеч қачон икки сўм сарфламайди: уйида ҳам, офисида ҳам шу одатини канда қилмайди; бошқалардан ҳам шундай муносабатни талаб қилавериб чарчатиб юборади. Қўлида миллиард-миллиард сўмлар ўйнагани ҳолда Муҳиддинбой гоҳи арзимасдай туюладиган бир-икки минг сўм у ёқда турсин, юз-икки юз сўм учун эринмасдан савдолашади, баайни шу арзимас писта пули ҳаёт-мамот масаласини ҳал қиладигандек астойдил талашиб-тортишади, овози бўғилиб қолгунга қадар баҳслашади, ўзининг ҳақлигини исботлашга жон-жаҳди билан уринади, алоҳа мақсадига эришган маҳаллари эса ёш боладай яйраб кетади. Шунга қарамасдан ҳали ҳеч ким ҳаттоки орқаворатдан ҳам Муҳиддинбойни «зиқна» деб атамаган, илло кўмакка муҳтожларга нисбатан унинг фавқулодда саховатли инсон эканлиги барчага маълум эди. Маҳалла кўчасини асфальтлаш, қийналиб қолган оилаларнинг болалари учун камтаринроқ суннат тўйлари ўтказиб бериш каби масалаларда Муҳиддинбой ҳеч иккиланмасдан миллионларни сарфлайверарди…

* * *

Оиланинг ёлғиз эркатой ўғли (икки қиз ҳали ёш, мактабда ўқишади) Дилшод шу йил молия институтини битирди, энди магистрлик ташвишида юрибди.

Отанинг «бой»га айланганига бирон ўн йиллар бўлди чамаси. Ўшандан кейин оиланинг хеш-уруғлари, таниш-билишлари бирданига кўпайиб кетди. Бу ҳол айниқса тўй-маъракаларда яққол кўриниб қоларди. Бошқа маҳаллари эса бу сон-саноқсиз яқинлар одатда бирон ўтинч-илтимос билан уйга зир қатнаб турадиган бўлишди.

Муҳиддинбой яна бир темир қоидага қатъий амал қиларди: ҳовлисида ҳар қандай меҳмонни иззат-икромини жойига қўйган ҳолда кутиб оларди, аммо ҳеч қачон иш, айниқса қарз ҳақида гаплашмасди, бунақа муаммоларни ҳал қилиш ташвишини офисига ташларди. Бора-бора «бой»нинг бу одатига кўниккан илтимосчилар тўғри ишхонага келадиган бўлишди…

Ким билади, балки шу йўл билан меҳрибон ота фарзандининг бунақа икир-чикирларга андармон бўлиб қолишини истамагандир? Ҳар не бўлганда ҳам, Дилшод отаси истаганидек эмин-эркин ўсди, институтни ҳам ўзи танлади, ўзи бюджетга кирди, ўзи ўқиди. Биринчи ўқув йилини тугаллаганида эса отасидан «Нексия» совға олди…

Дилшод анчайин одамови бўлиб ўсди, унинг бирон даврага, айниқса, нотаниш одамлар гуруҳига киришиб кетиши қийин эди. Тенгдошлари билан ҳам унчалик борди-келди қилавермасди; шу шаҳарчадаги мактабда бирга ўқиган собиқ синфдоши, бозорда балиқ сотиб тирикчилик қиладиган Мансур билан ора-сира кўришиб, гурунглашиб турарди, холос.

Мана шу Мансур шаҳарчадаги ёшлар орасида машҳур «Ором» ресторанида бирга ўтириб, туғилган кунини нишонлашни таклиф қилганида Дилшод йўқ деёлмади, фақат «Мен эрисам бораман, сенга совғам шу бўлади», деган шартни қўйди. Мансур бунга кўнди.

Икковлон кеч тушганда ресторан ёнида кўришишди. Сўнг ичкарига кириб ўтиришди, еб-ичишди, дискотека саҳнасига чиқиб ўйинга тушишди, қизларга гап отишди, улардан иккитасини ўз столларига таклиф этиб, меҳмон қилишди. Ишқилиб, роса яйрашди.

Соат ўндан бир дақиқа ўтар-ўтмас Дилшоднинг қўл телефони қайта-қайта жиринглайверди. Телефонини ўчириб қўйса онасининг ваҳимага тушиб қолишини билган Дилшод чеккароққа ўтиб, вазиятни тушунтирди.

Шу билан она сал хотиржам тортгандай эди. Аммо орадан ўн дақиқа ўтар-ўтмас телефон яна тинимсиз чақираверди. Дилшод қизлардан узр сўраб, ташқарига чиқди.

Рестораннинг икки тавақали, нақшли эман эшигига мармар зинадан чиқилади. Зинанинг бир томони деворга туташ, иккинчи томонига энлигина бетон суянгич ишланган.

Ичкаридан мусиқа эшитилаётган, чироқларнинг ўчиб-ёнаётгани кўриниб турган зинада Дилшод онаси билан гаплашди:

– Бир грамм ҳам ичганим йўқ. Фақат «Кола»… Энди соат ўн бўлди-ку… Хўп, ярим соатда бўламан… Хайр.

Эшикдан Мансур шошиб чиқиб келди.

– Тез юр, ўртоқ, – ичкарига ишора қилди у. – Дўмбоқчаси сени сўраб қўймаяпти… Ўзиям ишкалат экан-а аммо-лекин! Шимининг торлигини қара! Думбаси ёриб юбораман дейди-я… Шундай орқасидан борсанг-у, писка билан тилиб юборсанг…

Дилшод қўл телефонига ишора қилди:

– Кетмасам бўлмайди, ўртоқ.

Мансур тушунди:

– Ойингми?

– Ҳа. Ярим соатда уйда бўлмасам, бу ерга келишданам тоймайдилар.

Мансур икиланиб қолди:

– Биламан-у, аммо-лекин шундай жононларни ташлаб кетаверамизми? Энди қўлга кираётганида!

– На илож, – қўллари ёйди Мансур. – Кейинги сафар би-ир яйраб ўтирамиз.

– Насиб.

– Хоҳласанг сен қолақол.

– Йўғ-э! – кулиб юборди Мансур. – Сенсиз ўтириш татирмиди. Қизлар аламдан сочлари қолиб, мени юлишар… Бирга кетамиз, мен ҳозир, кираману чиқаман.

Дилшод чўнтагидан икки даста пул чиқариб берди:

– Одамни хафа қилма, ўртоқ… Келишганмиз-ку… Мен инглизча хайрлашиб қўя қолай… Қизларгаям тўлаб қўй.

– Мени ноқулай аҳволга солиб қўйяпсан аммо-лекин… Хўп, хўп, мана. Сени хафа қилмаслик учуноқ.

Мансур пулни оларкан, хижолат бўлаётганини яшириш учунми, машиналар қаторлашиб турган майдонга қараб қўйди:

– Бизнинг дулдул жойида турибдими ишқилиб? Жа ошиғи кўп-да аммо-лекин.

Дилшод мийиғида кулимсираб қўйди, Мансур ичкарига кириб кетди.

Дилшод ним қоронғиликда мармардай ялтираб турган майдонча чеккасига ўтиб турди. Шу маҳал унинг ёнгинасида ҳазин илтижо эшитилди:

– Садақа қилинг, амак. Садақа радди бало дейдилар… Садақа қилинг, амак.

Дилшод ўгирилди. Бетон суянгичга ўтириб олган ўттиз ёшлардаги, катак-катак кенг кўйлагига ўраниб олган тиланчи аёл унга мўлтираб қараб, қўл чўзиб турарди.

Йигит чўнтагини кавлаб, ғижимланган икки юз сўмликни олди-да, тиланчига тутди. Аёл афтини буриштирди:

– Каттароғидан йўқми, амак? Бунингизга битта аччиқ буханка ҳам бермайди-ку.

Бу гапдан жаҳли чиққан Дилшод аёлни жеркиб берди:

– Мен пулни супуриб олмайман, олсангиз шу, олмасангиз катта кўча.

Тиланчи кекирдагини чўзди:

– Бўйнингга илоннинг тилидай қилиб галстук бойлаб олибсан-у, тиланиб турган бечора бир аёлга йиртилиб кетган икки юз сўмликни раво кўрасан. Шуми инсоф?

Дилшод эътироз билдирмоқчи бўлди, лекин тилига муносиб сўз ҳадеганда келавермади. У қўл силтади-да, чўнтагидан яна битта икки юз сўмлик чиқариб узатди:

– Етадими?

– Э, амак, бу ердан чиққанлар камида минг беради менга ўхшаганларга.

– Тиланчимисан, талончимисан?

Дилшод кенггина зинанинг бу чеккасига ўта бошлади. Чаққон аёл икки ҳатлашда шу тарафга ўтиб, яна бетон суянчиққа чиқиб ўтириб олди, қўлини чўзди:

– Садақа қилинг, амак…

– Э, жонга тегдинг-ку!..

Дилшод яна бир бор жаҳл билан қўл силтади. Аммо аёл кутилмаганда сал энгашдими, ишқилиб, ногоҳ йигитнинг қўли унинг елкасига тегиб кетдию, чайқалиб кетган тиланчи «Вой!» деганча пастга қулади.

Дилшод жойида донг қотди. Ичкаридан чиқиб келаётган Мансур буни кўриб қолиб, қичқириб юборди:

– Уҳ!

Мансур зиналардан югуриб тушиб юзтубан ҳолида ётган тиланчи аёлга қаради, энгашиб кафтининг орқа томонини унинг бўйнига қўйди ва шу заҳоти отилиб турасола чопиб майдончага чиқди.

– Кет! Дарров кет!

Ҳамон карахт Дилшод аранг сўрай олди:

– Нима… нима бўпти?

Мансур Дилшодни судрагудай қилиб «Нексия»си ёнига олиб борди-да, унинг чўнтагидан калитни олиб, пульт тугмачасини босди, эшикни очиб, йигитни ичкарига киритган заҳоти калитни бураб, моторни ўт олдирди.

– Тез кет, ўртоқ!

– Нима… нима бўпти ўзи?

Мансур қон кафтини кўрсатиб, қаттиқ шивирлади:

– Ўлиб қопти! Томири урмаяпти. Мияси билан бетонга урилипти аммо-лекин. Юзи мажақ бўлган, миясининг қатиғи чиқиб, ҳамма ёққа сочилиб кетган.

Дилшод юзини чангаллаб қолди.

Катта кўчадан ўтаётган «Тез ёрдам» машинасининг чироқлари уларни ёритганди, ваҳимага тушган Мансур беихтиёр гавдаси билан Дилшодни тўсди. Аммо машина тўхтамасдан ўтиб кетди.

– Энди кет, ўртоқ!

Дилшод ташқарига чиқишга уринди:

– Йўқ, мен уни… дўхтирга обораман, тушунтираман. Мен атай қилмадим. Бу тасодиф… эҳтиётсизлик бу…

– Битта гадойни деб келажагингга қора чизиқ тортасанми? Ўзингни ўйламасанг, ота-онангни ўйласанг-чи! Ажалидан беш кун бурун ўлдирмоқчимисан уларни!

– Лекин…

– Лекин-пекини йўқ. Сен кет! Мен қоламан.

Дилшод анграйиб қолди:

– Нима?

– Мен қоламан, ўртоқ.

Дилшод кескин бош чайқади:

– Йўқ, кетсак бирга кетамиз! Қолсак бирга қоламиз!

Қалт-қалт титрай бошлаган Мансур асабий тарзда Дилшоднинг ёқасидан олди:

– Менга қара! Менинг ҳисоб-китоб қилганимни, эшикдан чиққанимни камида ўнта официант кўрди. Бояги қизлар ҳам орқамдан бақрайиб қараб қолишганди. Эртага барибир улар менга қарши гувоҳлик беришади. Сени бўлса ҳеч ким кўрмади. Шундан фойдаланиб қол. Ўзи сени чақирмасам бўларкан.

– Мен тушунтираман! Ҳаммага!

– Ўртоқ! Сен қўрқма! Ҳаммаси яхши бўлади. Ўзини қамоққа обориб тиқдириб қўядиган аҳмоқ йўқ. Сен ҳозир кетавер. Мен… – Мансур ресторан томонга ишора қилди: – мен анавини йўқотишга уриниб кўраман.

Даҳшатга тушган Дилшоднинг кўзлари катта-катта бўлиб кетди:

– Қ-қанақасига?

Нимагадир қатъий қарор қилгандай туйқусдан сал хотиржам тортган Мансур маъюс жилмайди:

– «Мерс»имда ҳеч кимга кўрсатмай опчиқиб кетсам бўлди. Кейин бир йўлини топардим.

– Мансур! Буни хаёлинггаям келтирма!

– Бу дунё тириклар учун, ўртоқ, ўликлар учун эмас. Тириклар яшаши керак.

– Қўлга тушиб қоласан, ахир!

– Қочганам «худо» дейди, қувганам. Яхши ният қил, ўртоқ! Бор, кет энди! Бўлди, кет деяпман! Бос газни!

Дилшод беихтиёр газни босди, Мансур очиқ ойнадан энгашиб тезлик ричагини қўшди. Машина силтаниб олдинга интилди.

«Нексия» катта кўчага чиққан маҳал вужуди музлаб кетган Дилшод жон-жаҳди билан тормозни босди. Сўнг чироқларни, моторни ўчиргач, олазарак ҳолда ўгирилиб ресторан томонга қаради.

Машиналар қаторлашиб турган майдондан Мансур эски «Москвич»ини ҳайдаб чиқмоқда эди. Мана, у машинасида аёл йиқилиб тушган жойга борди. Тўхтади. Машинадан отилиб тушди, орқа эшикни очди, кейин… кейин тиланчи жасадини кўтариб келиб орқа ўриндиққа жойлаштирди. Эшикни ёпди. Ўрнига ўтирди. «Москвич» гуриллаб олдинга интилди.

Буни кўриб турган Дилшод беихтиёр машинасидан тушди. Бироқ «Москвич» унинг ёнидан шиддат билан ўтди-кетди, тўхтамади.

Дилшод машина ортидан гарангсиб қараб қолган чоғи қўл телефони жиринглади. Йигит митти аппаратнинг экранчасига қарагач, руҳсиз тарзда телефонни қулоғига яқин олиб бориб, шивирлади:

– Йўлга чиқдим, ойижон… Ҳаммаси жойида.

Дилшод қўл телефонини ўчирди, машинага ўтирди ва ногаҳон рулга бошини қўйганча елкалари силкиниб йиғлаб юборди…

Аммо бу руҳни енгиллаштирадиган, қалбни юпантирадиган йиғи эмасди. Билъакс…

Машинани юргизаркан, Дилшод аввалгидан баттар ҳолатда эди.

Ҳали машина тезлашиб улгурмасидан чироқлар ёруғида бир тиланчига ўхшаш аёл чопиб йўлни кесиб ўтгандай бўлди. Дилшод жон ҳолатда тормозни босди, машина чийиллаб тўхтади.

Пешонасига реза-реза тер тошган Дилшод ваҳима билан олдинга, орқага, ён-атрофга қаради. Ҳеч ким йўқ.

Қайрилишдан оқ машина чиқиб келди. «Прадо». Рустамники. Рулда унинг ўзи. «Прадо» «Нексия»нинг ёнидан ўтиб бораётган маҳал тўхтади.

Рустамнинг машинадан тушаётганини кўрган Дилшод жон ҳолатда тезлик ричагини қўшиб, машинага газ берди. Рустам «Нексия» ортидан ҳайрон бўлиб қараб қолди.

Ранги қув ўчган, кўзлари бежо Дилшод эса тобора тезликни оширган кўйи бир неча дақиқа ичида уйига етиб келди.

Машина овозини эшитган Ҳикоятхон уйдан шошиб чиқди:

– Келдингми?

– Ҳм.

Ҳикоятхон ўғлига хавотирланиб қаради:

– Тинчликми, болам?

– Шу… сал чарчадим шекилли.

– Ярим тунгача ресторанма-ресторан санқиб юрганингдан кейин чарчайсан-да, болам. – Жаҳли чиқа бошлаган Ҳикоятхон бирдан мулойимлашди. Ўғлига кўзлари чақнаб қаради. Афтидан, аёл фарзандига янгиликни айтишга шошарди: – Айтгандай, сенга бир гапим бор эди…

– Ойижон, жуда чарчаганман. Миям ҳеч нарсани қабул қилмаяпти. Гапингизни эрталаб айтсангиз ҳам бўладими?

Энди онанинг ростакамига жаҳли чиқиб кетди. Қачондан буён терисига сиғмай қувониб, боласининг йўлига кўз тикиб ўтирса-ю, бу бўлса…

– Нима, аммамнинг ўроғини ўриб келаяпсанми, бунча сулаясан? Ё бирон мочағарни топиб олдингми?

– Э-э!

Дилшод қўл силтамоқчи бўлган жойида бирдан чўчиб тушди, сўнг ёв қувгандай шошиб хонасига кирди-кетди.

– Айтиб қўяй, то мен бу уйда тирик эканман…

Дилшоднинг эшикни қаттиқ ёпгани эшитилди.

Кўнгли оғриган Ҳикоятхон ўз-ўзига гапириб қолаверди:

– Бу замоннинг болалари… Юки енгил бўлгани сайин ётоғи келади-я. Тавба!..

* * *

Нафсиламбрига, тун энди бошланиб келмоқда…

Ким айтади олдимизда йилнинг энг қисқа туни турибди деб? Вақт нисбий. Бизнинг қаламга олажак воқеаларимиз ҳали мўл, инчунин, кимлар учундир бу энг узоқ давом этган, ҳеч тугамайдигандай туюладиган тун бўлиб қолиши муқаррар…

Маърифат хола Тоҳирнинг ёнидан ҳовлиқиб қайтиб келганида Турғунбой ота катта уйдаги ўрнида шифтга тикилганча оғир нафас олиб ётарди. Хонтахта устида чолнинг кейинги пайтлардаги эрмаги – ёғоч бўлагидан ўйиб ясалаётган, бироқ ҳали битмаган елканли кемача.

Чой баҳонасида чиққанини эслаган хола ошхонага кирди, чой дамлаб, нафасини ростлаб олганидан сўнг ичкарига қадам қўйди.

– Тўқсон беш. Аччиққина.

Турғунбой ота кампирига гумонсираб қаради. Буни сезган Маърифат хола токчада турган дорини олди.

– «Энап»дан биттагина ичиб олсин.

Турғунбой ота кампири кўмагида бошини кўтариб, таблеткани оғзига солди, устидан чой ичди.

– Энди яхши бўлиб қолдими?

– Яхшиман.

– Худога шукр. Одамни бир қўрқитди-ей. Яна ўша давления ўлгурми?

– Сен буйтиб элдан бурун ваҳима қилаверма, кампир. Ҳар замон-ҳар замонда бир оғриб турмаса иссиқ жоннинг иссиқ жонлиги қайда қолади?

Маърифат хола қовоқлари салқиган, кўзлари ич-ичига ботган чолига диққат билан разм солди, юраги увишиб кетди.

– Бемаҳалда бирон ҳамсоя-памсояни безовта қилмадингми ишқилиб, Раҳмонқул чегачининг қизи!

Отанинг одати шунақа: рисоладагидай гаплашган маҳаллари «кампир» дейди, лекин сал жаҳли чиқса ё унинг бирон қилиғиданми, гапиданми норози бўлса бас, дарров раҳматли қайнотасини эслаб қолади.

Маърифат хола эътироз билдиришга улгуролмади: дарвоза ёнига келиб тўхтаган машина овози эшитилди. Сўнг уйга оқ халатли шифокор билан ҳамшира салом бериб кириб келишди.

Алик олган Турғунбой ота кампирига ўшшайиб қаради:

– Чақирибсан-да барибир, Раҳмонқул чегачининг қизи.

Хола ноилож қолганлигини тан олди:

– Ўзи қўрқитди-да. Нима қилай…

– Э-э… Қариб, ваҳимачи бўлиб қолибсан. Арзимаган нарсага буларни овора қилишнинг нима кераги бор эди?

Ўзини Дониёр деб таништирган, 35 ёшлардаги шифокор тонометрда отанинг қон босимини ўлчаб кўргач, холанинг ёнини олди:

– Ота, қон босими билан ҳазиллашиб бўлмайди. Холам жуда тўғри иш қилибдилар бизни чақириб.